Natimbeng a Panangmatmat iti Panaglinglingay

“TI KANAYON a trabaho nga awan panagaliwaksay pagbalinenna ni Jack a naliday.” Pagaammo unay dayta a pagsasao itatta ta malipatan payen nga agpayso dayta. Kinapudnona, “ti kanayon a trabaho nga awan panagaliwaksay” mabalin nga ad-adu pay ti pagdaksanna ken Jack ngem ti panangpalidayna kenkuana. Daytat’ mamagbalin kenkuana a workaholic, awanen ti aniaman a napateg no di ti trabaho.

Usigenyo, kas pangarigan, ti maysa a parikut a timmaud idiay Japan, maysa a pagilian a nalatak iti nainget a kababalin iti trabaho. Masansan a mainanama a dagiti empleado ag-overtime-da tunggal rabii ken kadagiti ngudot’ lawas. Kinuna ti Maclean’s, maysa a magasin dagiti damdamag ti Canada, a ti gagangay a trabahador a Hapones mangbusbos iti 2,088 nga oras iti trabaho iti tinawen, no idilig iti 1,654 para iti gagangay a trabahador a taga Canada. Ngem, kinuna ti magasin: “Sinaranget dagiti kompania a Hapones ti naiduma a parikut: dagiti empleado a nagsagaba iti karoshi, wenno ipapatay gapu iti nalabes a panagtrabaho. Impadamag dagiti diario dagiti lallaki nga agtawen iti 40s a nagsagaba kadagiti atake ti puso wenno istrok kalpasan ti panagtrabahoda iti 100 nga aldaw nga awan a pulos ti bakasionda.” Ti ministri iti trabaho iti Japan nangiyusuat pay iti mangipakaammo a kampania, a napumpunno kadagiti makaawis a samiweng, a mangparegta kadagiti tao nga agbakasion kadagiti ngudot’ lawas ken agaliwaksay. Anian a nagpaiduma kadagiti pagilian iti Laud, a sadiay masapul a maallukoy dagiti tao nga agtrabaho iti intero a makalawas!

Ti Gunggona iti Panagay-ayam

Maitutop ngarud, a kaaduanna mabigbig dagiti eksperto a ti workaholismo ket maysa a sakit, saan a pagimbagan. Kasapulan ni Jack ti agay-ayam—saan laeng nga idi isut’ ubing pay; dagiti nataengan agraman dagiti ubbing kasapulanda met daytoy. Apay? Aniat’ magun-odan dagiti tattao iti panaginana, wenno panagay-ayam? Nangaramid ti listaan maipapan iti tema ti maysa a libro: “Panangiyebkas iti bagi, pannakikadua, panagkaykaysa ti isip ken bagi wenno kinanaan-anay, pisikal a salun-at, ti kasapulan a pannakaiduma wenno panagbaliw iti nakaing-inget nga eskediol ti trabaho, inana ken panagaliwaksay, gundaway a mangpadas kadagiti baro a banag ken pannakaam-ammo kadagiti kabbaro a tattao, panangibangon kadagiti relasion, panamagkaykaysa ti pamilia, panangammo ken pannakaawat iti nakaparsuaan, . . . ken tapno nasayaat ti rikna uray dika usigenen no apay. Amin dagitoy nairaman kadagiti gunggona a masarakan dagiti tattao iti panaginana.”

Impamaysan dagiti sosiologo kadagiti adu a libro ti tema a panaginana ken ay-ayam, ket umanamongda a ti panaginana ket nasken agpadpada iti indibidual ken iti kagimongan. Sigurado, nupay kasta, nga awan ti ad-adda a makaawat iti kasasaad ti tao ngem ti Namarsua ti sangatauan. Kasano ti panagriknana maipapan itoy a tema?

Maisupadi iti pagarupen ti dadduma, saan a busoren ti Biblia ti panagragragsak ken panaglinglingay. Ibagana kadatayo a ni Jehova ket maysa a naragsak a Dios ken inanamaenna a naragsak met dagiti adipenna. (Salmo 144:15b; 1 Timoteo 1:11) Idiay Eclesiastes 3:1-4, masursurotayo nga adda “nakedngan a tiempo . . . ti panagkatawa” ken “tiempo ti panagsala.” Ti Hebreo a sao maipaay iti “katawa” ditoy ket mainaig kadagiti sao a kaipapananna “ay-ayam.” Ti isu met laeng a libro ti Biblia ibagana kadatayo nga “awan sabali a naim-imbag nga agpaay iti tao ngem ti pannangan ken iyiinumna koma ken panangparag-ona iti kararuana iti kinaimbag ti nagbannoganna.”—Eclesiastes 2:24.

Itatta, maysa kadagiti kalatakan a pamay-an iti panangtagiragsak iti panaginana isut’ pannakalinglingay, ti agaliwaksay ken tagiragsaken ti pabuya dagiti paglaingan ti sabsabali. Saan met a kabbaro dayta. Ipakita ti Biblia nga iti adun a milenio naragsakan dagiti tattao a nangbuybuya iti panagsala, panagkanta, panagtokar kadagiti instrumento, wenno pannakisalisal ti dadduma iti ay-ayam.

Kas porma iti panagwatwat, ti panaglinglingay ket makagunggona unay kadatayo. Siasino ti di maragsakan kadagiti paglaingan ti maysa a nasigo nga atleta, ti nagsayaatan a panagtignay ti maysa a sumasala, ti panangsegsegga iti nasayaat, makapabileg a sine maipapan iti pannakigasanggasat, wenno ti mangduayya a tuno a di malipatan uray nabayagen a simmardeng ti kanta? Ket awan duadua a kaaduan kadatayo tinagiragsakda ti aginana babaen ti maysa a nasayaat a libro, ket pumarpartak pay ti panangukagtayo bayat a naipamaysatayo iti nagsayaat pannakaisalaysayna nga estoria.

Mainanaantayo iti kasta a panaglinglingay, ket saan la a dayta ti aramidenna. Mabalin met a tignayennatayo, paalibtakennatayo, paragsakenna ti pusotayo, pagkatawaennatayo—ken pakaammuannatayo pay. Ti literatura, kas pangarigan, adut’ maisurona kadatayo maipapan iti kasasaad ti tao. Dagiti libro ni Shakespeare ti nalawag a pangarigan kadagita.

Dagiti Peggad iti Panaglinglingay

Nupay kasta, tapno maaddaan iti natimbeng a panangmatmat iti panaglinglingay itatta, masapul a bigbigentayo dagiti peggadna agraman dagiti gunggonana. Adut’ naibagan maipapan iti dakes nga impluensia iti pananglinglingay, ngem kaaduanna mabalin a bingayen dagiti peggad iti dua a nalawat’ saklawenna a dasig: kaadu ken kalidad, ti laeng kaadu ti panaglinglingay a magun-odan ken ti linaonna. Umuna nga usigentayo ti kalidad.

Agbibiagtayo iti dakes a tiempo, ti awagan ti Biblia a “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1) Di ngarud nakaskasdaaw, nga iparangarang dagiti panaglinglingay itatta iti panawentayo, masansan ti kadadaksan a kasasaadna. Ti nakaro a kinaranggas, nakababain nga imoralidad, ken ti kadadaksan a tigtignay ti tao—kas iti racismo—naiyam-ammoda amin iti nalatak a panaglinglingay, isu a mangmulit iti dayta iti nagduduma a pamay-an. Iti pagtungpalanna, ti panaglinglingay koma ket nagbanagen a pornograpia ken kinarimon. Usigenyo ti dadduma a pangarigan.

Sine: Ti katan-okan a dayaw iti Hollywood, dagiti Oscar, tallo a lallaki ti nainaganan a “kasayaatan nga aktor” iti daytoy a tawen nagakem a kas sikopatiko a mammapatay, aminda nakalawlawag a naipabuya iti iskrin a namapatayda. Naipadamag a maysa kadakuada ti nangkagat iti rupa ti maysa a babai bayat ti panangramesna kenkuana. No maipapan iti nabirukan, maysa kadagiti naballigi unay a sine ti tawen ket naawagan Basic Instinct. No usigentayo babaen kadagiti opinion a naipaay, daytoy a titulo nalag-an laeng ti kaipapananna. Nalawag a mangrugi ti pelikula babaen iti panagdenna bayat dayta ti babai bagsolenna a maulit-ulit ti nainaigen a kaayan-ayatna babaen iti ice pick, a nangiparsiak iti dara iti intero a bagina.

Musika: Agpadpada ti musika a rap ken heavy metal a kumarkaron ti pannakababalawda iti nabiit pay gapu kadagiti isu met laeng a parikut a linaonda. Dagiti kanta a mangidayaw iti nakababbaba a sekso ken ti panangabuso kadagiti babbai, kinaranggas ken ti pananggura kadagiti nadumaduma a rasa ken dagiti polis, ken uray pay ti Satanismo ket adda aminen kadagiti record a rap ken heavy metal. Kadagiti dadduma a lugar, dagiti record a nalawag nga addaan kadagita a material masapul nga addaanda kadagiti mamakdaar nga etiketa. Ngem kas iti inamin ti managkanta iti rap a mabigbigbig kas Ice-T, mangikabil kadagiti makapakigtot a sao iti kantana tapno makagun-od iti kasta nga etiketa; ipanamnamana a maawisna dagiti managusiuso. Ti bituen iti rock a maawagan Prince kinantana ti panangidaydayaw iti incesto ti agkabsat. Masansan, dagiti musika a mabuya ad-adda pay a mangipaayda iti panangipateg iti kasta unay nga imoralidad. Ti mabuya a kanta ti nalatak a bituen a ni Madonna a Justify My Love naglatak gapu iti panangiparangna iti sadomasokismo [panagragsak iti panangparigat ti sabali] ken ti homoseksualidad. Uray pay ti MTV, maysa a channel ti TV iti E.U. nga aglatlatak no dadduma iti panangibrodkasna kadagiti imoral a video a di mariribuk ti konsiensiana, nagkedked a mangipabuya iti daytoy.

Liblibro: Usigenyo ti sumagmamano a pangarigan a nakalap iti opinion dagiti nabiit pay a libro. Ti American Psycho isalaysayna dagiti nakaam-amak nga aramid iti maipabpabuya a kankanayon a mamappapatay a mangar-aramid kadagiti nakaap-aprang a banag, agraman ti kanibalismo, kadagiti bangkay dagiti biktimana. Ti Vox naisentro iti napaut a panagpatpatang iti telepono ti maysa a lalaki ken babai a di pay nagam-ammo a mangtigtignay iti rikna ti maysa ken maysa iti sekso babaen kadagiti makaparasuk-rikna a panagsasarita. Ti Raptor ipaawatna dagiti dakes a seksual a kapadasan iti dua a maikanem a siglo a hermaphrodite, tattao nga addaan agpadpada iti mabagbagi ti lalaki ken babai. Dagiti nobela a romansa gagangayen nga idayaw ken itan-okda ti pannakikamalala ken pannakiabig. Dagiti comic books, a di makadangran idi kadagiti ubbing, masansanen a mangiparangda ita kadagiti nabatad a tema ti panagdenna, kinaranggas, ken okulto.

Ay-ayam: Agtultuloy ti dawat a panangiparit iti boksing. Nupay umad-adu ti pammaneknek a tunggal knockout mangipaay iti din maagasan a pannakadangran ti utek, ti masapulan a kuarta ken dagiti minilion a managbuya ti agtultuloy a mangawis kadagiti mannakiboksing a makilaban. Literal a ginasut a boksingero ti matay iti kastoy a pamay-an.

Dagiti dadduma nga ay-ayam, nupay kasta, ad-adu pay ti matmatay. Gagangayen ti makabasa iti rumrumsua a kinaranggas kadagiti pagay-ayaman wenno kadagiti managbuya. Dagiti derraaw a tinignay ti nasionalismo wenno ti di umiso a “kinasungdo iti maysa a grupo ti managay-ayam” pinapataynan dagiti ginasut kadagiti estadium iti aglawlaw ti lubong. Ti toreo, nga awagan ti linawas a diario nga Aleman a Die Zeit “a nalabit isut’ karurungsotan a pabuya a nagpaut agingga iti moderno a tiempo,” nabiit pay a naglatak idiay España ken makin-abagatan a Francia. Kalpasan ti panangdunor ti toro iti puso ti nalatak a 21-años a matador a ni José Cubero, ti natay a banuar naiparada a nakalungon iti aglikmut ti plaza de toros iti Madrid a daydayawen ti 15,000 nga agrayo. Naulit-ulit a naipabuya ti video recording ti ipapatayna iti TV ti España.

Ipapantayon a dagitoy ket aglablabes a kaso, ken dagitoy dida ipamatmat nga amin a panaglinglingay a kastoy ti kasasaadda ket dakes. Ngem ti natimbeng a panangmatmat iti panaglinglingay masapul a bigbigenna a mapaspasamak dagitoy a panaglablabes ken nalatakda. Apay? Bueno, nadlawyo kadin a ti kasla panaglablabes sumagmamano a tawen a napalabasen saanen a mangpadanag ken mangriribuk kadagiti tao ita? Main-inoten nga awaten ti kaaduan a tao ti panaglablabes; mairuruamen dagiti tao kadakuada. Anianto ti pakairuamanyo?

Ti Isyu iti Kaadu

Ngem uray pay no naan-anay a nadalus ti panaglinglingay, adda pay laeng ti isyu iti kaaduna. Ti industria ti panaglinglingay mangpataud iti nakaad-adu a paglinglingayan. Idiay Estados Unidos, kas pangarigan, nasurok a 110,000 a nagduduma a libro ti naipablaak idi laeng 1991. No maungpotyo a basaen ti maysa a libro iti tunggal aldaw, alaenyo ti nasurok a 300 a tawen a mangbasa kadagiti libro [a maipablaak] iti maysa laeng a tawen! Mangpataud ti industria ti pelikula iti E.U. kadagiti nasurok a 400 a sine iti tinawen, ket adu a pagilian ti gumatang kadagitoy ken mangpataudda met kadagiti bukodda a sine. Ti industria ti India mangpataud kadagiti ginasut a pelikula a Hindi iti tinawen. Ken asino ti makabilang kadagiti record ti musika, dagiti compact disc, ken dagiti tape a rummuar iti tinawen? Sa adda pay ti TV.

Kadagiti nabaknang a pagilian, adda pinulpullo a channel a pagbuyaan iti TV—dagiti cable station, satellite channel, ken dagiti gagangay a brodkas. Daytoy kaipapananna nga adda kankanayon a paglinglingayan a sumrek iti pagtaengan iti 24 nga oras iti inaldaw. Dagiti ay-ayam, musika, drama, komedia, science fiction, pabuya a mapagsaludsodan dagiti nalatak a tattao, sine, amin dagitoy nalaka a mabuya babaen ti panangitalmeg laeng iti buton iti TV. Babaen iti VCR, rinibo kadagiti sine ti mabuya, agraman dagiti di mabilang a video a mangilawlawag no kasano ti panangaramid kadagiti bambanag, mabuya a musika, ken dagiti makaisuro a tape maipapan iti nakaparsuaan, historia, ken siensia.

Ngem sadino ti pangalaan iti tiempo a mangbuya amin kadagitoy? Mabalin a ti teknolohia mangiyeg kadatayo kadagiti datdatlag a giddato a panaglinglingay—panunoten laengen no kasano a nasdaaw koma ni Mozart a nakangeg iti maysa kadagiti simponiana iti maaw-awit nga stereo! Nupay kasta, saan a makapataud ti teknolohia ti tiempo a kasapulan a mangtagiragsak kadagita amin a ragragsak. Kinapudnona, iti dadduma a pagilian a narang-ay unayen ti teknolohia, ad-adda nga agannayasda iti basbassit a panaginana, imbes nga ad-adu.

Gapuna no palubosanyo, nalaka laeng nga ibusen amin ti panaglinglingay ti tiempo a panaginanatayo. Ket laglagipentayo koma a ti panaglinglingay ket maysa laeng a porma iti panagwatwat, a kadawyanna awan a pulos ti panagtignay. Kaaduan kadatayo masapul met a rummuar ken mangaramid iti banag a pagtignayantayo, makipaset imbes nga agtugaw laeng tapno malinglingay. Adda ti pannagna, panangtagiragsak kadagiti naimbag a kakadua, panagay-ayam.

No biddut ti panangipalubos iti panaglinglingay a mangibus iti amin a tiempotayo maipaay iti panaginana, anian a dakdakes pay ti panangipalubos iti dayta a mangibus iti tiempotayo a rumbeng a maipaay iti natantan-ok nga obligasion, kas iti [obligasion] iti Namarsuatayo, pamilia, trabaho, gagayyemtayo! Nasken unay, ngarud, ti maaddaan iti natimbeng a panangmatmat iti panaglinglingay! Kasano ti panangikeddengtayo no ania a panaglinglingay ti dakes para kadatayo, ken kasano kaadu ti nalabes?

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Dadduma a panaglinglingay paragsakenda ti pusotayo ken pakaammuandatayo