Niagara Falls—Agnanayon a Gameng Dagiti Americas
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Canada
“MAYSA kadagiti makakayaw, kapipintasan, ken pagsidsiddaawan a buya a naaramidan dagiti puersa ti nakaparsuaan!” indir-i ni Lord Dufferin, gobernador-heneral iti Canada, iti panagpalawagna iti Ontario Society of Artists idiay Toronto. Tawen idi ti 1878, ket inanamonganna ti pannakaaramid ti maysa a parke ti publiko a mangsalaknib ken mangtaginayon kadagiti “nakaskasdaaw a kalidad” iti Niagara Falls.
Ti kinadayag daytoy nakapimpintas a pagsidsiddaawan ti nakaparsuaan ket dandani di mailadawan. Talaga a makaay-ayo a buyaen! Dagiti tattao iti amin a paset ti lubong maallukoyda nga umimatang itoy agnanayon a gameng dagiti Americas.
Naadaltayo manipud historia a dagiti Europeo ti kaunaan a nakatakkuat itoy a “dissóor ti danum,” ti Niagara Falls, nasurok a tallo a siglo ti napalabasen. Idi 1644, ni Le Sieur Gendron, maysa a Pranses a doktor ti medisina, direkta a dinakamatna daytoy a buya kadagiti surat nga impatulodna kadagiti gayyemna idiay Francia. Idi agangay, dagiti misionero, negosiante, ken managtakkuat ti nangdagadag iti interes ken panagpampanunot dagiti dadduma babaen kadagiti padamagda maipapan iti maysa a dakkel a gumgumluong a disóor iti nagbaetan ti Lake Erie ken Lake Ontario.
Kinapudnona, ti Niagara Falls ket buklen dagiti dua a dissóor, a masarakan iti pagbeddengan ti Canada ken Estados Unidos. Ti Horseshoe Falls ket adda iti sibay ti Canada ket ti American Falls adda iti sibay ti E.U. Tapno makita daytoy agdinamag a gameng dagiti Americas, sipapartak a kinarab-as dagiti immuna a simmarungkar dagiti naalog a kias ken dagiti nawatiwat a desdes nga inaramid dagiti Americano nga Indian kadagiti rangkis a bato, isu a nagayusanen ti danum iti adu a milenio.
Napudno a Pakaseknan
Nagsangpet dagiti managnegosio a nangipadpadamag kadagiti adu a makaallukoy a buya. Dagiti di agsarday a negosio iti aglawlaw dayta nalatak a pagsidsiddaawan ti namagdanag kadagiti adu. Kayatda ti mangaramid iti addang a mangtaginayon itoy agnanayon a gameng ti Niagara. Narikna ti maysa a landscape artist a ni F. E. Church a ti komersialismo ket maysa a lapped ket ngarud saan koma a maawat. Insennaay ti maysa a simmarungkar idi 1847: “Ti intero nga aglawlaw ti Niagara Falls ket rinauten [ti tunggal kita ti negosio kas] ti makarimon a buot—ti kasta unay a kinakurang ti pannakaawat.”
Natignay a nagsurat ni E. T. Coke idi tawen 1832: “Nakalkaldaang ti saan a pannakaitalimeng dayta a disso a sagrado iti agnanayon; a dagiti kayo iti kabakiran saanda a napalubosan a rimmangpaya iti karkarna a nakaisigudan a kinapintasda iti disso a kanayon a dagiti inaramid-tao a bambanag maibilangda a nakapkapuy.” Nasirmata dagiti makatarus a tattao a tumanor ti komersialismo ket dadaelenna ti nakaay-ayat a nainkasigudan a buya a nanglikmut iti daytoy a pagsidsiddaawan iti panamarsua ni Jehova.
Ita, gapu kadagiti panagregget ni Lord Dufferin ken dagiti dadduma pay a makasirmata iti masanguanan, dagiti napintas a parke ti mangarkosen iti agsinnumbangir nga igid ti Niagara River manipud pagdissóoran ti karayan agingga iti Alikuno ti Napegges nga Ayus iti baba. Masalsalakniban ti naimnas a buya daytoy a pagsidsiddaawan ti panamarsua manipud mangpaalas a komersialismo. Iti kasta, naiyakaren dagiti pakaawisan dagiti turista kadagiti dalan iti pagbeddengan a siudad ti Canada ken America nga adayo iti Niagara Falls. Ti nabiit pay a pakaseknan dagiti mangay-aywan iti aglawlaw isut’ mabalin a pannakapukaw daytoy a gameng dagiti Americas gapu iti agtultuloy a panagreggaay.—Kitaenyo ti kahon maipapan ti panagreggaay.
Panangsarungkar iti Agnanayon a Gameng
Naammuanmi a daytoy makakayaw a pagsidsiddaawan ti lubong ket mabalin a sarungkaran ken buyaen iti amin nga anggulo nga awan pakalaplapdan. Kas pangarigan, makaparagsak ti panangbuya iti dissóor iti maysa kadagiti nangato a pagpaliiwan a torre wenno iti maysa a helicopter a tumayab a mismo iti ngatuenna. Wenno ad-adda a makaawis ti makaay-ayo a pannagna wenno panaglugan a mangpasiar iti Niagara Parkway. Dagiti Alikuno ti Napegges nga Ayus asidegda unay iti karayan nga agayus nga agpababa manipud iti dissóor ket makagunggona ti isasarungkar iti dayta.
Ti isasalog iti rangkis a lumasat kadagiti usok “ilemmengnatayo” iti sirok ti dissóor. Manipud ditoy, masiriptayo ti panagdissóor ti danum a mamagbalin iti Horseshoe Falls a makaallukoy ken nalatak. Makatitileng ti daranudor ti dissóor. Kadagiti naandur ken natured, ti buya manipud iti maysa kadagiti mangipasiar a bangka a kanayon nga aglaylayag iti napegges a dandanum nga asideg iti arisadsad ti dissóor ket saan a malipatan. Bayat ti panagdissóor ti nadaranudor a danum iti karayan iti baba, agpangato ti angep, a mamataud iti napintas a buya ti bullalayaw. Iti tunggal panagpangato ti angep, agparang dagiti baro a bullalayaw. Manipud ditoy a disso a pagbuyaan, maramanantayo ti danum ken mariknatayo a maangepan ti mangsalaknib a kawestayo nga impaay ti kompania ti bangka.
Kinuna ti maysa a broshur ti Niagara Parks: “Ti panangbuya iti Niagara Falls iti Rabii ket kas Panagtalinaed a Siririing iti Lugar dagiti Arapaap.” Ngarud, kayattayo a buyaen ti kinaraniag ti dissóor babaen kadagiti nadumaduma a kumbinasion dagiti adut’ marisna a nalawag a silsilaw iti rabii. Idi tawen 1860, idi damo a nakita ti Prince of Wales ti panagraniag ti Falls, inladawan ni Nicholas A. Woods, maysa a reporter iti The Times iti London, ti kinaranga daytoy a pabuya: “Giddato a ti intero a bagi ti danum, rimmaniag iti kasta unay a nakaranraniag ti lawagna, a kasla natunaw a pirak. Manipud likudan ti Falls, rimmaniag ti silaw a kasta unay ti panagrimatna ta ti dandanum iti sanguananna dagdagus a nagparang a kas kristal a sarming, maysa a dissóor dagiti diamante, a tunggal tedted ken ayus a nagparsiak ket simmilap ken nangisaknap iti raniag iti isuamin a disso, kas maysa a karayan iti posporo.”
Lugar a Pagsidsiddaawan iti Kalam-ekna
Aggapu iti dissóor ti ayamoom a malang-ab ken mariknatayo iti angin ti kalgaw a mangpalasbang ken mangpalangto kadagiti sabong, babassit a kayo, ken kayo a nanglikmut iti dissóor. Ngem iti kalam-ekna, ti angep nga itayab ti angin ket agbalin nga hielo ken mangabbong kadagiti kayo ken mula iti igid ti karayan. Sumileng ken sumilapda iti maanninaw a pannakaabbungot iti hielo. No aginit, danggayanda ti naabbungotan ti hielo a buya a mangpangayed iti dissóor iti makasisirap a panagsilnag ti init.
Mangiyeg met ti kalam-ekna kadagiti dadakkel nga hielo iti akikid a dissóor ti Niagara River. Iti napalabas a tawtawen, linapdan dagiti hielo manipud Lake Erie ti dissóor. Natunaw ti hielo iti danaw ket nagayus iti Niagara River ken iti dissóor iti nakaskasdaaw a buya ket kamaudiananna naurnongda iti akikid a ginget. Daytoy a panagurnong dagiti hielo pinataudna dagiti bunton ti hielo ken niebe agingga a dagitat’ nangbangen ken naan-anay a nangnurnor iti karayan. Iti nabiit pay a tawtawen, naikabil dagiti nangbangen nga asero a kable ken troso iti wangawangan iti Niagara River idiay Lake Erie tapno malapdan ti nakaro a panagbalay ti hielo.
Ti Niagara Peninsula
Ti mangan-anay iti dissóor isut’ nadam-eg a Niagara Peninsula, maysa nga akikid a disso iti nagbaetan ti Lake Ontario, Lake Erie, ken derraas ti Niagara. Ti naglaok a masalsalakniban a kakayuan ken danaw mamataud iti makaay-ayo unay a klima a masarakan laeng iti peninsula.
Naangin ti baet ti derraas ken dagiti danaw isu a mangipaay iti kalalainganna a klima bayat iti kalam-ekna ken iti kalgaw. Nalangto dagiti kayo iti nananam a mansanas, cherry, peras, plum, ken peach ken dagiti nagduduma a kita ti ubas iti daytoy maay-aywanan, ken makaallukoy a peninsula. Dagiti pagaramidan iti arak ken paktoria ti tubbog ti ubas, a masarakan kadagiti makaay-ayo a babassit nga il-ili ti mangproseso ti bunga ti ubas ket mangnayon iti pannakaisalsalumina daytoy a rehion iti Ontario. Isuamin dagitoy ti mangawis iti panangsarungkar itoy a paset ti pagilian, nangnangruna bayat ti panagsasabong iti primavera ken panagburas iti otonio.
Maysa a Gameng iti Tunggal Panawen
Daytoy a nalatak a gameng dagiti Americas ket maysa a nakapimpintas a sagut ti Dios. (Idiligyo ti Salmo 115:16.) Paragsakenna ti isuamin nga agbayag a mangbuya iti dayta.
Mabalin a sumarungkar dagiti sangaili iti aniaman a tiempo iti tawen ket maawisda a mangdayaw iti nadumaduma a kinapintas daytoy a pinarsua ni Jehova. Malang-abda ti makapabang-ar a banglo ti panagsabong dagiti kaykayo iti primavera, ramanan dagiti nagduduma a kita dagiti nananam a prutas, ken kitaen ti makaay-ayo a kinasigo ti Namarsuatayo kadagiti nasudi, nabiag a maris dagiti nagad-adu a sabsabong iti kalgaw, a pinadanuman a naimbag dagiti napegges a dissóor. Wenno makitada ti naranga a maris ti red maple iti otonio iti nagtengaan dagiti pamalituken ken kolor kahel a maris dagiti dadduma a kayo iti makin-abagatan nga Ontario.
Tagiragsaken dagiti dadduma ti kinangayed iti Niagara Falls bayat iti kalam-ekna, no agpupunipon ti hielo ken niebe iti arisadsad ti dissóor, ken abbungotan ti nadalus ken nakapudpudaw a niebe wenno hielo dagiti kayo ken babassit a kayo, a sumilsilap kas kristal no masilnagan ti init iti kalam-ekna.
Ti Niagara Peninsula ken ti nakaskasdaaw a dissóorna ipalgakna dagiti kapintasan ken makagunggona unay a paset dagiti uppat a panawen iti tawen ken paunegenna ti panagyamantayo ken Jehova, a nangikari rinibribo a tawen ti napalabasen: “Bayat ti kaadda ti daga, ti panagmula ken panagapit, ken ti lam-ek ken pudot, ken ti kalgaw ken ti sibabasa, ken ti aldaw ken ti rabii saandanto nga agsardeng.”—Genesis 8:22.
[Kahon iti panid 16]
Panagreggaay iti Dissóor Kasano a Malapdan?
Iti panaglabas ti tiempo, pukawen ti panagreggaay dagiti dissóor. Iti nabiit pay a tawtawen bimmassit ti panagreggaay agingga iti 8 centimetro iti tinawen iti Horseshoe Falls ken 2.5 centimetro iti tinawen iti American Falls. Naibanag daytoy babaen iti dua a kangrunaan a pamay-an: (1) babaen ti panangpauneg iti tukok ti karayan ken panangtengngel ti direksion iti pagayusan iti danum nga aggapu iti kangrunaan a pagayusan ken (2) babaen ti panangiturong iti adu a danum a lumasat kadagiti hydroelectric generator, ket iti kasta pabassitenna ti agtinnag a danum iti dissóor. Matengngel daytoy babaen iti maysa a dam iti surong a buklen dagiti 18 a pagayusan. Ita adda laengen naan-anay a panagayus ti danum iti dissóor bayat dagiti bulan a kaadu dagiti turista.
Mapattapatta a ti Horseshoe Falls ket agarup 53 metro ti kangatona ken 792 metro ti kalawana. Ti American Falls iti ballasiw ti karayan ket 55 metro ti kangatona ken 305 metro ti kalawana. Ti dagup ti di matengtengngel a danum a lumasat iti dua a dissóor ket mapattapatta nga agarup 7.6 milion a litro iti tunggal segundo.
[Kahon/Ladawan iti panid 18]
Lallaki a Mangipabuya iti Kinatured ken Laingda
Dagiti dua a kalalatakan a nangipabuya iti tured ken laingda, wenno dagiti limmasat iti napirteng a tali, a nangballasiw iti Niagara River iti namin-adun a daras isu da Blondin ken Farini.
Ti nakaskasdaaw unay a pabuya ni Blondin inramanna ti ibaballasiwna iti tali nga awitna ti paglutuan a naaramid iti pedaso a landok, indissona, pinasgedanna, ket nagluto iti omelet. Ginergerretna iti babassit ti omelet, ket inyulogna kadagiti pasaheros nga agur-uray iti baba nga adda iti kubierta ti Maid of the Mist.
Saan a nalab-awan ni Farini, a bimmallasiw a nangawit iti maysa a makina a paglaba iti tali, indissona, nangkaud ti danum manipud iti karayan, ket linabaanna ti sumagmamano a paniolito dagiti babbai. Idi nalpasen a naglaba, imbalaybayna ida kadagiti naipatakder ken naiballangan a pagbalaybayan a naikabit iti makina sa nagsubli.
Kinarit dagiti natutured a lallaki ti Horseshoe Falls babaen ti panagkulongda kadagiti bareles, bola, ken dadduma pay a pagikkan ket paglugananda dagitoy a maikuyog iti dissóor. Nupay dadduma ti nakalasat nga addaan kadagiti sugsugat, adut’ natay iti pannakaeppes, pannakalmes, wenno manipud iti pannakaidungparda kadagiti bato iti tukok ti dissóor. Saanen a maipalubos dagitoy a panangipabuya iti kinatured ken laing.
[Credit Line]
H. Armstrong Roberts
[Dagiti Ladawan iti panid 17]
Ti gumgumluong a panagdissóor ti Horseshoe Falls, a napadasan ti maysa a bilog dagiti turista (iti sango) ket di malipatan
Ti American Falls (baba) ken ti Horseshoe Falls (ngato) iti kasta unay a makakayaw a kinapintasda
Maysa a sumilsilap a hielo ken niebe ti manglikmut iti dissoor iti kalam-ekna
[Credit Line]
Niagara Parks Commission
Maysa a ladawan nga impinta ni Frederick Church idi 1857 ti nangipakita iti bullalayaw
[Credit Line]
Frederic Edwin Church: NIAGARA/Concoran Gallery of Art, Museum Purchase, 76.15