Lapis Lazuli—Ti Asul a Gameng iti Andes

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Chile

DAGITI diamante, esmeralda, ruby, sapiro—nalatak kadatayo amin dagitoy makaallukoy a batbato. Ngem nangnangngegyo kadin ti lapis lazuli? Nupay no kasla karkarna ti naganna, basta ti kaipapananna ket asul (lazuli, manipud Arabic) a bato (lapis, manipud Latin). Gapu iti naranga, natayengteng nga asul a kolorna, a masansan naburikan kadagiti nasilap a bimmalitok a pyrite, naipada iti langit ti rabii a naabbongotan kadagiti rumimatrimat a bituen.

Nabayagen a Historia

Immuna nga impadamag ni Marco Polo ti pintas ti lapis lazuli iti Makinlaud a lubong idi 1271. Ngem nabayagen sakbay dayta naus-usaren ti bato iti kadaanan a Mesopotamia ken Egipto. Kas pangarigan, maysa a kuentas a Sumeriano a naaramid iti daytoy a bato ti nakali kadagiti rebba ti Ur. Iti balitok a maskara ti bangkay ni Faraon Tutankhamen, dagiti mata ken kidayna ket naaramid iti lapis lazuli. Minekmek met dagiti kadaanan nga Egipcio daytoy asul a bato a pinulbos ket inusarda a paglaok ti pinta ken pagkolor ti kalub ti mata. Idiay China adu a kita dagiti naarian a selio ken kitkitikit ti naaramid iti daytoy a bato.

Idi napalabas, naminas ti lapis lazuli nga ad-adda idiay Afghanistan ken idiay Siberia nga asideg ti Danaw Baikal. Iti nabiit pay a tawen, nupay kasta, ti Chile nagbalin a kangrunaan nga agiwarwaras kadagitoy nagpintas a bato. No bumisitakayo iti Chile, makitayonto ti nagan kadagiti adu a paglakuan ti recuerdo ken kadagiti paglakuan ti agkakapintas nga alahas. Ngem apay a dikay agbiahe a mangkita no sadino ti kaaduan a paggapgapuan ti abasto iti daytoy a bato?

Iti Maysa a Pagminasan Idiay Andes

Maysa kadagiti kangrunaan a pagminasan ti madanun laeng babaen kadagiti mulo a mangsurot iti akikid ken napeggad a desdes nga agsikkosikko a sumang-at iti natikag ken langalang a pagkamangan dagiti buitre [voltur gryphus] 3,600 metro iti ngatuen ti patas ti baybay.

Iti daytoy a kangato, mabalin nga agsakit ti ulo ken maulaw ti agdadamo. Naabbongan iti nieve ti daga iti agarup pito a bulan iti unos ti makatawen. Iti kasta, kabayatan ti ababa a kalgaw, naganat ti panangiyaon iti pagminasan ti kaaduan a material a maisang-at. Naunday ti aldaw a panagtrabaho, ken narigat ti kasasaad ti trabaho. Ti alikamen, no idilig itatta, ket kadaanan—dagiti bareta, pala, karatilia, ken ti pagsudsod a mangikabil ti dinamita. Daytoy makatuok a trabaho kasapulanna ti pigsa ken panagibtur.

No agpatinggan ti aldaw, agsardeng ti aweng dagiti kanalbuong ken kanaklaang dagiti bareta ken pala. Nakaul-ulimek ti rabii. Ti laeng mangngeg ket ti waneswes ti angin manipud derraas ken karadukod dagiti matnag a bato iti adayo. Ngem awan aniamanna kadagiti nabannog a trabahador. Dagus a margaanda ti turog iti babaen ti nabituen a langit.

Gapu ta awan ti moderno a transportasion, adda napateg nga akem dagiti addaan kadagiti asno. Gaput’ pannakakabisadoda kadagitoy naturod a bambantay ken agsikko-sikko a daldalan, iturongda dagiti siguradot’ baddekna nga an-animalda, a nagawit kadagiti sinaksako a napili a batbato, iti ginget iti baba. Manipud sadiay maipatulod dagiti batbato idiay Santiago wenno mailakoda ti sabali a nasion. Iti kastoy a pamay-an agarup 20 tonelada ti maminas iti makatawen ket magun-odanen dayta dagiti pulido a platero ken alahero ti intero a lubong.

Ibibisita iti Maysa nga Alahero

Aramiden dagiti alahero idiay Chile a napipintas nga ar-aritos, kukuentas, pulpulseras, ken singsingsing ti 30 aginggat’ 40 porsiento a batbato a magun-odanda kadagiti pagminasan. Dagiti kangatuan ti kalidadna a batbato ket maimuntarda iti balitok ken mailako iti sabali a pagilian. Dagiti piesa a maikadua a kangatuan ti kalidadna ket mausar kadagiti alahas a naimuntar iti pirak, ket dagiti batbato a nababbaba ti kalidadna mapagbalinda a naisangsangayan a figurines, kas kadagiti elepante, leon, wenno pag-ong, putan dagiti paglukat ti sobre, ken uray pay dagiti babassit a banag a maiparparabaw iti lamisaan.

Ni Don José ket maysa a nalaing nga alahero. Uray no nasingami ti iriridepna no makadaw-askami kenkuana, abrasaennakami ket ipakitana kadakami ti tallerna (pagobraanna) iti terasa.

“Maipakitam kadi ti panagpandaymo, Don José?” insaludsodmi.

“Maragsakanak a mangipakita kadakayo!”

Umuna masapul a maputputed ti maysa a dakkel a bato nga agdagsen ti 2 wenno 3 a kilo babaen ti rueda a nagsirkulo a diamante a ragadi. Inlawlawagna a ti el artesano (alahero) masapul nga ammona ti batona ken nasiput tapno apag-isu ti pannakaputedna ket malisian dagiti puraw nga urat ket mataginayon ti kaaduan a nasayaat ti kalidadna a bato.

“Apay a babasaem ti bato?” insaludsod ti maysa a babai.

“Tapno ad-adda a lumtaw ti naggidiatan ti puraw nga urat ken ti lapis a kayatko a taginayonen,” insungbat ti mannakigayyem nga artesano bayat a putputdenna ti bato iti adu a babbabassit a pedaso.

Impakitana manen ti sumaruno nga addang. Babaen iti basbassit a nagsirkulo a rueda, sinukogna dagiti babbabassit a bato iti porma a kayatna. Buyogen ti kinapulidona alisto a pormaenna dagiti piesa a pagbalinen a nagtimbukel, sinan gudduat’-bulan nga ar-aritos, ken cabochon (nagbukel, wenno nagbakkug a piesa).

Sumaruno, dinalusanna ken papinuenna dagiti piesa babaen iti nagsirkulo, sintetiko nga iskoba. Sa, babaen ti maipulagid a pagpasileng, pasilengenna ida. Ita nakasaganan a maimuntar iti singsing wenno maaramid a kuentas. Ti maudi a pangpapintas iti bato isut’ panangugas ken panangbalnaw iti nabara a danum babaen ti sipilio. Kinapudnona, inrekomendar ni Don José daytoy maudi a pamay-an tapno mataginayon ti pintas ti alahas a lapis lazuli.

Wen, kadagiti im-ima dagiti napulido ken nalaing nga alahero kas ken Don José, mapagbalin dagiti kinabaknang ti daga nga arkos a mangted ti pakabang-aran ken rag-o kadagidiay makakita wenno mangusar kadakuada. Ti lapis lazuli, ti napintas nga asul a bato a masarakan idiay nangato a Bambantay ti Andes, ti maysa kadagiti adu a kinabaknang nga impaay ti naayat a Namarsuatayo a tagiragsaken ken pagragsakantayo.