Mataming Aya ti Siensia Dagiti Karit ti Maika-21 a Siglo?

“Adda itan aglaplapusanan a sientipiko a pammaneknek a mangipakita a ti Ina a Daga dinan kabaelan a tamingen dagiti awan panangipategda, nasukir nga annak iti napapaut pay a tiempo.”​—The European, Marso 19-25, 1992.

KUMARKARON ti panangpampanunot dagiti ecologo a ti peggad iti daga, imbes a basta panagdanag laeng kadagiti awan kaes-eskanna a banag, ket serioso ken makasapul iti panangasikaso. Kinapudnona, kunaenda a nasken ti dagus a panagtignay tapno maliklikan ti didigra. “Awanen dagiti kaputotan,” kinuna ti presidente iti Worldwatch Institute idi agngudo ti 1980’s. “Addaantay laeng kadagiti tawtawen a mabalin a mabaliktadtayo ti kasasaad.”

Dagiti editor iti libro a napauluan 5000 Days to Save the Planet ket ad-adda nga espesipikoda idi 1990 idi impablaakda ti libroda. Nanipud iti dayta a tiempo nagtultuloyen a bimmassit ti tiempo. Ti nabati a tiempo a mangispal iti planeta, sigun iti inkeddengda a tiempo, asidegen iti 4,000 nga aldaw. Ket inton agbannawag ti maika-21 a siglo, malaksid no adda mapasamak nga ekstraordinario a banag kabayatanna, mabalin a bumaba ti bilang agingga iti 1,500 nga aldaw.

Ania dagiti naisangsangayan a kasasaad a nangparnuay itoy nalawagen a krisis? Ania dagiti karit nga ipaay ti umay a siglo?

Adu Dagiti Parikut

Agrag-o dagiti managayat-talna a tao ta nagpatinggan ti Cold War. Ngem ti karit a mangibanag ken mangtaginayon iti sangalubongan a kappia ket ulbod. Kinuna ni Presidente Mitterrand iti Francia, iti panagsaritana idi Enero 1990 maipapan kadagiti parikut iti panagkaykaysa ti Europa: “Panawantayo ti di nainkalintegan ngem nataltalged a lubong, agpaay iti inanamaentayo nga ad-adda a nainkalintegan, ngem pudno a saan a natalged [a lubong].” Ket nagsurat ti The European: “Ti gatad ti wayawaya [kadagidiay nasion ti dati nga Union Soviet] isut’ kumarkaro a di kinatalged, a nangpakaro iti peggad iti nuklear a gubat, nupay saan pay unay a napeggad dayta.”

Kinapudnona, dadduma kadagiti karit a sangsanguenen ti lubong saan pay a pulos a naammuan idi nangrugi ti Cold War. Daytat’ kas iti kunaen ti 5000 Days to Save the Planet: “Limapulo laeng a tawen a napalabas natimbeng pay laeng ti aglawlaw ti lubong. . . . Nalawa, napintas ken nakaay-ayat a lugar ti lubong; kasano a mabalin a dadaelentayo dayta? Itatta naibaga kadatayo nga adda iti krisis ti planetatayo, a daddadaelentayo ken rugrugitantayo nga agturong iti sangalubongan a pannakadidigra.”

Dagiti makuna a gagangay a didigra​—laylayus, bagyo, gingined, dagiti panagbettak ti bulkan​—mapasamakda iti sadinoman. Mabalin a di masinunuo ti pagpatinggaan ti sungsungbatan ti panangdadael ti tao iti aglawlaw. Adda pammaneknek a ti mangsalaknib nga ozone layer ti daga iti dadduma a lugar ket napeggaden ti kaingpisna. Mamakdaaren dagiti sientista a dagiti panagbalbaliw ti klima a mamataud kadagiti didigra, mabalin a kellaat a mapasamak imbes a main-inot.

Nabayagen a kinarit ti kanser, sakit ti puso, parparikut ti pagangsan, ken adu a dadduma a sakit dagiti kinasigo dagiti doktor. Nupay adda irarang-ay ti medisina iti adun a tawen, mangpapatay pay laeng dagitoy a sakit. Idiay laeng Europa, napattapatta a 1,200,000 ti matay iti kanser iti tinawen, ad-adu iti dandani 65 porsiento ngem idi napalabas a dekada. Gaput’ panagamak iti baro a saplit​—ti AIDS, a basbassit ti pinatayna [ngem ti kanser]​—daytoy a nagadu a natay kaaduanna di madmadlaw.

Sabali pay a karit: Iti nakurang pay a 200 a tawen, immadu ti populasion ti lubong manipud maysa a bilion a tao agingga iti agarup lima ket kagudua a bilion. Nupay no bimmaba ti tinawen nga iyaaduna, dadduma pattapattaenda nga inton tawen 2025, nalabit nalab-awanton ti populasion ti lubong ti walo a bilion, ket inton 2050 dandaninton sangapulo a bilion. Sadinonto ti pagnaedan dagitoy a tattao? Anianto ti kanenda? Maysa a report ti NU a nairuar idi 1991 pinattapattana a maysa a bilion a tattao ti agbibiagen iti naan-anay a kinapanglaw, a ti biagda “adda iti sidong ti malnutrision, kinanengneng ken sakit a nangabbungot iti aniaman a nainkalintegan a kasasaad iti dayaw ti tao.”

Nabigbig ni Paul R. Ehrlich, propesor iti panagadal ti populasion idiay Stanford University idiay Estados Unidos, ti kadakkel daytoy a parikut, a kunkunana: “Nupay no ti nalabes a populasion kadagiti napanglaw a nasion ti mangtaginayon kadakuada a napanglaw, ti nalabes a populasion kadagiti nabaknang a nasion pakapuyenna ti kabaelan ti intero a planeta a mangsuportar iti biag.”

Ti posibilidad a dagiti immuna a naibagan a banag​—wenno dadduma pay kas iti panangabuso ti droga, di umdas a pagtaengan, krimen, ken panagdadangadang ti rasa​—mabalin a tignayenda ti sangalubongan a didigra iti masanguanan ti mangipaay iti pudno a pakaseknan. Nalawagen ti karit. Ngem saan a nalawag no kasanot’ panangtaming iti dayta.

Panangsapul Kadagiti Pamay-an ti Panangsaranget

Nupay kasta, gaput’ kinaserioso dagiti parikut, sapsapulen dagiti gobierno, a nadumaduma ti kinaganatna, dagiti solusion. Kas pangarigan, maipapan iti aglawlaw, ti kadadakkelan pay laeng a panagtitipon a naangay maipapan iti ecolohia ket naaramid idi napan a Hunio idiay Rio de Janeiro. Ti impanguluan ti NU nga Earth Summit isu ti maikadua a panagtitipon a kasta, a simmaruno iti naangay idi 1972 idiay Stockholm, Sweden. Kinuna idi ti maysa a mabigbigbig nga Aleman a politiko: “Daytoy a kumperensia mabalin nga agbalinto a pagbalbaliwan iti pagtungpalan ti planeta.”

Nalawag a di natungpal dagiti inanama ti 1972 a gimong. Inamin ni Maurice F. Strong, kangrunaan a nangorganisar agpadpada kadagiti 1972 ken 1992 a kumperensia: “Naammuantayo iti las-ud ti 20 a tawen nanipud idi [kumperensia ti] Stockholm a dagiti pagalagadan ti aglawlaw, nga isu ti kakaisuna a mangtimtimbeng kadagiti ahensia ti aglawlaw, ket napateg ngem saan nga umdas. Daytat’ masapul a mapakuyogan kadagiti napateg a panagbalbaliw kadagiti manggutugot a pakatignayan ti kababalintayo iti ekonomia.”

Ngem mapaneknekanto aya ti kumperensia ti 1992 a nabalballigi a mangibanag kadagitoy a “napateg a panagbalbaliw” ngem daydiay kumperensia idi 1972? Ket no saan, kabaelanto pay kadi ti planetatayo ti mangangay iti maikatlo nga Earth Summit iti sabali pay a 20 a tawen, inton 2012?

Napasanguan iti Kadakkelan a Karit

Kumarkaro ti panagduadua ti kaaduan a tattao iti kabaelan ti relihion ken politika a mangsolber kadagiti parikut ti lubong. Ngem no saan a kabaelan ti relihion, ti politika, anianto ti mangtaming kadagiti serioso a karit iti maika-21 a siglo?

Lawlawagan ti maysa a broshur nga impablaak ti German Federal Ministry for Research and Technology daytoy a saludsod. “Ti panangtaming kadagitoy a parikut sapulenna dagiti napolitikaan a pamusposan a makatulong saan laeng nga iti panangliklik iti dadduma pay a panagbalbaliw a patauden ti tao no di ket lapdanna met dagiti negatibo a pagbanagan dagiti sangalubongan a panagbalbaliw. Gapu ta nakarikrikut dagiti problema a sangsanguentayo, maaramid laeng dagiti napolitikaan a pangngeddeng a naibatay kadagiti natibker a naammuan ti siensia ken dagiti mapagtalkan a paguadan ti panagipadto. Kasla daytoy laeng ti pamay-an iti panangliklik kadagiti nangina wenno dagiti di pay matarigagayan ken makadadael a panagbalbaliw. Nagdakkel a karit ti mangipaay itoy nga impormasion iti sientipiko a komunidad iti agdama a tiempo.”

Sinangon ti siensia dagiti nakarikrikut a karit idi ket iti dadduma a pamay-an napagballigianna ida. Kaskasdi, awan dakesna ti panangimtuod no kabaelan ti siensia a tamingen dagiti naisangsangayan a karit nga ipaay ti umay a maika-21 a siglo. Adda kadi pangnamnamaan?

Maragsakan ti Agriingkayo! a mangiyanunsio iti panangisalaysay kadagitoy a serioso a banag, a masaklawto iti serie dagiti artikulo a mangrugi iti daytoy a ruar. Sumaruno ti Paset 1.

[Dagiti ladawan iti panid 4]

Aniat’ maaramidan ti siensia iti polusion, sakit, ken ti sobra a populasion?

[Dagiti Credit Line]

Ladawan ti WHO babaen ken P. Almasy

Ladawan ti WHO babaen ken P. Almasy