Panangmatmat iti Lubong
Kababaraan Pay Laeng
Sigurado ti eksperto iti klima a ni James Hansen a nangrugin ti greenhouse effect a mangpabara iti atmospera iti daga ta nakipinnusta kadagiti padana a klimatologo (mangad-adal iti klima) a maysa kadagiti umuna a tawen iti 1990’s ti mangipasdek iti kapupudotan pay laeng a temperatura. Nakabibiit laeng a nangabak iti pustana. Sigun iti tallo a nagsisina a panangrukod, ti 1990 ti kababaraan pay laeng a tawen. Nupay kasta, marikna dagiti kaaduan a klimatologo a nasapa pay laeng ti panangibaga no ti greenhouse effect ti makimbiang iti nakabarbara a temperatura. Ti makatawen, kunada, saan nga umdas a mangpaneknek iti aniaman. Umanamong ni Hansen ngem ipapilitna a ti pagturonganna ti namagbalin iti pustana a natalged. Sigun iti magasin a Science, kunana a nakarigrigat a lumamiis ti atmospera “gaput’ pabpabaraen dagiti gas iti greenhouse dayta.”
Panagbekkel Idiay Norway
Sigun iti World Health Organization, namimpat a daras ti kaadu ti panagbekkel idiay Norway iti napalabas a 30 a tawen. Ita agdama, dandani 14 iti tunggal 100,000 a Norwego nga agtawen iti 15 agingga iti 24 ti mangpapatay iti bagida met laeng. Ti diario nga Aftenposten iti Oslo ipadamagna nga iti industrial nga ili iti Gjøvik, agarup 15 porsiento kadagiti agtutubo a pasiente ti ospital ti adda sadiay gaput’ panangikagumaan nga agbekkel. Nakalkaldaang, kuna ti diario a ti Norway ti kabaknangan kadagiti pagilian iti Scandinavia. Imbes a mangngipaay iti kinaragsak, ti kinabaknang mabalin a nayonanna ti gagangayen a rikna ti pannakaupay. Adawen ti Aftenposten ti maysa nga opisial ti ospital a kunkunana: “Mabalin nga inwalintayon ti pannakaseknantayo kadagiti dadduma tapno ipamaysatayo ti kuarta ken dagiti namaterialan a bambanag.”
Mangpapatay nga Estilot’ Panagbiag
Kagudua kadagiti amin nga ipapatay mabalin a nalapdan babaen iti panangbaliw iti estilot’ panagbiag, kuna ni Dr. Ivan Gyarfas, pangulo iti cardiovascular disease unit iti World Health Organization. Ti kanser iti bara, alta presion, atake ti puso, ken istrok ti makagapu kadagiti amin nga ipapatay kadagiti industrilisado a nasion. Dagitoy a saksakit masansan a mainaigda iti di nasalun-at nga ugali a panagsigarilio, di nainsiriban a pannangan, ken ti kurang nga arsisio—ti estilot’ panagbiag dagiti babaknang. Nupay kasta, ipadamag ti International Herald Tribune iti Paris a dagitoy nga “estilot’ panagbiag a saksakit” patpataudendan ti manipud 40 agingga iti 50 porsiento kadagiti amin nga ipapatay kadagiti rumangrang-ay a nasion. Di nakapapati ngem pudno, kasla ti estilot’ panagbiag a gagangay a makuna a pakailasinan iti irarang-ay ti ekonomia ket direkta a mainaig kadagiti kangrunaan a gapu iti ipapatay iti sangalubongan.
Panangatake ken ni Pablo
Maysa nga Americano nga obispo iti Episcopal, ni John S. Spong, kaipabpablaakna pay laeng ti maysa a libro nga agkunkuna a ni apostol Pablo ket maysa a homoseksual. Ni Spong ket nabayagen a maysa a mapagsusuppiatan a tao. Idi 1970’s nagkampania maipaay iti pannakaordin dagiti babbai kas ministro. Idi 1980’s pinaregtana dagiti papadi a mangbendision kadagiti panagtipon dagiti homoseksual ket inordinanna ti maysa nga aktibo a homoseksual a kas maysa a padi. Itan, sigun iti The New York Times, babaen ti panangisursurona a ni Pablo ket maysa a homoseksual, ni Spong, “inanamaenna a pagbalinen a komportable dagiti homoseksual iti simbaan Episcopal ken mangawis kadagiti tattao a nangpanaw iti simbaan ta mariknada a daytat’ matmatayen nga institusion a naisinggalut kadagiti panagpampanunot idi ugma.” Kuna ti Times, nupay kasta, a “ti pannakababalaw iti Kapanunotanna maipapan ken Pablo naggapu iti isuamin a paspaset ti lubong, gagayyem ken kabusor, dagiti liberal ken dagiti konserbatibo, dagiti Protestante ken dagiti Katoliko.” Iti mabalin a maipagarup a pannakatiritir daytoy nga estoria, ipilit ni Spong a dagiti konklusionna naibatayda iti “nasaet a panagadal iti Biblia.”
Sekso ken ti Tin-edyer a Babai
Ti panagamak iti AIDS mabalin a binaliwannat’ seksual a kababalin dagiti dadduma nga Americana, ngem daytat’ awan epektona kadagiti tin-edyer a babbai, sigun iti maysa a nabiit pay a panagadal ti CDC (Centers for Disease Control) iti Atlanta, Georgia, E.U.A. Idi 1970, idi kangitingitan ti “rebolusion,” 28.6 porsiento kadagiti 15- agingga ti 19 ti edadda a babbai idiay Estados Unidos ti nangireport a napadasandan ti nakidenna a dida pay naasawaan. Idi 1988, idi nasaknapen a naipadamag ti AIDS, ngimmato dayta a bilang iti 51.5 porsiento. Ad-adda a madlaw ti irarang-ay kadagiti kaubingan, dagiti 15 años a babbai: ngimmato manipud 4.6 porsiento idi 1970 agingga iti 25.6 porsiento idi 1988. Ti panagadal ti CDC naammuanna met a no ub-ubing ti babai ad-adda nga aktibo iti sekso, ket ad-adda a maaddaan iti sumagmamano a pareha. Di pagsiddaawan, a dagiti tin-edyer a babbai naammuan met nga agsagabada iti ad-adu a saksakit a maiyakar babaen iti sekso.
Napeggad a Kinaina
Tinawen nasurok a kagudua a milion a babbai ti matay manipud kadagiti komplikasion iti panagsikog ken panagpasngay, kuna ti World Health Organization. Kuna ti magasin a World Watch, nupay kasta, nga adu nga eksperto ti mamati a ti pudno a bilang ket mabalin a mamindua a nangatngato. Ti saplit ket nakagteng iti kadadaksan kadagiti di narang-ay a dagdaga. Itoy a tawen daytat’ mamapatay iti 1 kadagiti 73 a masikog a babbai idiay Sud America, 1 iti 38 idiay Makin-abagatan nga Asia, ken 1 iti 21 idiay Africa—no idilig iti 1 iti 10,000 iti makin-amianan nga Europa. Pabasolen ti World Watch dagiti bambanag a kas ti di nasayaat a pannakataraon ken ti kadaanan a pasilidad iti panangaywan iti salun-at a mamagbalin iti kinaina a napeggad. Ti aborsion laeng ti makimbiang iti ipapatay iti 200,000 nga ina iti tinawen. Ipakita dagiti panagadal a dagiti ubbing a mapanawan nga awan inada ti ad-adda nga agpeggad iti di nasayaat a pannakataraon ken ipapatay, isu a mangbukel iti dakkel a paset iti 15,000,000 nga ubbing a nakurang a lima ti tawenna a matay iti tinawen kadagiti rumangrang-ay a pagilian.
Nararanggas a Buyot
Maysa a naranggas nga iyaalsa iti bilog a pagkalap iti Taiwan ti nangipabigbig iti makariro a pagturongan ti buyot iti Taiwan, kuna ti magasin nga Asiaweek. Naipadamag a, rimsua ti iyaalsa kalpasan a dagiti dua a trepolante, a naupayen iti naranggas a panangtrato ti kapitan ti barko, timpuakda iti panangikagumaan nga agbekkel—isu a nangalawan ti kapitan kadakuada iti baybay ket nakarkaro pay ti panangranggasna kadakuada. Ti simmaruno nga iyaalsa, isu a nakatayan dagiti walo a trepolante, ket nalawag a saan a naisangsangayan a pasamak. Ipadamag ti Asiaweek a sigun iti Fishing Bureau iti Taiwan, “agarup 3,000 a mangngalap manipud kadagiti bilog ti Taiwan ti naipadamag a natay wenno mapukpukaw iti napalabas a sangapulo a tawen.” Maysa a social worker ti nangibaga iti magasin: “Ti bilang dagiti mapapatay a tattao wenno mapilit a magna a napiringan kadagitoy a bilog a pagkalap ket nakaam-amak.”
Pagbalbalinen a Makauma ti Biology
Maysa a grupo dagiti sientista ken edukador ti nangibaga iti di pay nabayag a nakadakdakes ti pannakaisuro ti biology idiay Estados Unidos a ti kurso ti kasla nadisenio a mangdadael iti interes dagiti estudiante iti siensia. Iti naisangsangayan a direkta a report, kuna ti grupo a dagiti mannursuro iti biology di nasayaat ti pannakasanayda ket agusarda kadagiti libro a masansan a di makapainteres, narabaw laeng, din uso, ken di pay umiso. Dagiti estudiante panawanda dagiti kurso a kas iti biology, kuna ti grupo, “a patienda a ti ad-adda a pannakaisarangda iti siensia ket maysa a banag a liklikan no mabalin.” Ni Dr. Timothy H. Goldsmith, ti tsirman ti grupo, pabasolenna ti isuamin a paset ti sistema ti edukasion.
Awan Pagtaenganna Idiay Alemania
Nasurok a sangamilion a tattao idiay Pederal a Republika iti Alemania ti awan pagtaenganna, sigun iti German Association for Persons of No Fixed Abode. Ni Heinrich Holtmannspötter, ti sekretario iti asosasion, kunaenna a dadduma kadagiti 130,000 nga agalla-alla a tattao ti awanan iti naikeddeng a masapulan. Kaaduan kadagiti dadduma nga awan pagtaenganna ti immakar manipud dadduma a pagilian wenno tattao nga agsapsapul iti pagkamangan idiay Alemania. “Ngem iti dandani amin a kaso,” kunaen ni Holtmannspötter, ti rason iti kinaawan ti pagtaengan isut’ “kinakurang iti nalaka a pagdagusan.” Ti diario a Frankfurter Allgemeine Zeitung ipadamagna a kasta unayen ti inaduan dagiti awan pagtaenganna kadagiti nabiit pay a tawen ket dagiti agalla-alla a tattao “maysan a gagangay a paset iti dandani tunggal siudad nga Aleman.”
Peggad iti Bodysurfing
Ti bodysurfing, ti ay-ayam iti danum a panaglugan kadagiti allon iti baybay, saan a kanayon a nalaka kas makitkita, pakdaar ti magasin nga Americano nga In Health. Ni Debbie Goebert, maysa nga epidemiologo (mangad-adal iti gapu ti epidemia) a kadua ti Pacific Basin Rehabilitation Research and Training Center, inusigna dagiti rekord ti ospital idiay Hawaii kadagiti tawen 1985 agingga iti 1988. Nasarakanna a kadagiti 500 a naawat idiay ospital maipaay iti pannakadangran kadagiti baybay, ti bodysurfing ti kaaduan ti napaut a pannakadangran. Ti pannakadangranda ket manipud iti natukkol a tulang ken natukkol a dori agingga iti paralisis ken ti pay sumagmamano a pannakadadael ti utek. Kaaduan kadagidiay nadangran ti awan kapadasanna a turista. Namakdaar ti In Health: “Agbakbakasion kay man iti igid ti baybay ti Hawaii, California, Maryland, wenno Australia, damagenyo iti salvavida no kasanot’ kadalegna ken no aniat’ kasasaad ti igid ti baybay sakbay ti itatapugyo.”
“Awan Mamaayna a Kinaranggas”
Gaput’ pannakasdaaw iti bilang dagiti matmatay gapu iti di naannad a panagmaneho idiay Brazil iti tinawen, maysa nga editorial iti diario nga O Estado de S. Paulo kinunana: “Daytat’ maysa a kita iti awan mamaayna a kinaranggas, siwayawaya a panangpapatay, a mangpaneknek, no maminsan, iti di panangikankano ken, iti sabali a bangir, iti makapakigtot a di panagraem iti biag ti tao.” Aniat’ ar-aramiden ti Brazil a mangtignay kadagiti naliway a tsuper iti Brazil? Maysa a hues sinentensiaanna ti maysa a 23-años a nakaigapuan iti ipapatay ti dua a gagayyemna iti salisal ti kotse iti kalsada a mangbusbos iti dua a tawen a mangpaliiw kadagiti autopsia dagiti biktima iti aksidente ti trapiko. Maysa a motorista a nakapatay iti 15-años nga ubing a babai ken nakadangran pay iti lima a sabsabali ti nasentensiaan nga “agtrabaho iti tallo a tawen iti ospital ti emerhensia, a nangnangruna a tumultulong a mangaywan kadagiti biktima iti aksidente.”