Dagiti Iskuater—Narigat a Biag iti Siudad
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Africa
SAKASAKA a magna ti maysa nga iskuater nga ubing iti maysa nga eskinita iti siudad ti makinlaud nga Africa. Isut’ agsusuon ti maysa a bigao nga addaan dua dosena a kahel. Naikawes iti nakuttong a pammagina ti maysa a duyaw, inalus a bado. Isut’ aglingling-et.
Isut’ adda idiay dalan a makiin-innagaw nga aglako kadagiti dadduma nga ubbing dagiti napanglaw a pamilia. Gagangay a maipukkaw, “gumatangkayo ti kahel!” Ngem naulimek daytoy nga ubing; nalabit isut’ mabisin wenno masakit wenno nabannog laeng.
Manipud maysa a direksion, sumungad ti dua nga ages-eskuela nga ubbing a nakauniporme iti asul. Tunggal maysa nakamedias ken nakasandalias ti puraw. Saggaysada ti bag a napno iti libro. Napardas ti pannagnada bayat a siraragsak nga agpatpatangda. Saanda a nakita ti ubing, ngem nakitana ida. Buybuyaenna ida kadagiti naliday a matana.
Nakadanon met laengen dagiti ages-eskuela nga ubbing kadagiti nanam-ay, natalged a pagtaenganda. Ngem no agawiden ti ubing idiay balayda, iti mumalemen, daytat’ maysa a naigiddiat unay a lugar. Kenkuana ti pagtaengan ket maysa a balay a naaramid iti ragragas a kayo ken lata.
Ti Iskuater
Ti kangrunaan a dalan ditoy ket maysa a desdes ti timmangkenen a daga. No panagtutudo, daytat’ napitak. Nasupit unay dayta a dalanen ti kotse. Awan ti masarakam dita nga estasion ti polis, bombero, health center, ken uray maysa laeng a puon ti kayo. Iti ngato awan ti barot ti koriente ken telepono. Awan dagiti tubo a pagayusan ti ibleng ken tubo ti danum a naikali iti daga.
Nagadu ti agtataeng ditoy. Natibong ti uni ti panagaarianggada. Nalaokan dagiti panagpapatang iti panagkatawa, panagsusupiat, panagsangit, ken panagkanta. Agtutugaw dagiti nakapuraw a lallaki kadagiti atiddog a bangko, nga agpapatangda. Kiwkiwaren dagiti babbai ti lugaw nga agburburek kadagiti nakasaang a kardero. Dagiti ubbing addada iti isuamin a disso—agayay-ayam, matmaturog, agtartrabaho, agsasao, aglaklako. Kaaduanna, kas ti ubing a nakasusuon iti bigao ti kahel, ti pulos dinto makapasiar iti zoo, makalugan iti bisikleta, wenno makakita iti uneg ti eskuelaan.
Iti maysa a pagilian a sadiay ti kawatiwat ti biag manipud pannakaipasngay ket 42 laeng a tawtawen, nasapa a matay dagiti tao. Iti edad a siam, nalasatanen ti maysa nga ubing ti umuna nga uppat a tawen ti panagbiagna nupay kinapudnona, daytoy ti kaababaan iti lubong. Bayat dayta a tiempo, mamin-40 agingga iti 50 a daras ti panagpeggadna a matay ngem no isut’ naiyanak koma iti narang-ay a nasion. Adu kadagiti kasadarna ti matayen sakbay nga ag-lima ti tawenda. No isut’ agbiag met iti kalalaingannat’ kapaut, ad-adda a matay bayat ti panagsikog wenno panagpasngayna ngem ti maysa a babai idiay Europa wenno Norte America—mamin-150 a daras.
Ginasut a milion ti agtataeng iti napartak panagaduna nga iskuater a kas iti daytoy. Sigun iti estadistika ti Naciones Unidas, 1.3 bilion a tattao ti aglilinnetlet kadagiti siudad dagiti saan a narang-ay a pagilian, ken 50 milion ti mainayon iti tinawen.
Biag kadagiti Di Narang-ay a Pagilian
Makapagbukbukodkayo kadi iti pagtaenganyo, addaan gripo iti balay, maysa a kasilias? Adda kadi mangkolekta iti basurayo? Ginasut a milion a tattao kadagiti di narang-ay a pagilian ti awanan kadagitoy.
Kadagiti adu a siudad nakail-ilet ti pagnanaedan dagiti marigrigat ta gagangayen ti panaggian ti maysa a pamilia a sangapulo ti miembrona iti maysa laeng a kuarto. Masansan a kurang pay a maysa a metro kuadrado ti paggianan dagiti tao. Iti dadduma a lugar iti maysa a siudad iti Daya, mabingbingay pay dagiti babassit a kuarto tapno adut’ makapagtaeng, a mabakudan kadagiti barut a kas maysa a tangkal tapno makapagbukbukod ken masalakniban kadagiti agtatakaw. Iti dadduma a lugar, ti pamay-an a “hot-bed” ipalubosna a maabangan dagiti pagiddaan iti inoran-oras tapno makapagsisinnublat a maturog ti dua wenno tallo a tao tunggal aldaw.
Sigun iti 1991 a tinawen a report ti UNICEF (United Nations Children’s Fund), 1.2 bilion a tao ti addaan narugit a suplay iti danum iti sangalubongan. Minilion ti masapul a gumatang iti danumda wenno agurnongda iti dayta manipud kadagiti waig wenno kadagiti awan-kalubna a pagsakduan. No adda met dagiti maala kadagiti gripo a danum, nasurok a sangaribo a tao ti agririnnanud iti maymaysa laeng a gripo.
Pattapattaen ti UNICEF a 1.7 bilion a tao ti awanan iti umno a pagibellengan iti ibleng. Gagangayen iti 85 porsiento nga agtataeng kadagiti iskuater ti awanan iti kasilias. Kadagiti kaaduan a siudad idiay Africa ken Asia, agraman adu nga aduan populasion a nasurok a maysa a milion, awan ti aniaman a pakaiyayusan ti danum wenno rugit. Maibelleng dagiti ibleng kadagiti waig, karayan, tambak, kanal, ken derraas.
Ti basura ti maysa pay a parikut. Kadagiti siudad dagiti di narang-ay a nasion, 30 agingga iti 50 porsiento kadagiti basura ti saan a makolekta. Ti pagtataengan dagiti marigrigat ti kangrunaan a mabaybay-an. Ti maysa a gapu isut’ bassit laeng ti magunggona wenno maganab dagiti agkolkolekta iti basura wenno agnegnegosio iti recycle. Ti maikadua a rason ket gapu ta saan a mabigbig dagiti pagtataengan dagiti marigrigat, ipaidam dagiti gobierno ti publiko a serbisio kadakuada. Ti maikatlo a rason ket narigat ken adut’ magasto nga agserbi kadagiti adu a lugar dagiti marigrigat gapu iti nakaisaadan ken napusek a kasasaadda.
Aniat’ mapasamak iti basura? Daytat’ maitambak nga aglungsot kadagiti dalan, iti maysa a bakante a lote, ken kadagiti karayan ken danaw.
Dagiti Peggad iti Salun-at
Agsusupadi ti kinadaksanggasat dagiti marigrigat kadagiti siudad iti nagduduma a lugar. Nupay kasta, tallo a banag ti gistay sapasap. Ti umuna isut’ saan a kinakomportable dagiti pagtaenganda, napeggadda. Kuna ti libro a The Poor Die Young: “Agarup 600 milion a tao nga agnanaed kadagiti siudad iti Third World ti agtataeng iti maaw-awagan mamagpeggad biag ken salun-at a pagtaengan ken sangakaarrubaan.”
Iti ania a pamay-an a ti di komportable a pagtaengan ket mamagpeggad iti salun-at? Ti aglilinnetlet a kasasaad dagiti pagtaengan dagiti marigrigat iti siudad ti mamagsaknap kadagiti sakit, kas ti sarut, trangkaso, ken meningitis. Ti panaglilinnetlet nayonanna pay ti peggad dagiti aksidente iti pagtaengan.
Ti kinakurang iti umdas, nadalus a danum paaduenna dagiti iyakar-danum a sakit, kas iti tipus, hepatitis, ken bayangubong. Agbanag met dayta iti panagsuyot a mangpatay iti promedio a maysa nga ubing iti tunggal 20 a segundo kadagiti marigrigat a pagilian. Ti kinakurang iti umdas a danum a paglaba ken pagdigos ti mamagbalin kadagiti tao a nalaklaka a makaptan kadagiti impeksion iti mata ken kadagiti sakit ti kudil. Ket no nangina ti pagbayad dagiti tao iti danum, bassit metten ti igatangda iti taraon.
Ti pannakamulit ti danum ken taraon agbanag met kadagiti panagsarua, panagibleng, ken kaadda dagiti hookworm, ariet, ken lapat iti bagis. Dagiti di makolekta a basura araken dagiti utot, ngilaw, ken ipes. Ti saan nga agayus a danum pagbalayan iti lamok a mangiyakar iti malaria ken filariasis.
Panangirarem ti Kinapanglaw
Ti maikadua a kasasaad ti biag dagiti iskuater ket saan a makapanaw dagiti agnaed iti dayta. Kaaduan kadagiti umay iti siudad ti napilitan laeng a pimmanaw iti probinsia gapu iti kinapanglaw. Gapu ta dida kabaelan ti nanam-ay a pagtaengan, masansan nga agtaengda laengen iti kaiskuateran aginggat’ tungpal biagda la ketdi aggianda iti siudad.
Adu kadagiti tao ti nagaget ken situtulok nga agtrabaho iti nadagsen, ngem awanen ti maaramidanda no di ti agtrabaho iti adu nga oras ken agsueldo iti nababa. Masansan nga ibaon dagiti napanglaw a nagannak dagiti annakda nga agtrabaho laengen imbes nga ageskuela, ket gapu ta bassit wenno awan adalda, dida namnamaen a nasaysayaatto ti kasasaadda ngem dagiti nagannakda. Uray bassit laeng ti mateggedan dagiti annak, daytat’ nakapatpategen iti pamiliada. Gapuna, kaaduan kadagiti napanglaw bassit laeng ti namnamada a mapasayaat ti kasasaad ti biagda; ti kalatda ket makapagbiag iti tunggal aldaw.
Di Maay-ayat, Di Maipatpateg
Ti maikatlo a kasasaad iti biagda isut’ saanda a pannakabiruk iti umno a paggiananda. Kadagiti adu a gobierno, dagiti kaiskuateran ket maysa a pakaibabainan. Imbes a pasayaatenda ti kasasaad dagiti kaiskuateran, a saan a kanayon a praktikal, ibaonda ketdi dagiti buldoser a mangrakrak iti dayta.
Mabalin nga ikalintegan dagiti gobierno ti pannakarakrak dagiti kaiskuateran babaen ti panangibaga a nasken a mapapintas ti siudad tapno mapapanaw dagiti kriminal, wenno tapno mapasayaat ti lugar. Aniaman ti rason, masansan nga agsagaba dagiti napanglaw. Masansan nga awan ti papananda wenno awan pay ti maited a kuarta a pagakarda. Ngem no umayen ti buldoser, awanen ti maaramidanda no di ti umakar.
Ti Akem ti Gobierno
Apay a saan a mangipaay dagiti gobierno iti umdas a pagtaengan nga addaan danum, kasilias, ken serbisio a mangkolekta iti basura nga agpaay iti isuamin? Sumungbat ti libro nga Squatter Citizen: “Adu a pagilian iti Third World ti agkurang iti pamataudan ket ngarud bassit ti gundawayda a mangpaadda ken mangparang-ay kadagiti mabalinda nga ilako kadagiti dadduma a pagilian iti lubong ket posible a mapagduaduaan ti kabaelanda nga agtalinaed kas maysa a nasion wenno estado. Saan a mapilaw ti maysa a gobierno iti pannakapaayna a mangted kadagiti kasapulan ti umilina no ti intero a pagilian ti awanan iti umdas a pamataudan nga, iti agdama a kasasaad, saan nga umdas ti pamataudan a mangipaay kadagiti kangrunaan a kasapulan.”
Agsusuek ti kasasaad ti ekonomia iti adu a pagilian. Idi napalabas a tawen, impadamag ti agretiron a sekretario-heneral iti Naciones Unidas: “Ti kasasaad dagiti di narang-ay a pagilian iti sangalubongan nga ekonomia agsusueken. . . . Nasurok a maysa a bilion a tao itan ti agbibiag iti naan-anay a kinapanglaw.”
Ti Ngay Tulong dagiti Ganggannaet a Pagilian?
Apay a saan unay a tumulong dagiti nabaknang a pagilian? Iti panangilawlawagna iti magapuanan ti tulong iti kinapanglaw, akuen ti World Bank’s Development Report: “Dagiti “bilateral donors” wenno pagilian a mangted iti tulong a makagunggona kadakuada ken ti tinulonganda a pagilian [a 64 porsiento iti amin a tulong ti ganggannaet a pagilian] . . . mangipaayda iti tulong gapu iti adu a rason—napolitikaan, estratehiko, nakomersialan, ken natauan. Ti panangpalag-an iti kinapanglaw ket maysa laeng a panggep, ken gagangay saan nga isut’ kapatgan.”
Maysa pay, nupay addaan dagiti gobierno iti umdas a pamataudan a mangpasayaat iti kasasaad dagiti napanglaw, masansan a saanda nga aramiden dayta. Ti maysa a parikut iti adu a pagilian ket nupay adu a munisipio ti mangipaay iti pagbalayan ken dagiti dadduma a serbisio iti komunidad, saan nga ipaay dagiti gobierno iti nasion ti pannakabalin wenno pamataudan kadagiti opisiales ti munisipio tapno maipaay dagitoy.
Dagiti Siudad iti Masanguanan
Naibatay kadagiti pagannayasan kadagiti kallabes a dekada, pattapattaen dagiti eksperto ti maysa a nalidem a masanguanan dagiti napanglaw iti siudad kadagiti di narang-ay a pagilian. Kunada nga agtultuloy ti napartak nga iyaadu dagiti agtaeng kadagiti siudad, ket saanton a kabaelan dagiti gobierno nga ipaayan ida kadagiti gripo, pagideposituan iti ibleng, kanal, naespalto/nasemento a kalsada, panangaywan iti salun-at ken serbisio ti bombero, polis, ken ambulansia.
Ad-adda a mabangonto dagiti pagtaengan kadagiti peligro a lugar, kas iti katurturodan, malaylayus, wenno namulitan a lugar. Ad-adda nga agsakit dagiti tao gapu iti panaglilinnetlet, di nasalun-at a kasasaad. Ad-adda nga agbiagto dagiti napanglaw iti siudad iti sidong ti kanayon a pammutbuteng iti kapilitan a pannakapapanaw.
Kayat kadi a sawen daytoy nga awanen a pulos ti namnama dagiti agnanaed iti iskuater kas iti maysa nga ubing a nagsusuon iti bigao ti kahel a nailadawan iti pangrugian daytoy a salaysay? Nikaanoman!
Mapasungaden ti Maysa a Dramatiko a Panagbalbaliw
Ipakita ti Sao ti Dios, ti Biblia, a mapasamakton ti maysa a dramatiko a panagbalbaliw a maipaay iti nasaysayaat a kasasaad—ket mabiiten. Mapasamakton daytoy a panagbalbaliw, saan a babaen iti panagregget dagiti gobierno ti tao, ngem babaen iti Pagarian ti Dios, maysa a nailangitan a gobierno a mangiturayton iti intero a daga.—Mateo 6:10.
Iti sidong ti Pagarian ti Dios, imbes nga agtalinaed kadagiti narugit a kaiskuateran, dagiti nadiosan a pamilia agtaengdanton iti maysa a paraiso. (Lucas 23:43) Imbes nga agbiag iti kanayon a pammutbuteng ti pannakapapanaw, kunaen ti Biblia nga “agtugawdanto, tunggal maysa a tao iti sirok ti kayona nga ubas ken iti sirok ti kayona nga higos, ket awanto ti mangpabuteng kadakuada.”—Mikias 4:4.
Iti sidong ti Pagarian ti Dios, imbes a nakaub-ubing pay a matay iti nakail-ilet a pagtaengan, dagiti tao “bangonendanto dagiti balbalay ket agtaengdanto kadakuada; ket agmuladanto kadagiti kaubasan ket kanendanto ti bungada. . . . Ta kas kadagiti al-aldaw ti maysa a kayo kastadanto dagiti al-aldaw ti ilik.”—Isaias 65:21, 22.
Mabalin a narigatyo a patien dagitoy a kari, ngem masiguradoyo a pumudnodanto. Apay? Agsipud ta ti Dios ket saan nga agulbod, ken “awan ti sao nga agtaud iti Dios, a di adda pannakabalinna.”—Lucas 1:37; Numeros 23:19.
[Ladawan iti panid 13]
Iti sidong ti Pagarian ti Dios, ti kinapanglaw ken dagiti kaiskuateran ti masukatanto iti naparaisuan a kasasaad