Dagiti Nakalasat iti Disierto ti Namib

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Sud Africa

TI Kaokoland ken Damaraland ket nalalawa a lugar a dumap-aw iti makin-amianan a deppaar ti Disierto ti Namib iti Africa. “Dagiti naiputputong a lubong a sadiay mammano laeng ti napagasatan a nakastrek agingga iti kallabes,” kastat’ panangiladawan ni Clive Walker kadagita a lugar iti librona a Twilight of the Giants. Daytoy ti taeng dagiti kakaisuna a pudpudno nga elepante iti disierto iti lubong. Agarup sangagasut laeng kadagitoy a nagdadakkelan a parsua ti natda kadagitoy a lugar. Nakurkurang ngem 15 centimetros ti agtintinnag a tudo iti tunggal tawen, ket no dadduma di pulos agtudo iti sumagmamano a tawen. Kasano nga ep-epen dagiti elepante ti wawda ken penken ti dakkel a pannakasapulda iti taraon?

Pannakibagay iti Disierto

Idi 1895 nga immuna a naipadamag nga adda dagiti elepante iti makinlaud a Namib, ket ipakita dagiti pammaneknek a nagbibiagda iti disierto iti adun a tawen. Bayat ti maysa a kallabes nga igaaw iti las-ud ti lima a tawen, nagtalinaed dagiti elepante iti disierto, ken awan natay a nataengan nga elepante kas direkta a banag ti tikag, nupay adu a kudu, gemsbok (oryx), ken zebra iti bantay, kasta met sumagmamano nga urbon nga elepante, ti natay. “Dagiti elepante,” ingngudo ni Mitch Reardon iti librona a The Besieged Desert, “ket maysa kadagiti mannakibagay unay a parsua ditoy daga.”

Nupay kadawyan a namaga dagiti karayan idiay Kaokoland, ti danum manipud iti makindaya a salog ti bantay ket sumagepsep iti darat, ket daytoy ti usaren dagiti elepante. Agkalida ti bubon iti darat iti tukok ti karayan. Pumsuak ti danum kadagitoy nga abut, ket no nawadwaden ti danum nga inumen dagiti elepante, reprep a dadduma pay nga animal, billit, ken tumatayab ti makiusar kadagita met laeng a bubon ket makalasatda.

Gapu ta narawet dagiti elepante iti mula, nga agkasapulanda iti nasurok a 100 a kilo iti tunggal aldaw, dadduma mabalin a pagarupenda a dadaelenda ti ekolohia ti rehion. Ngem imutektekanyo daytoy a kapaliiwan ti maysa a nalatak nga autoridad, ni Dr. Anthony Hall-Martin, iti librona nga Elephants of Africa: “Dagiti elepante kadagiti nalasbang a tropikal a lugar tuangenda ti intero a kaykayo tapno mangalada iti sumagmamano laeng a bulong, ngem dagiti katupagda iti disierto pasaray laeng a tumbaenda dagiti kayo. No aramidenda dayta, inton agangay awanen ti makanda. Imbes ketdi, ibusenda amin a maalada a bulong ken awan masarakantayo a nabaddebaddekan ken nasayang a bulong.”

Kinapudnona ti elepante iti disierto paaduenna dagiti kayo. Maysa kadagiti paboritoda a taraon isu ti kayo ti akasia, ket no tiempona adu a bunga ti akasia ti kanenda. No lumasat dagiti bukel iti digestive system, lumukneng dagiti natangken nga ukis, kalpasanna maiyebleng ken mangibunton iti gabsuon a nabara, nasustansia nga ibleng, a nakasagana nga agtubo no agtudo. Ngarud, gapu kadagiti elepante, masukatan dagiti akasia iti di agpatingga a panagrikos ti ekolohia.

Ti Pananglagip Kaipapanannat’ Pannakalasat

Mabalin a nangngeganyon ti pagsasao a, “Di pulos makalipat ti elepante.” Usigentayo no kasano a maiyaplikar daytoy iti wagas ti panagbiag dagiti elepante iti disierto. Addaanda iti nangato a panangipateg iti biag ti pamilia, iti panagkaykaysa, ket ti urbon agtalinaed iti inana agingga nga agsangapulo a tawen, napaut a panagubing no idilig kadagiti dadduma nga agpasuso nga animal ken sumaruno laeng iti tao.

Bayat daytoy a kinaagtutubo, makikadua ti urbon kadagiti elepante a nagduduma ti tawenda, a mangtaktakuat manipud kadakuada kadagiti palimed no kasano ti makalasat iti nakarikrikut nga aglawlaw. Maipakita kenkuana no sadino ken kasano ti sumapul iti danum, no ania dagiti makan a mula ken no kaano ti tiempo ti kaaduda. Ken masursuruan no kasano a liklikan ti tao. Daytoy a pannakasursuro ken pannakaammo dinto pulos malipatan ti urbon nga elepante no agmataenganen. “Iti tiempo ti igaaw,” inlawlawag ni Reardon, “ti lagip ken padas ti elepante ti palimed ti pannakalasatna.”

Ti wagas ti panagbiag ti elepante ket naibatay iti panangidaulo ti ina, ket awan duadua a ti natataengan a kabaian nga elepante ti kangrunaan a mangilasat iti pangen. Idauluanna ti pamiliana, ken ti pangen, nga agsapul iti danum ken taraon. Iti agarup 50 a tawen a panagbiagna, isut’ makagun-od iti nawadwad a pannakaammo maipapan iti ilalasat. Babaen ti panangidaulona ken ulidanna, maiyallatiw daytoy kadagiti ub-ubing iti pangen. Ngarud, ti panangpapatay dagiti mangnganup kadagita a natataengan a kabaian nga elepante iti ima dagiti mangnganup kaipapananna ti pannakapukaw ti libraria a pangadawan ti pannakaammo a mainaig iti panangbiruk iti taraon.

Ni Garth Owen-Smith, iti Namibia Wildlife Trust, kunaenna maipapan kadagitoy nga elepante iti disierto ti Namib: “Laglagipenyo . . . , saan laeng nga aniaman dita nga atap nga animal ti pagsarsaritaantayo. Dagitoy isu dagiti elepante iti disierto . . . Ti kombinasion . . . ket di masarakan iti dadduma pay a lugar iti lubong. . . . Anian a panangsayang, anian a pukaw ti siensia ken ti lubong no maikisapda a naan-anay.” Nupay kasta, saan a kaskari a mapukaw dagitoy a nagdadakkelan nga animal iti pinilida a pagtaengan. Saan laeng a mannakibagayda unay no di naan-anay a nakabalanda tapno makalasatda.

Dadduma pay a Palimed iti Ilalasat

No addakayo iti asideg ti maysa a pangen—no saanyo la ketdi a sobaen ti angin (tapno didakay masaep)—matakuatanyo ti sumagmamano a palimedda iti ilalasat. Mapaliiwyo a palawlawanda ti limmukong a napino a darat, a reggaayenda dayta babaen dagiti kamaunada, a mangsul-oyda iti tapuk babaen dagiti trompada ket kalpasanna ipugsoda iti bagida, agingga nga umaspingdan iti anniniwan. Kaykayatda kadi ti marugitan? Saan. Ti kimpet a tapuk, kas ti napino a pulbo, palamiisenna ken salaknibanna ti kudil manipud makasinit a bara ti init.

No agtalinaedkayo a nakaul-ulimek, makitayonto nga aginana ti pangen kalpasan ti panagpulboda. Aginanada, malaksid dagiti dadakkel a lapayagda. Buyaenyo ti kanayon a panagkutida a kasla agpaypaypay. Malaksid iti panagpul-oyda, a kanayon a maawat, ti dara a lumasat kadagiti nagsisilpo a naruar nga urat kadagiti lapayag mapalamiisan iti aginggat’ 6 degrees Celcius. Kalpasanna mairikos daytoy a nalamlamiis a dara iti dakkel a bagina sa agsubli manen kadagiti lapayag. Tarigagayanyo aya no dadduma nga addaankayo met koma iti naisigud nga air conditioner?

Naktangankayon aya a nakarukob? Buyaenyo no kasano a dayta a nagtrompa a parsua bang-aranna dagiti sakana. Matmatanyo no kasano kangayed ti panangipilkona iti makinsango a tumengna, a balansienna ti sakana babaen dagiti kuko ti ramay ti sakana. Pagin-inanaenna ti paddak ti sakana. No dadduma pagsinnikkawilen dagiti elepante dagiti kamaudida iti makaay-ayo a pamay-an, kas iti maysa a nakakadangkadang.

Maysa pay nga ugalina ket naiyilustrar iti katupag a panid. Kitaenyo daydiay nagtimbukel a bato a lallalien ti saka ti elepante. Maipagarup a daytoy ti mangbang-ar kadagiti paddak dagiti naktangan a saka, no kasano a ti podiatrist ilutenna ti dapan ti naut-ot a saka ti pasiente. Nasken a laglagipenyo a nalabit adu a milia ti pinagna ti pangen, ket mabalin a daytoy ti sumagmamano kadagiti pamay-anda a mangbang-ar kadagiti paddakda.

Kasano Kapautto a Makalasatda?

Nupay maanduranda dagiti nakaparsuaan a peggad iti aglawlawda, malasatan met kadi dagiti nagdadakkelan a parsua iti disierto ti panangraut ti kakaisuna a kabusorda, ti tao? Wen sa. Nairamanen dagiti lokal a tribo iti panangitalimeng iti rekursos naturalesda.

Sigun iti magasin nga African Wildlife, ti maysa a kampania iti panangitalimeng nga inrusat ti Namibia Wildlife Trust “ket nagbanag iti naan-anay a panangiparit dagiti panguluen ti tribo idiay Damara ken Herero iti panaganup sadiay.” Nagun-odan met ti Wildlife Trust ti pannakibadang dagiti panguluen ti Himba idiay Kaokoland, a nangdutok kadagiti mismo a katribuda kas manangsalaknib kadagiti atap nga animal.

Gapu iti naganetget a pannakibadang dagiti katutubo a panguluen maipagpannakkel ti tribo ti nakaparsuaan nga atap a biag iti lugarda. “Ita man laeng iti las-ud ti sangapulo ket lima a tawen,” impadamag ti African Wildlife, nga “immadu dagiti elepante ken nangisit a rhinoceros iti daytoy a nakaskasdaaw ken makakayaw a lugar.” Mainanama nga agtultuloy daytoy a pannakaseknanda iti lubong dagiti atap nga animal iti lugarda.

Ngarud, dagitoy a managsursor iti namaga a let-ang itultuloydanto a sursoren dagiti nabato a katurturodan a pinilida a pagtaenganda. Buyogen dagiti naisigud a sariritda ken kamkamengda maipaay iti ilalasat, dagitoy ti pudpudno a nakalasat iti disierto ti Namib.

[Ladawan iti panid 25]

Mangaramid dagiti elepante kadagiti bubon babaen ti panangkalida iti darat iti tukok ti karayan

[Ladawan iti panid 26]

Lalien dagiti elepante ti nagtimbukel a bato babaen ti sakada tapno mabang-aran ti paddak dagiti sakada

[Credit Line]

Impaay ni Clive Kihn