Ti Panangituray ti Tao Nakatin Kadagiti Timbangan

Paset 6—Nangisit a Kamisadentro ken dagiti Swastika

Fascismo: Diktador a gobierno, a tandaan ti panangtengngel ti Estado iti ekonomia, sosial nga urnos ken ti ideolohia iti nauyong a nasionalismo; Nazismo: Ti fascismo nga ar-aramiden ti National Socialist German Workers Party iti sidong ni Hitler.

TI SAO a “Fascismo” kaaduanna ipamatmatna ti ladawan dagiti nakakamisadentro ti nangisit a grupo ti Italiano a militar a nagawit kadagiti swastika, nakauniporme iti kape nga Aleman a tropa. Ngem dagiti dadduma a pagilian nakapadasda met iti Fascismo.

Bayat iti 1930’s, naglatak ti Fascismo idiay Hungary, Romania, ken Japan. Bayat ti Guerra Sibil nga Español, ti panangsuportar ti Fascismo tinulonganna ni Francisco Franco a mangtengngel iti España, nupay kaaduan a historiador dida matmatan ti kinadiktador ni Franco (1939-75) a pudpudno a Fascista ti kasasaadna. Ti kinadiktador ti Argentina nga impasdek ni Juan D. Perón (1943-55), iti kasumbangirna, ket Fascismo.

Panangdayaw iti Estado

Ti “Fascismo” agtaud iti Italiano a sao a fascio ket tuktukoyenna ti kadaanan a simbolo iti autoridad ti Roma. Maawagan fasces iti Latin, daytoy ket maysa a reppet a landok a nakaikabilan ti tadem ti wasay, maysa a maitutop a simbolo iti panagkaykaysa dagiti tattao iti sidong ti natan-ok nga autoridad ti Estado.

Nupay no dadduma a tinaudan ti Fascismo agsubli idi tiempo ni Niccolò Machiavelli, saan nga agingga idi 1919, wenno 450 a tawen kalpasan ti pannakaipasngay dayta, a ni Benito Mussolini inusarna ti sao iti damdamo unay. Ti napolitikaan a kinadakes idi kaaldawanna, kuna ni Machiavelli, mabalin a maparmek laeng babaen iti autoritariano nga agturay, daydiay nauyong a mangipatungpal iti pannakabalin buyogen iti kinasirib.

Ti gobierno a Fascista kasapulanna ti kasta a nabileg, mananggundaway, ken makaawis a pangulo no daytat’ agbalin nga epektibo. Maitutop ngarud, agpadpada ni Mussolini ken ni Hitler naammuanda a basta “ti pangulo”—Il Duce ken der Führer.

Ti Fascismo itan-okna ti Estado iti ngatuen dagiti amin a sabsabali nga autoridad, agpadpada iti relihion ken dagiti umili. Dagiti Pranses a nalaing iti linteg a ni Jean Bodin idi maika-16 a siglo, ti Ingles a pilosopo a ni Thomas Hobbes idi maika-17, agraman maika-18 ken maika-19 a siglo nga Aleman a pilosopo a da Johann Gottlieb Fichte, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, ken Heinrich von Treitschke, aminda dinaydayawda ti Estado. Insuro ni Hegel a ti Estado ik-ikutanna ti saad iti kinatan-ok ket ti natan-ok a rebbengen ti indibidual isu ti panagbalinna a nasungdo a manangsuportar.

Babaen ti kasasaadda a mismo, amin dagiti gobierno masapul nga addaanda iti autoridad. Ngem kunaen dagiti Fascista a dagiti estado nadisenioda a mangitungpal iti dayta iti amin a kabaelanda, a kalikagumanda ti bulsek a panagtulnog. Babaen iti panangmatmat kadagiti tattao a kas ad-adipen laeng ti estado, kinuna ni Treitschke: “Awan balena no aniat’ pagarupenyo, la ketdi ta agtulnogkayo.” Gagangay, ti Fascismo sinukatanna ti ikkis a, “Wayawaya, panagpapada, panagkakabsat,” a nangngegan bayat ti Rebolusion a Pranses, nga addaan iti slogan a, “Ti panamati, ti panagtulnog, ti pannakidangadang.”

Fascismo Idayawna ti Gubat

Ti pannakidangadang? Wen! “Ti laeng gubat ti mangiruar iti amin a pigsa ti tao ket itan-okna dagiti tattao nga addaan tured a mangsabet iti dayta,” kinuna naminsan ni Mussolini, a kunana pay: “Ti gubat katupag ti lalaki kas iti kinaina ti katupag ti babai.” Inawaganna ti agnanayon a talna a “makaupay ken kinakurang dagiti amin a kangrunaan a kinatan-ok ti lalaki.” Iti panangibagana kadagitoy a sasao, basta isarsarming laeng ni Mussolini dagiti panangmatmat ni Treitschke, a mamati a ti gubat ket nasken ket ti panangpukaw iti dayta iti lubong, malaksid a nakaro ti kinaimoralna, “ramanenna ti pannakasayang dagiti adu a nasken ken natan-ok a puersa iti natauan a kararua.”

Maibusor itoy a nalikudan ti gubat ken ti kinadiktador, mabalin a masdaawtay a makaammo nga adu a historiador tuntonenda ti nangrugian ti moderno a Fascismo ken Napoléon I iti Francia. Kas diktador idi nasapa pay a 1800’s, pudno nga isut’ saan a Fascista. Nupay kasta, adu kadagiti pagalagadanna, kas ti pannakaipasdek iti nalimed a sistema ti polis ken ti nasigo a panangusar iti propaganda ken ti panangsukimat tapno mangtengngel iti prensa, ti kamaudiananna tinulad dagiti Fascista. Ket pudno a ti determinasionna a mangisubli iti dayag iti Francia gagangay iti kasta unay a panagtarigagay iti nasional a kinatan-ok isu a pakabigbigan dagiti papangulo a Fascista.

Idi 1922 ti Fascista nga Italia nakabilbilegdan a nangikabil ken Mussolini kas primero ministro, maysa a saad a dagdagus nga inusarna kas pangibatayanna iti panagbalinna a diktador. No maipapan iti sueldo, or-oras ken kalat iti panagpataud, dagiti industria a kukua ti pribado ti iturayan ti nakaro a panangtengngel ti gobierno. Kinapudnona, dagiti pribado a negosio maparegtada laeng agingga a dayta agserbi iti pagimbagan ti gobierno. Dagiti partido ti politika malaksid ti Fascista ket maparitan; dagiti union ti trabaho malapdan. Sisisigo ti gobierno a nangtengngel iti pagiwarnak, a pinaulimekna dagiti bumusbusor babaen iti panangsukimat. Naikkan ti naisangsangayan nga atension ti panangdoktrina kadagiti agtutubo, ken nalapdan ti personal a wayawaya.

Fascismo, Estilo nga Aleman

“Nupay no adda ti nagpadaanda iti wagas iti pannakabalin,” kunaen ti libro a Fascism, ni A. Cassels, “ti Italiano a Fascismo ken ti Aleman a Nazismo ket nagdumada iti kasta unay iti kasasaad ken iti panangmatmatda iti masanguanan.”

Malaksid kadagiti naibagan nga immun-una a pilosopo nga Aleman a nagserbi kas nangiyun-una iti Fascismo a kapanunotan, dadduma, kas iti maika-19-siglo nga Aleman a pilosopo a ni Friedrich Nietzsche, nakatulong a nangpataud iti kita iti Fascismo a naisangsangayan nga Aleman. Saan a gapu ta Fascista ni Nietzsche, ngem pudno nga inyurnosna ti maysa nga agturay a natan-ok, maysa a rasa dagiti natan-ok a lallaki. Iti panangaramidna iti kasta, nupay kasta, awan ti maymaysa a rasa wenno nasion a pinanunotna, siempre amin dagiti Aleman, isu a nangnangruna a pagay-ayatna. Ngem dadduma kadagiti kapanunotanna ket asidegda iti kapanunotan ti National Socialist a maibilang a maibagbagay iti Aleman. Gapuna dagitoy a kapanunotan maitutopda, ket dagiti dadduma, a di umanamong iti sursuro a Nazi, maiwalinda.

Ni Hitler ket naimpluensiaan met a naimbag ti kompositor a ni Richard Wagner. Nakarot’ kinanasionalistiko ken kinapatriotikona, minatmatan ni Wagner ti Alemania a kas nairanta a mangaramid iti dakkel a mision iti lubong. “Ta ni Hitler ken ti managpanunot a Nazi a ni Wagner dagiti naan-anay a banuar,” kuna ti Encyclopedia of the Third Reich. Ilawlawagna “Ti kompositor inladawanna ti kinatan-ok ti Alemania. Iti panangmatmat ni Hitler dagiti musika ni Wagner patalgedanna ti nasionalismo nga Aleman.”

Kuna pay ti autor a ni William L. Shirer: “Saan a dagiti napolitikaan a sursuratna [ni Wagner], nupay kasta, no di ket ti natatan-ok nga operana, a silalawag a mangipalagip iti lubong ti kadaanan nga Aleman agraman dagiti natan-ok a sarsaritana, dagiti mannakidangadang a pagano a didiosna ken banuarna, dagiti demonio ken dragon, dagiti nadara a panaglalabanna ken dagiti kadaanan a paglintegan ti tribo, ti pannakabigbig iti pagtungpalan, iti kinatan-ok ti ayat ken biag ken ti kinatan-ok iti ipapatay, ti nangtignay iti sarsarita iti moderno nga Alemania ken nangipaay iti dayta iti Aleman a Weltanschauung [panangmatmat ti lubong] a sinalimetmetan ni Hitler ken dagiti Nazis, a buyogen iti kinatan-ok.”

Ti kapanunotan agpadpada da Nietzsche ken Wagner ket pinundar ni Comte Joseph Arthur de Gobineau, diplomatiko a Pranses ken ethnologo, nga, idi nagbaetan ti 1853 ken 1855, insuratna ti Essai sur l’inégalité des races humaines (Essay on the Equality of Human Races). Inrasonna a ti pannakabukel ti rasa ikeddengna ti gasat ti sibilisasion. Ti pananglaok iti kababalin ti rasa dagiti kagimongan nga Aryan mangiturongto kamaudiananna iti pannakarbekda, namakdaar.

Ti racismo ken ti Anti-Semitismo a timmaud kadagitoy a kapanunotan ket kasasaad iti estilo-Aleman a Fascismo. Agpadpada dagitoy a pagalagadan saan a napateg idiay Italia. Kinapudnona, dagiti pammaneknek iti anti-Semitismo idiay Italia ket ibilang dagiti adu nga Italiano a kas pakakitaan a ni Hitler suksukatanna ni Mussolini kas ti mangdominar a puersa iti likudan ti Fascismo. Kinapudnona, bayat ti panaglabas ti tiempo, kimmaro ti impluensia ni Hitler kadagiti pagalagadan nga Italiano.

Iti panangikagumaanna a mangibanag iti nasional a kinatan-ok, ti Italiano a Fascismo ken ti Aleman a Fascismo nagturongda iti kasungani a direksion. Ti autor a ni A. Cassels ilawlawagna nga “iti punto a mabalin a balakadan ni Mussolini dagiti kailianna a mangtulad kadagiti ar-aramid dagiti Romano idi ugma, ti panagbalbaliw ti espiritu a Nazi panggepna ti mangtignay kadagiti Aleman, a saan laeng a mangaramid iti inaramid dagiti natatan-ok a Teutoniko idi, no di ket agbalin a kapada dagiti banuar ti tribo a nagreinkarnasion idi maika-duapulo a siglo.” Iti sabali a pannao, sapulen ti Italiano a Fascismo ti mangpasubli iti kinadayag, kayariganna, babaen iti panangiguyodna iti Italia, ti di pay narang-ay iti industria a daga, iti maika-20 a siglo. Ti Alemania, iti kasumbangirna, sapulenna ti mangpasubli iti dati a dayag babaen iti panagsublina iti sarsarita a napalabas.

Aniat’ Namagbalin a Posible iti Dayta

Iti kaaduan a pagilian, ti Fascista nakagtengda iti pannakabalin kalpasan ti nasional a didigra, ti pannakarbek iti ekonomia, wenno ti pannakaabak iti militaria. Pudno daytoy agpadpada iti Italia ken ti Alemania. Nupay addada iti agbinnusor a dasig bayat ti Gubat Sangalubongan I, agpadpadada a rimmuar manipud iti kimmapuy iti kasta unay a pannakidangadang. Ti nasional a di pannakakontento, di umiso nga urnos ti ekonomia, ken ti ikakaro ti panagbibinnusor dagiti klase ti agpadpada a nangsaplit itoy dua a pagilian. Napadasan ti Alemania ti nagkaro nga implasion ken immadu ti awanan ti trabaho. Nakapuy met ti demokratiko a prinsipio, a malaplapdan pay laeng babaen ti namilitaran ken ti autoritariano a tradision iti Prussia. Ket iti sadinoman makitkita ti pagam-amkan a Bolshevismo ti Soviet.

Ti kapanunotan ni Charles Darwin nga ebolusion ken ti natural selection isut’ sabali pay a napateg a banag iti irarang-ay iti Fascismo. Ti libro a The Columbia History of the World saritaenna ti maipapan iti “pannakapasubli iti Social Darwinism kadagiti kapanunotan ti Fascista, nga inyebkas agpadpada ni Mussolini ken ni Hitler.”

Ti Encyclopedia of the Third Reich umanamong iti daytoy a panangipapan, nga ilawlawagna a ti Social Darwinism ket “teolohia nga adda iti likudan ti pagalagadan ni Hitler a panangpukaw ti rasa.” Maitunos kadagiti sursuro ni Darwin nga ebolusion, “kuna dagiti managpanunot nga Aleman a ti moderno nga estado, imbes nga ipasnekna ti bilegna a mangsalaknib iti nakapuy, masapul a dina awaten ti nakapuy a populasion gapu kadagiti nabileg, nasalun-at nga elemento.” Kunaenda a gagangay laeng ti gubat iti pannakidangadang dagiti maikari, a ti “panagballigi adda kadagiti nabileg, ket masapul a mapukaw dagiti nakapuy.”

Adda Kadi Nasursuro a Leksion?

Dagiti al-aldaw ti nangisit kamisadentrona nga iskuad ti militar nga Italiano ken ti agawit-swastika, a nakauniporme ti kape a tropa nga Aleman nalpalabasen. Kaskasdi, uray iti 1990, nagtalinaed dagiti pakakitaan iti Fascismo. Dua a tawen a napalabasen ti magasin a Newsweek namakdaar nga iti dandani amin a Makinlaud a nasion ti Europa, “dagiti puersa iti nakarot’ kinakonserbatibona maminsan pay a pampaneknekanda a ti basta pananglimo iti racismo ken ti panangallukoy iti panangipateg iti nasionalistiko ken autoritariano a banag nakaskasdaaw pay laeng ti pannakasuportarna.” Di pagduaduaan a maysa kadagiti dinamiko unay kadagitoy a movimiento isu ti National Front ni Jean-Marie Le Pen idiay Francia nga addaan iti kangrunaan a mensahe a “kas met laeng iti National Socialism.”

Nainkalintegan kadi ti panagtalek kadagiti movimiento iti neo-Fascista? Dagiti kadi ramut ti Fascismo—ebolusion ni Darwin, racismo, militarismo, ken nasionalismo—pormaenda ti nasayaat a pamuon a pangibatayan iti nasayaat a gobierno? Wenno dikay kadi umanamong a kas kadagiti amin a dadduma a kita iti natauan a turay, ti Fascismo nakatin kadagiti timbangan ket nasarakan a nagkurang?

[Kahon iti panid 26]

Fascismo—Nasayaat Kadi ti Pamuonna?

Ebolusion ni Darwin: “Umad-adu a sientista, nangnangruna ti umad-adu nga ebolusionista . . . ti agkuna a ti teoria ni Darwin iti ebolusion nikaanoman saan a sientipiko a teoria.”—New Scientist, Hunio 25, 1981, Michael Ruse.

Racismo: “Ti nagbaetan ti natauan a rasa ken dagiti tattao, no adda, ket mainaig iti isip ken mainaig iti kagimongan; saan a mainaig kadagiti genes!”—Genes and the Man, Propesor Bentley Glass.

“Dagiti tattao iti amin a rasa ket . . . nagtaudda iti maymaysa nga immuna a tao.”—Heredity and Humans, mannurat iti siensia a ni Amram Scheinfeld.

Militarismo: “Ti kinasigo, bannog, ken kinabaknang a naipaay iti daytoy . . . a kinamauyong pudno a pagsiddaawenna ti isip. No di koma sinursuro dagiti nasion ti gubat, maaramiden koma ti tao dagiti amin.”—Autor nga Americano ken nangabak iti premio Pulitzer a ni Herman Wouk.

Nasionalismo: “Bingbingayen ti nasionalismo ti sangatauan iti agpadpada a di mangikankano a paspaset. Kas banagna, iyun-una dagiti tattao ti kina-Americano, kina-Russo, kina-Insik, kina-Egipcio, wenno kina-taga Peru ket ti kinatao maikadua laeng—no malagipda pay.”—Conflict and Cooperation Among Nations, Ivo Duchacek.

“Gapuna adu kadagiti parikut a sangsanguentayo itatta ket gapu iti, wenno resulta iti, ulbod a kababalin—a dadduma kadakuada ti tinuladtayo a di napupuotan. Mairaman kadagitoy isu ti nakaro a nasionalismo—‘ti pagiliak, umiso man dayta wenno saan.’”—Dati a Sekretario-Heneral U Thant ti NU.

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Dagiti relihiuso a simbolo idi ugma, kas ti swastika, ken ti pagsasao nga “Adda Kadatayo ti Dios,” dina insalakan ti turay ni Hitler

Ti fasces, simbolo ni Mussolini iti Fascismo, ket masarakan iti dadduma a sinsilio ti E.U.