Panangmatmat iti Lubong
“Nakaad-adu a Matmatay”
Minilion a kita dagiti mula ken animal ti adda itatta. Pinattapatta idi dagiti sientista nga iti intero a historia iti biag ditoy daga, dagiti kita ti biag mapukpukawdan (gapu iti sakit, kinakurang ti taraon, ken ti dida pannakaibagay) iti kapartak a nakurang a sangapulo iti tinawen. Ita, sigun iti UN Department of Public Information, patien dagiti sientista a ti kaaduna ket ginasut, nalabit rinibo a daras a nangatngato pay. Idi 1970 napattapatta a maysa a kita ti napukaw iti tunggal aldaw. Iti 1990 ngimmato ti kaaduna iti maysa iti tunggal oras. Iti 1992 maysa a kita ti agpukpukaw iti tunggal 12 a minutos. Ti nangnangruna a makagapu iti pannakapukawda ket awanen dagiti gagangay a pagtaenganda babaen iti pannakapukan dagiti kayo iti kabakiran, panangpalawa kadagiti siudad, panangparang-ay kadagiti away, ken ti polusion ti angin ken danum. Adu a mangay-aywan iti aglawlaw ti agkunkuna a ti planeta ket adda iti tengnga iti “nakaad-adu a matmatay.” Kuna ni Dr. Mostafa Tolba, direktor ehekutibo iti UN Environment Program: “No sibibiag koma ni Darwin ita, ti librona ad-adda a naipamaysa kadagiti listaan dagiti matmatay a kita imbes a dagiti nagtaudanda.”
Tulong manipud Sabali a Pagilian—Kasano a Maiwaras?
Adu kadit’ magunggona dagiti napanglaw manipud iti tulong ti sabali a pagilian? Sigun iti Human Development Report 1992 ti NU, 27 porsiento laeng iti tulong ti sabali a pagilian ti mapan kadagiti sangapulo a pagilian nga addaan iti 72 porsiento iti kapapanglawan a tattao iti lubong. Ti kabaknangan a 40 porsiento iti populasion ti napanglaw a lubong ti makagun-od iti nasurok a mamindua ngem ti tulong maipaay iti kapanglawan a 40 porsiento. Dagiti nasion iti Makin-abagatan nga Asia, isu a pagnanaedan ti dandani kagudua iti kapanglawan a tattao iti lubong, umawatda ti $5 iti tunggal tao a tulong. Dagiti pagilian iti Makintengnga a Daya, a mamitlo a daras ti masapulan ti tunggal tao no idilig iti Makin-abagatan nga Asia, ket umawat iti $55 iti tunggal tao. Inayon pay ti report a dagiti nasion a mangbusbos ti kasta unay iti armas umawatda ti mamindua a daras a tulong iti tunggal tao ngem dagiti pagilian a kalalainganna laeng ti gastuenda iti dayta. Ti kababaan ti bingay iti pundo (agarup 7 porsiento iti tulong ti maysa a pagilian iti sabali ken 10 porsiento iti tulong dagiti grupo dagiti nasion) ti mapan kadagiti kangrunaan a kasapulan ti tao—edukasion, panangaywan ti salun-at, nadalus a danum nga inumen, panagdalus, panagplano ti pamilia, ken dagiti programa ti nutrision.
Posible a Nakaam-amak a Didigra
“Napaay ti panangikagumaan ti Laud a manglapped ti panagsaknap dagiti nuklear nga armas,’’ kuna ti U.S. News & World Report, ‘‘ket nangrugi ti baro a panawen ti napegpeggad pay nga iyaadu dagiti nuklear nga armas.’’ Ita ti pagpilianda ket mangusar ti puersa a manglapped kadagiti baro a nasion a maaddaan iti nuklear nga armas wenno ‘‘suruenda ti agbiag iti maysa a lubong a dandani tunggal nasion nga agtarigagay a maaddaan iti nuklear nga armas ket maaddaanda.’’ Aniat’ nangiturong iti kastoy a kasasaad? “Dagiti nakarigrigat a banag nga aramiden dagiti kalaingan a tao idi 1943 ket nalaka nga aramiden dagiti gagangay a tao ita,’’ kuna ti sikiatrista ken dati a managdesenio kadagiti nuklear nga armas a ni Richard Garwin. Dagiti parikut iti matematika a nangkariten kadagiti nalalaing nga isip idi ket mabalin a solbarenen iti personal a kompiuter. Mainayon iti dayta nakalaklakan para iti determinado a nasion ti mangammo kadagiti narikut a teknolohia a kasapulan a mangpataud iti maysa a bomba. Iti panangikagumaan a manglapped iti dayta, 27 a nasion ti nangpirma iti maysa a katulagan idi Abril a manglimitar iti panangilako kadagiti material wenno makina a mausar iti panangaramid kadagiti bomba atomika. Nupay kasta, adda dakkel a nagdudumaan, ta adu a nasion a makabael a maaddaan iti nuklear nga armas wenno agtarigagay a maaddaan iti dayta ti saan a nairaman.
“Managtomar ti Pildoras” a Kagimongan ti Australia
Nakagun-od ti National Health Survey ti Australia kadagiti makapadanag a resulta. Impalgak ti panagadal a 1 iti tunggal 50 nga Australiano ti agusar kadagiti pangpakalma iti inaldaw. Ti sabali pay a tallo a kakapat ti maysa a milion ti nangamin a nagtomtomardan iti Valium ken Serepax dua a lawas sakbay pay ti surbey. Sigun iti diario iti Sydney a The Sun-Herald, kuna ti National Drug and Alcohol Research Centre a dandani sangapulo a milion a resita iti benzodiazepines ti maisurat iti tinawen ket dagitoy ti kasaknapan a mairesita nga agas kadagiti Makinlaud a pagilian. Maysa a managsirarak idiay center ti nagkuna nga adu a tattao a naynay nga agtomtomar itoy a droga mabalin a dida pay ammo a talaga nga agpampannuraydan iti droga.
Baro a Saplit ti Africa
“Ti negosio iti narkotiko agbalinen a maysa kadagiti kakaruan a peggad iti kinatalged ken irarang-ay ti ekonomia iti kontinente ti [Africa].” Kastat’ kuna ni Dr. Simon Baynham iti Africa Institute of South Africa, iti panagsuratna iti The Star iti Johannesburg. Kimmaro iti kasta unay ti negosio ti droga idiay Africa iti kallabes a dekada, ta daytat’ nagsayaatan ti nakaisaadanna iti geograpia agpaay iti panagipatulod manipud Colombia ken Asia. “Iti 1990, maysa a kakatlo iti heroin a nakumpiskar idiay Europa ti nailasat idiay Africa,” kuna ni Baynham. Kunana a sumaysayaat ti panagtinnulong ti internasional a negosio ti droga ken dagiti organisasion ti terorista. Tuktukoyen ni Dr. Baynham ti negosio ti droga idiay Africa kas maysa a “baro a nagdakkelan nga epidemia” a “mainayonto kadagiti ay-ay ti gubat, bisin ken AIDS iti Africa.”
Naibelleng a Sobra a Gatas
Nupay nakaro ti kinakurang ti taraon, minilion a litro iti gatas ti imbelleng dagiti pagpagatasan iti Sud Africa idi kallabes a lima a tawen. Singiren ti Dairy Board dagiti pagpagatasan iti buis, a mangipaay koma iti kasapulan a mangiwaras iti sobra a gatas. Ngem yantangay di inaramid ti Dairy Board dayta, kinuna ti maysa nga ehekutibo iti National Milk Distributors Association: “Ania ti maaramidanmi? Masapul nga ibellengmi dayta. Awan mamaayna iti ekonomia no pakapuyenmi ti kasasaad ti ekonomiami met laeng babaen ti panangipadawatmi iti gatas wenno panagbayadmi tapno maipadawat dayta.” Iti kasumbangirna, imbilang dagiti dadduma nga institusion a dakes dayta a panangsayang. Kunaen ti Council for the Aged a naibelleng ti gatas “idi tiempo a minilion a lallakayen/babbaketen a taga Sud Africa ti mangikagkagumaan a gumatang laeng kadagiti kangrunaan a kasapulan tapno agbiagda.”
Napaut-Biagna a Hapones
Napapaut ti biag dagiti Hapones ngem ti aniaman a nasion iti daga, sigun iti kaudian nga estadistika iti World Health Organization. Ti promedio a kapaut ti biag dagiti babbai idiay Japan ket 82.5 a tawen, ket kadagiti lallaki 76.2 a tawen. Ti maikadua a kapautan ti biag kadagiti babbai, 81.5 a tawen, ket adda idiay Francia, sarunuen a dagus ti Switzerland a 81.0 a tawen. Ti maikadua a lugar kadagiti lallaki adda idiay Iceland, a 75.4 a tawen, sarunuen ti Grecia a 74.3 a tawen. Ti 350-panid a libro ti estadistika iti tawen nangipaay met kadagiti dadduma a makapainteres a kinapudno. Ti kaaduan ti maiyanak iti lubong ket Rwanda, a sadiay tunggal babai addaan iti promedio a 8.3 nga annak. Ti kababaan iti kaadu dagiti agbekkel ket idiay Bahamas, nga addaan iti 1.3 iti tunggal 100,000 a tattao, ket ti Hungary ti kangatuan ti kaadu ti agbekkel, a 38.3 iti tunggal 100,000. Ket ti kangatuan ti kaadu iti matay iti aksidente ti kotse isu idiay bassit a nasion iti Sud America a Suriname, a 33.5 iti tunggal 100,000. Ti kababaan? Ti Malta, nga addaan laeng iti 1.6 a makapapatay nga aksidente iti kotse iti tunggal 100,000 a tattao.
Makapatuleng a Musika
“Ipabassitmo ti uni dayta a musika!’’ daytat’ nabayagen a dawat dagiti makarurod a nagannak. Marikna dagiti adu a tin-edyer a dida matagiragsak ti musikada no dida marikna ti kompasna. Nupay no ti napigsa a musika masansan a nainaig iti pannakapukaw ti panagdengngeg, ti nabiit pay a report ti The Globe and Mail iti Toronto, Canada, inlawlawagna a ti gagangay a pagbanaganna isu ti tinnitus. Ti tinnitus isu ti ‘‘panagwengweng a marikna iti uneg ti ulo, a gagangay a mangapektar kadagiti dua a lapayag. Ngem dayta a [deskripsion] dina naan-anay a deskriberen ti timek,’’ kuna ti diario. No agsakitkan iti dayta, ‘‘kanayonen a mariribukka,’’ kuna ni Elizabeth Eayrs, koordinator iti Tinnitus Association of Canada. Ti nangnangruna a maapektaran isu dagiti mangusar kadagiti headphone a mangpapigsa ti timek ta mangeg pay dagiti dadduma. Masansan a maperdi ti panangtagiragsakda iti musika wenno dadduma nga uni inton lumakaydan.
Agpadespensar ti Papa
Namindua a nagpadespensar ni Papa Juan Paulo II iti kontinente ti Africa gapu iti pananginegosio ti adipen. Ti immuna ket idi Pebrero, bayat ti panagbiahe ti papa a napan idiay Senegal. Impadamag ti inaldaw a pagiwarnak ti Italia a Corriere della Sera nga iti dayta a tiempo ti papa dinawatna “‘ti pammakawan iti Dios’ ken ti pammakawan ti Africa gapu iti krimen iti historia a panangadipen nga uray dagiti Kristiano . . . namulitanda.” Ti maikadua a panagpadespensar, agarup tallo a bulan a napalabasen, ket impaayna bayat ti panagbisitana idiay São Tomé. Idiay Vatican, inlawlawag ti papa a “gapu ta ti simbaan ket maysa a komunidad a buklen met dagiti managbasol, bayat dagiti adu a siglo adda dagiti panaglabsing iti linteg iti ayat. . . . Dagitoy ket biddut dagiti indibidual ken grupo a nangpanagan iti bagbagida a Kristiano.” Iti panagkomentona maipapan iti “panagpadespensar ti papa,” kinuna ti inaldaw a pagiwarnak a La Repubblica a “nagpalawag [ti papa] maipapan iti basol dagiti kaaduan a Kristiano, ngem nagpalawag met koma maipapan [iti basol] dagiti papa, dagiti kongregasion iti Roma, ken dagiti obispo ken klero. Kinapudnona, adda met rebbengen ti herarkia Katolika iti daytoy a historia iti panangadipen.”
Di Rumbeng a Pagamkan ti Arachnophobia
Ti arachnophobia (panagamak iti lawwalawwa) “ket masansan a gapu iti kinaignorante,” kuna ti magasin a South African Panorama. Iti panagipadamagna maipapan iti libro nga insurat ni Dr. Ansie Dippenaar, maysa a kangrunaan a mangpaneknek maipapan kadagiti lawwalawwa ti Africa, intudona a basbassit pay ngem 0.2 porsiento iti naammuanen a kita dagiti lawwalawwa iti lubong ti makadangran iti tao. No addada iti umiso a lugarda, dagitoy a babassit a parsua rumbeng a matratoda a kas gagayyem, saan a kabusor. Dagitoy napategda iti panangtengngel kadagiti peste ti mula. Ti maysa laeng a lawwalawwa iti dadduma a kita papatayenna ti agingga iti 200 nga igges ti peste iti maysa nga aldaw. No mabaybay-anda nga agtalinaed iti talon ti strawberry, kas pangarigan, makaapittayo ti agingga iti 6 a tonelada iti tunggal ektaria ngem kadagiti talon a sadiay mapapatay dagiti lawwalawwa. “Masapul nga italimeng dagiti mannalon ti populasion dagiti lawwalawwa,” inayon pay ti artikulo, “ket limitaranna met ti panangusar kadagiti nangina a pestisidio a makaipaay iti pannakamulit ti aglawlaw.”
Epekto dagiti Naranggas a Sine
Iti maysa a panagsaludsod ti magasin ti Brazil a Veja, napagsaludsodan ti direktor ti pelikula a ni Steven Spielberg maipapan ti epekto ti kinaranggas iti panaglinglingay kadagiti agbuya. Kinuna ni Spielberg: “Ti panangbuya iti kinaranggas kadagiti sine wenno kadagiti programa iti TV tignayenna dagiti agbuya nga ad-adda a mangtulad iti mabuyada ngem ti aktual a makitada wenno mabuyada iti damdamag iti TV. Kadagiti sine, maipelikula ti kinaranggas babaen iti naan-anay a lawag, nakaskasdaaw a buya, ken nakabambannayat, a mamagbalin iti dayta nga ad-adda pay a romantiko. Nupay kasta, iti damdamag, ti kaaduan a tao nasaysayaat ti pannakaawatda no kasano a nakaam-amak ti kinaranggas, ket nausar dayta a naiduma ti panggepna ngem kadagiti sine.” Kinuna pay ni Spielberg nga agingga ita dina pinalubosan ti agtutubo a barona nga agbuya kadagiti nalatak a sinena (Jaws, ti serie ti Indiana Jones) gapu iti kaadu ti [panangibukbok] ti dara ken kinaranggas a naipabuya.
‘Alemenia Maysa a Pagano a Pagilian’
“Nagbalinen a pagano a pagilian ti Pederal a Republika [iti Alemania] nga addaan pay nabatbati a Kinakristiano. Innem a milion ti nakapukaw iti pammatida iti Dios. Ti bilang dagiti tao nga awan ti relihionda ket ad-adu ngem dagidiay a makimisa. Adda laeng 10 porsiento a makimisa iti tunggal Domingo.” Dagidiay dagiti nasarakan ti maysa a surbey a tinudingan ti Aleman a magasin dagiti damdamag a Der Spiegel. Naidilig dagiti sungbat kadagidiay sungbat iti umasping a surbey idi 1967. Dagiti “baro a pagano,” kas pangawag ti magasin kadagidiay a nangpanawen iti simbaan, “kinunada a nagpakadadan kadagiti simbaan nga awan ti sakit ti nakem wenno pungtot. Saan a ti unget no di ket ti kinakurang ti interes ti nangikkat iti kinasungdoda kadagiti simbaan.”
Dagiti Pagsasao ken ti Utek
Sigun ken ni Franco Fabbro, maysa a managsirarak idiay Trieste University idiay Italia, tunggal pagsasao nga ammotayo wenno ammotayo bassit, ket naisaad iti maysa a paset ti utektayo. Kasano a nagtengna daytoy a konklusion? Adu a tattao nga agsasao iti adu a pagsasao a nagsagaba iti pannakadadael ti utek ken saanen a makapagsao a siuumiso iti bukodda a pagsasao ti nangrugi nga agsao a sitatandas iti gangannaet a pagsasao a pagarupenda nga ammoda laeng bassit. Daytoy isingasingna, kuna ti magasin nga L’Espresso, “a ti bukodda a pagsasao apektaranna dagiti dadduma, a limitaranna ti panagsaoda.”
Panangilako kadagiti Makasabidong a Basura
Gapu iti nangina a gastos iti panangtaming kadagiti basura, “ilako dagiti nabaknang a pagilian dagiti makasabidong a basurada kadagiti napanglaw [a pagilian],” kuna ni Sebastião Pinheiro iti Institute of Environment and Renewable Natural Resources ti Brazil. Kas naipadamag iti magasin a Veja, impakita ti maysa a panagadal nga “agarup maysa a milion a tonelada iti makadangran a basura ti mailako iti tinawen kadagiti Napanglaw a Pagilian.” Aniat’ maaramid iti nagatang a makasabidong a basura? Dagitoy mabalin a mapagsungrodda kadagiti baro a planta ti koriente. “Ikalintegan dagiti napanglaw a pagilian ti kasasaad a kasapulan dayta tapno mangpataud kadagiti trabaho aniaman ti pagbanaganna,” kuna ti maysa a manangbalakad iti ahensia a mangay-aywan ti aglawlaw iti Brazil. Kaskasdi, bumangbangon dagiti saludsod iti sangalubongan. Agimtuod ti Financial Times iti Londres: “Rumbeng kadi a maaramid dagiti pangngeddeng maipapan iti pakaisaadan dagiti paktoria kadagiti lugar a sadiay saan unay a maipatpateg ti biag ti tao?” Nakalkaldaang ta kuna ti Veja: “Ti sungbat kasla agparang a wen.”