Sagut iti Biag Wenno Agep ni Patay?
“Mano a tattao ti masapul a matay? Mano nga Ipapatay ti kasapulanyo? ikkandakami ti pakatayan a kasapulanyo tapno patienyo a mapaspasamak daytoy.”
NI Don Francis, maysa nga opisial iti CDC (U.S. Centers for Disease Control), dinanogna ti lamisaan bayat ti panangipukkawna kadagiti sasao iti ngato iti pannakigimong kadagiti natatan-ok a pannakabagi iti industria iti panagbanko ti dara. Padpadasen ti CDC a kumbinsiren dagiti managbanko ti dara nga agsaksaknap ti AIDS babaen iti suplay ti nasion a dara.
Di makumbinsir dagiti managbanko ti dara. Inawaganda dagiti pammaneknek a nakapuy—mammano a kaso—ket inkeddengda a saan a parang-ayen ti panangsubok ken panangsukimat iti dara. Dayta ket idi Enero 4, 1983. Innem a bulan kamaudiananna, ti presidente iti American Association of Blood Banks kunana: “Bassit laeng wenno awan ti peggad ti kaaduan iti publiko.”
Para kadagiti adu nga eksperto, adda umdas a pammaneknek a mangpatalged iti panagtignay. Ket nanipud idin, dayta a dati a “mammano a kaso” immadun iti kasta unay. Sakbay iti 1985, nalabit 24,000 a tattao ti nayalisonan iti HIV (Human Immunodeficiency Virus), isu a mamataud iti AIDS.
Ti namulitan a dara ket maysa a nakaam-amak nga epektibo a pamay-an a panangisaknap iti mikrobio ti AIDS. Sigun iti The New England Journal of Medicine (Disiembre 14, 1989), ti maysa a yunit iti dara mabalin nga addaan iti umdas a mikrobio a mangpataud iti agingga iti 1.75 milion nga impeksion! Imbaga ti CDC iti Agriingkayo! nga idi Hunio 1990, idiay Estados Unidos laeng, 3,506 a tattao ti addaanen ti AIDS manipud iti panangyalison iti dara, dagiti paspaset iti dara, ken dagiti tissue transplants.
Ngem dagitoy ket numero laeng. Saanda a makaipaay iti kaadu dagiti personal nga ipapatay a nairaman. Usigenyo, kas pangarigan, ti ipapatay ni Frances Borchelt, 71 tawen. Sititibker nga imbagana kadagiti doktor a dina kayat ti mayalisonan ti dara. Isut’ nayalisonan. Nakalkaldaang ti ipapatayna iti AIDS bayat nga awan gaway a binuya ti pamiliana.
Wenno usigenyo ti ipapatay ti maysa a 17-años nga ubing a babai, nga agsagsagaba iti kasta unay a panagpadara iti panagkadawyan, naikkan iti dua a yunit a dara tapno maagasan ti anemiana. Idi isut’ agtawen iti 19 ken masikogen, naammuanna a ti nayalison a dara kenkuana addaan iti mikrobio ti AIDS. Idi agtawen iti 22 nagsakit iti AIDS. Malaksid iti pannakaammo a mabiiten a matay gapu iti AIDS, isut’ agpampanunot no inyakarna ti sakit iti anakna. Agtultuloy ti listaan dagiti natnatay, manipud kadagiti maladaga agingga kadagiti lallakayen, iti isuamin a lubong.
Idi 1987 ti libro nga Autologous and Directed Blood Programs nagsennaay: “Idi a nailasinen dagiti dati nga agpeggad a grupo, napasamaken ti di ipagpagarup: ti pannakaiparangarang a daytoy a mabalin a makapapatay a sakit [AIDS] mabalin ken maiyakar babaen iti naidonar a suplay ti dara. Daytoy ti kadadaksan kadagiti amin a pagdaksan; a ti napateg a makaited-biag a sagut a dara agbanag nga instrumento ni patay.”
Uray dagiti agas a nagtaud iti plasma nakatulong a mangisaknap iti daytoy a saplit iti aglikmut ti lubong. Dagiti hemophiliacs, a kaaduan kadakuada ti nagusar iti nagtaud iti plasma nga agas a pangagas iti saksakitda, bimmassitdan. Idiay Estados Unidos, adda ti nagbaetan ti 60 ken 90 porsiento kadakuada a makagun-od iti AIDS sakbay ti pannakaibangon ti panangipapudot iti agas tapno maikkat ti HIV nga adda iti dayta.
Kaskasdi, agingga itoy nga aldaw, saan a natalged ti dara manipud iti AIDS. Ket saan laeng a ti AIDS ti peggad manipud iti panangyalison. Saan laeng a dayta.
Ti Peggad a Mangringbaw iti AIDS
“Daytat’ kapepeggadan a sustansia nga usarentayo iti medisina,” kuna ni Dr. Charles Huggins maipapan iti dara. Masapul nga ammona; isut’ direktor iti panangipaay iti panangyalison iti dara iti maysa nga ospital iti Massachussets. Adut’ mangipagarup a ti panangyalison ti dara ket kas kasimple laeng ti panangsapul iti maysa nga addaan iti katupagmo a tipo iti dara. Ngem malaksid kadagiti tipo nga ABO ken ti Rh factor isu a kankanayon a pangibagayanda iti dara, mabalin nga adda 400 wenno ad-adu pay a dadduma a nagdumaan a saanda a pagpadaan. Kunaen ti cardiovascular surgeon a ni Denton Cooley: “Ti panangyalison iti dara ket panangiyakar iti organo. . . . Pagarupek nga adda dagiti saan a pagbagayan dagiti amin a panangyalison iti dara.”
Saan a nakaskasdaaw a ti panangyalison iti kasta a nakarikrikut a sustansia mabalin, kas kunaen ti maysa a siruhano, “riribukenna” ti resistensia ti bagi. Kinapudnona, ti panangyalison ti dara parmekenna ti resistensia ti bagi iti kawatiwat a makatawen. Kadagiti dadduma, daytoy ti nakaam-amak a paset ti panangyalison.
Ket adda met dagiti makaakar a saksakit. Addaanda kadagiti moderno a nagnagan, kas iti Chagas’ disease ken cytomegalovirus. Dagiti epektona ket gurigor ken panaglammin agingga a matay. Ni Dr. Joseph Feldschuh iti Cornell University of Medicine kunaenna nga adda 1 a gundaway iti 10 a makagun-od iti dadduma a kita iti impeksion manipud iti panagpayalison. Daytat’ kasla panagay-ayam iti Russian roulette nga addaan iti sangapulo a pagikkan iti rebolber. Impakita met dagiti nabiit pay a panagadal a ti panangyalison iti dara bayat ti pannakaopera iti kanser mabalin a paaduenna ti peggad iti panagsubli ti kanser.
Awan duadua a maysa a programa ti telebision iti damdamag kunaenna a ti panangyalison iti dara mabalin nga isut’ kadadakkelan a lapped iti pannakaimbag iti operasion. Ti hepatitis impektaranna ti ginasut a ribo ken papatayenna ti ad-adu nga umawat iti panangyalison ngem ti AIDS, ngem mammano a maipablaak. Awan ti makaammo ti kasaknap ti ipapatay, ngem ti ekonomiko a ni Ross Eckert kunaenna a mabalin a daytat’ katupag iti DC-10 nga eroplano a napno iti tattao a matnag iti binulan.
Ti Peggad ken dagiti Banko ti Dara
Kasanot’ panagtignay dagiti banko iti dara kadagitoy amin a panangibutaktak kadagiti peggad iti produktoda? Saan a nasayaat, kuna dagiti kritiko. Idi 1988 ti Report of the Presidential Commission on the Human Immunodeficiency Virus Epidemic inakusarna ti industria a “nakabambannayat” iti panagtignayna iti pagam-amkan iti AIDS. Dagiti banko ti dara naparegtada a mangupay kadagiti miembro iti agpeggad unay a grupo a mangidonar iti dara. Naparegtada a mangsubok iti dara a mismo, a sukimatenda dayta kadagiti pagilasinan nga agtaud kadagiti agpeggad unay a grupo. Nagmayeng dagiti banko ti dara. Tagibassitenda dagiti peggad a kas kasta unay a panagdandanag. Apay?
Iti librona nga And the Band Played On, ni Randy Shilts kunaenna a dadduma a managbanko ti dara busorenda ti panangsubok pay “a maigapu laeng iti kuarta. Nupay papaandaren ti di aggangganansia nga organisasion kas ti Red Cross, ti industria ti dara irepresentarna ti dakkel a kuarta, nga addaan ti maaw-awat a sangaribo a milion a doliar iti tinawen. Agpegpeggad ti aramid a panangipaay iti dara kadagiti 3.5 milion a panangyalison iti tinawen.”
Kasta met, yantangay agpannuray dagiti di aggangganansia a banko ti dara kadagiti boluntario nga agidonar, agkedkedda a mangpasakit ti aniaman kadakuada babaen ti panangipuerada kadagiti dadduma nga agpeggad unay a grupo, nangnangruna dagiti homoseksual. Dagiti manangitandudo iti sibil a kalintegan dagiti bakla sipipinget a namakdaarda a ti pananglapped kadakuada ket pananglabsing iti sibil a kalinteganda ket ipalagipna dagiti kampo konsentrasion iti sabali a panawen.
Ti pannakapukaw kadagiti agidonar ken ti pananginayon kadagiti baro a panangsubok mangipaay met ti ad-adu a gastos. Idi primavera iti 1983, ti Stanford University Blood Bank ti immuna a nangusar iti kasuno iti panangsubok iti dara, a mabalin a mangipamatmat no ti dara naggapu iti nagidonar nga agpeggad unay iti AIDS. Dadduma a banko ti dara babalawenda ti tignay a kas maysa laeng a komersial nga addang a mangawis ti ad-adu a pasiente. Pudno a pangatuen dagiti panangsubok ti presio. Ngem kas kunaen ti agasawa, a ti anakda nayalisonan a dida am-ammo: “Pudno a nagbayadkam koma iti kanayonan a $5 iti kaguduat’ litro” para iti kasta a panangsubok. Natay ti anakda iti AIDS.
Ti Panangitalimeng iti Bagi
Kunaen dagiti dadduma nga eksperto a dagiti banko ti dara nabannayatda nga agtignay kadagiti peggad iti dara agsipud ta dida agsungbat kadagiti pagbanagan iti biddutda. Kas pangarigan, sigun iti report ti The Philadelphia Inquirer, ti FDA (U.S. Food and Drug Administration) ti makimbiang a mangkita no dagiti banko ti dara ket masabsabetda dagiti pagalagadan, ngem dayta agpannuray iti kasta unay kadagiti banko ti dara a mangikeddeng kadagidiay a pagalagadan. Ket dadduma nga opisiales ti FDA ti dati a papangulo iti industria ti dara. Gapuna, dagiti panangsukimat kadagiti banko ti dara pudno a bimmassit ti kasansanna bayat ti panagparang ti rigat iti AIDS!
Dadduma a banko ti dara iti E.U. nagballigida pay a nakaipaulog iti linteg a mangsalaknib kadakuada manipud iti pannakaidarum. Iti dandani tunggal estado, kunaenen ti linteg a ti dara ket maysa a serbisio, saan a maysa a produkto. Daytoy kaipapananna a ti tao a mangidarum iti banko ti dara masapul a paneknekanna ti panagliway iti banko—maysa a narikut a lapped iti linteg. Dagita a linlinteg pagbalinenna a nataltalged dagiti banko manipud iti pannakaidarum, ngem dida pagbalinen a nataltalged ti dara maipaay kadagiti pasiente.
Kas panangikalintegan ti maysa nga ekonomista a ni Ross Eckert, no dagiti banko ti dara mapagsungbatda iti dara nga ilaklakoda, ad-adut’ panangikagumaanda a mamagbalin a natalged ti kualidadna. Ti retirado a manangibanko ti dara a ni Aaron Kellner umanamong: “Babaen iti sangkabassit laeng a panangbalbaliw iti linteg, nagbalinen a serbisio ti dara. Tunggal maysa siguradon a nagballigi, tunggal maysa, malaksid ti awan ammona a biktima, ti pasiente.” Kunana pay: “Mabalin koma nga intudotayo a saan a nainkalintegan, ngem saan. Maseknantayo iti pagdaksantayo; sadino ti yan ti pakaseknantayo iti pasiente?”
Kasla di malisian ti konklusion. Ti industria a panangibanko ti dara ket ad-adda nga interesado iti panangsalaknibna iti bagina met laeng ngem iti panangsalaknibna kadagiti tattao manipud iti peggad iti produktona. ‘Ngem napateg kadi amin dagitoy a peggad,’ mabalin a kunatayo, ‘no ti laeng dara ti posible a panangagas a mangispal iti biag? Saan kadi a ringbawan dagiti gunggona dagiti peggad?’ Nagsayaatan a salsaludsod dagitoy. Ngem nasken kadi amin dagidiay a panangyalison?
[Blurb iti panid 9]
Aramiden dagiti doktor ti isuamin a mangsalaknib iti bagbagida manipud iti dara ti pasienteda. Ngem umdas kadi ti pannakasalaknib dagiti pasiente manipud iti nayalison a dara?
[Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]
Natalged Kadi ti Dara Manipud AIDS Itatta?
“TI Nadara a Naimbag a Damag,” inwaragawag ti maysa a paulo ti damag iti Daily News iti Nueva York idi Oktubre 5, 1989. Impadamag ti artikulo a ti gundaway a makagun-od iti AIDS manipud iti panangyalison iti dara ket 1 iti 28,000. Ti pamay-an iti panangsalimetmet nga awan ti mikrobio iti suplay a dara, kunana, ket 99.9 porsiento itan nga epektibo.
Umasping met iti dayta ti pananginanama ti industria iti panagbanko ti dara. ‘Ti suplay ti dara ket nataltalgeden ngem idi,’ kunada. Ti presidente iti American Association of Blood Banks kunaenna a ti peggad iti pannakagun-od iti AIDS manipud iti dara ket “dandani mapukawen.” Ngem no natalged ti dara, apay nga agpadpada dagiti korte ken dagiti doktor ikkanda dayta iti etikita a “makasabidong” ken “di maliklikan a di natalged”? Apay nga agopera dagiti dadduma a dodoktor a nakakawes iti kasla kawes iti law-ang, a napnapno kadagiti maskara ti rupa ken nakabota, tapno maliklikanda laeng ti pannakaidekket iti dara? Apay a nakaad-adu nga ospital ti mangdawat kadagiti pasiente a mangpirma iti porma a pammalubos a manglibre iti ospital manipud iti sungsungbatan kadagiti makadangran nga epekto iti panangyalison iti dara? Pudno kadi a natalged ti dara kadagiti amin a saksakit a kas iti AIDS?
Ti kinatalgedna agpannuray iti dua nga addang a nausar a mangsalaknib iti dara: panangpili kadagiti agidonar ken ti panangsukimat iti dara a mismo. Dagiti nabiit pay a panagadal impakitada a nupay adda ti amin a panangikagumaan a mangipuera kadagiti agidonar iti dara a ti panagbiagda ket agpeggad unay iti AIDS, kaskasdi nga adda dadduma a makalussot pay laeng iti panagpili. Mangipaayda kadagiti di umiso a sungbat kadagiti saludsod ket agidonarda iti dara. Daddumat’ basta kayatda laeng a maammuan a siaannad no naimpektaranda a mismo.
Idi 1985 rinugian dagiti banko ti dara ti mangsubok iti dara iti kaadda dagiti antibodies a patauden ti bagi a manglaban iti mikrobio ti AIDS. Ti parikut iti panangsubok ket ti tao a naimpektaran iti mikrobio ti AIDS mabalin a nabayag bassiten a naimpektaran iti mikrobio ti AIDS sakbay ti panangpataudna iti aniaman nga antibodies a mailasin ti panangsubok. Daytoy a nakapatpateg a nagbaetan ket maawagan window period wenno tiempo a nagbaetan.
Ti idea nga adda 1 a gundaway iti 28,000 a makagun-od iti AIDS manipud iti panangyalison iti dara ket naggapu iti panagadal a naipablaak iti The New England Journal of Medicine. Dayta a pagiwarnak inkeddengna a mabalin a ti tiempo a nagbaetan adda iti promedio a walo a lawas. Sumagmamano laeng a lawas sakbayna, nupay kasta, idi Hunio 1989, ti isu met laeng a panagadal impablaakna ti maysa a panagadal a nagkonklusion a ti tiempo a nagbaetan mabalin nga at-atiddog—tallo a tawen wenno ad-adu pay. Daytoy a nasapsapa a panagadal isingasingna a ti kasta nga atiddog a tiempo a nagbaetan mabalin nga ad-adda a gagangay ngem ti pagarupen idi, ket pinattapattana a, ti dakdakes pay, dadduma a naimpektaran a tattao mabalin a pulos a saanda a makapataud iti antibodies a maipaay iti mikrobio! Ti ad-adda a manginanama unay a panagadal, nupay kasta, dina innayon dagitoy a nasarakanna, nga inawaganna ida a “saan unay a maawatan.”
Di ngarud pagduaduaan a ni Dr. Cory SerVass iti Presidential Commission on AIDS kinunana: “Kankanayon ti panangibagbaga dagiti banko ti dara iti publiko a ti suplay a dara ket nakataltalged, ngem saan a gatgatangen ti publiko idan agsipud ta mariknada a saan a pudno dayta.”
[Credit Line]
CDC, Atlanta, Ga.
[Kahon iti panid 11]
Nayalison a Dara ken Kanser
Masursuron dagiti sientista a ti nayalison a dara mabalin a pakapuyenna ti resistensia ket ti kimmapuyen a resistensia mabalin a dakes ti epektona iti gundaway dagidiay maopera iti kanser a makalasat. Idi Pebrero 15, 1987, a bilang, ti pagiwarnak a Cancer ipadamagna ti maysa a makaipaay ti impormasion a panagadal a naaramid idiay Netherlands. “Kadagiti pasiente nga addaan iti kanser ti bagis,” kinuna ti pagiwarnak, “maysa a dakkel a dakes nga epekto iti panangyalison iti napaut a pannakalasat ti nakita. Iti daytoy a grupo adda ti 5-tawen a nagupgop a pannakalasat dagiti amin a 48% kadagiti nayalisonan ket 74% kadagiti di nayalisonan a pasiente.”
Dagiti dodoktor iti University of Southern California nasarakanda met a kadagiti pasiente a naopera iti kanser ad-adda pay nga agsubli ti kanser no mayalisonanda. Ti Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, Marso 1989, impadamagna ti simmaruno a panagadal dagitoy a dodoktor kadagiti sangagasut a pasiente: “Ti panagsubli ti kanser kadagiti amin a kanser ti larynx ket 14% kadagidiay saan nga immawat iti dara ken 65% kadagidiay immawat. Para iti kanser iti ngiwat, pharynx, ken agong wenno sinus, ti panagsublina ket 31% no saan a mayalisonan ket 71% no mayalisonan.”
Iti artikulona a “Panangyalison ti Dara ken Panangopera iti Kanser,” ni Dr. John S. Spratt kunana: “Ti siruhano iti kanser masapul nga agbalin a siruhano a di mangusar iti dara.”—The American Journal of Surgery, Setiembre 1986.
[Dagiti Ladawan iti panid 10]
A ti dara ket makaispal-biag nga agas ket mapagsusuppiatan. Ngem saan a mapagsusuppiatan a dayta papatayenna dagiti tattao