Ti Cape Buffalo—Mannakitulong nga Ayup
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Kenya
AGBIBIAHEKAYO iti maysa a tanap idiay Africa. Idi sumangsang-at ti kotseyo iti turod, kellaat, iti saan unay nga adayo, addada naintar a nakabutbuteng nga ayup. Dadakkelda, tunggal maysa agarup 1.5 metro ti katayagna ken agdagsen iti ngangngani maysa a tonelada. Napabutngan gapu iti idadatengyo, nakatakderda lattan, sipsiputanda ti aniaman a tignayyo, a dagiti matadat’ nakaperreng kadakayo.
Nupay kasta, ti nakaiturongan ti atensionyo isu dagiti dadakkel a sarada a nagkiwer ti murdongda. Ag-147 centimetro ti kaatiddogda. Nagkiwer iti ngato ti muging ti murdong ti sara ti dadduma kadakuada, a kaslattay dakkel a helmet ti sukogda. Pagaammoyo a madadael unay ti kotseyo no madungparyo ida.
Gaput’ pakasarsaritaan dagitoy nga ayup, gagangay laeng a maamakkayo met. Gapu ta dagitoy ti Cape buffalo, madamdamag a napeggadda unay, nalaka laeng a lumaban no marautda. Kinapudnona, adun a tao—ken leon—ti naipadamag a dinangran wenno pinapatay ti Cape buffalo ngem iti aniaman a mangmangan ti ruot nga ayup ditoy daga. Isu met laeng a madanagankayo iti pannakakitayo kadakuada! Gapuna, no agbang-es ti maysa kadakuada, mapabutngankayo a talaga. Ngem masdaawkayo [ken] mabang-aran ta saandakayo met a rauten. Imbes ketdi, aminda ket tumaliaw ket agtaltagdan nga umadayo!
Saan, saanyo a napabutngan dagitoy nga ayup iti panangperrengyo. Numan pay diyo mabalin ti makiay-ayam, talaga a naamo ti Cape buffalo. Ruot ti kankanenna—saan a karne (ti ayup wenno tao). Ti damdamag maipapan iti kinaatapna ket leyenda ken sarsarita laeng dagiti mangnganup, saan a resulta ti panagadal ti siensia. Kinapudnona, agtaray no adda peggad imbes a sarangtenna dayta. Ket imbes a narungsot, paguadan iti pannakitinnulong ti Cape buffalo.
Panagtitinnulong Tapno Agbiag
Naisalsaluminat’ kinamannakilangen ti Cape buffalo. Masarakan ida iti intero nga Africa iti abagatan ti Sahara, nangruna kadagiti tanap la ketdi no asideg dayta iti danum. No panagtutudo a ti danum ken taraon ket nawadwad, agbiahe ti dakkel a pangen ti Cape buffalo. Nupay no buklen ti 350 ti kadawyan a pangen iti dadduma a lugar, daddumat’ rinibo. No kalgaw, bumassit ti bilang ti grupo manipud 2 inggat’ 20. Inaldaw—maminsan iti bigat ken maminsan iti rabii—agbiahe ti pangen a mapan iti asideg a yan ti danum. Nasurok a 30 inggat’ 40 a litro ti inumen ti tunggal maysa kadakuada.
No agmatuonen, pagay-ayat dagitoy ti aguper iti danum ken agtulidtulid iti lubnak. Saan laeng a makarepresko daytoy no di ket makatulong tapno maikkat dagiti sepsep iti bagida. Wenno basta agiladda iti linong a kaslattay agmennamennada, agngatngatingat iti ruot, babassit a mula, ken bulbulong nga inarabda kabayatan ti rabii.
No adda peggad, madlaw a dagus ti panagtitinnulongda. Mamakdaar ti maysa kadakuada babaen iti napigsa a panagbang-esna. Di agbayag, agsangpeten dagiti pangen tapno umarayat. Ngamin, pagaammon nga aguummongda sada darupen ti maysa a leon! Daytoy a nakaisigudanda a panangsalaknib iti maysa ken maysa ket karkarna kadagiti ayup a mangmangan iti ruot, yantangay nainkasigudan ti tunggal ayup a salakniban ti bagina no adda peggad. Kas banagna, ti pilay ken bulsek a buffalo maikanawada la ket di no dida suminsina iti pangen.
Aguummongda latta uray no awan peggad. Kas pangarigan, no adda sabali nga aramiden, kas koma ti panagidda kalpasan ti panagarab, dagus a tumunos ti intero a pangen iti las-ud ti sumagmamano a minuto. Sigud a patien dagiti sientista a pagtulnogan ti pangen ti maysa a mangidaulo a buffalo, ngem itay nabiit naammuanda a pagtulnoganda ti asinoman a buffalo a kabisadona unay ti maysa a lugar a yanda. Masansan a daytoy ti nataengan a kabáyan. Kadawyan a kaykayat dagiti kalakian a buffalo ti agwaywayas ken sumina iti pangen. Gapuna, ti pangen ket saan a mapilpilit nga agtulnog iti manangdominar a lider no di ket nakaisigudanda ti kinamannakitunos.
Ti Agwaywayas a Kalakian—Agmaymaysa?
Apay a sumina dagiti kalakian iti pangen? Saanda kadi a mannakilangen? Saan met ketdi. Ti kinamanagwaywayasda agparang a gapu iti kadakkelda. Saanda unay a naparagsit nga umakar-akar a kas iti intero a pangen, isu a kaykayatdat’ agsolsolo. Mangsapul ngarud ti tunggal maysa iti bukodna a teritoria—lugar nga adda linongna, mula nga araben no rabii, ken danum iti asideg. Kaskasdi, ikagumaanna nga isut’ asideg iti desdes a masansan a pagnaan ti pangen iti inaldaw a panaginumda. Masansan nga agarab a kadua dagiti nataengan a kapatadana. No nakiddit ti danum kabayatan ti kalgaw, sumagmamano a kalakian ti agkakadua iti mamindua iti kada aldaw a mapan uminom.
Kasano ngay no ti maysa a pangen ket mapilit nga agasak iti bukod a teritoria ti maysa a kalakian? Adda kadi mapasamak a panaglalaban? Awan met ketdi. Sabten ti kalakian ti pangen iti beddeng ti “teritoriana” sana kaduaen ida iti beddeng ti teritoria ti kaarrubana pay a kalakian. Daytoy met a sabali a kalakian ti mangitunda ken mangiturong iti sumaruno a teritoria. Agpatpatuloy daytoy agingga a magteng ti pangen ti paginumanda. No agpeggad ti pangen, dagiti kalakian ti mangsalaknib kadagiti kabáyan ken urbon. Dagus a mapanda iti likud—ti kapeggadan a lugar—ken isudat’ kaudian nga aglibas.
Saan ngarud a maitutop ti pakasarsaritaan ti Cape buffalo kas maysa nakabutbuteng nga ayup. Ita ta medyo naam-ammotayon daytoy nga ayup, maawatantayon nga isut’ saan a naatap a pagsakayan, no di ket maysa a naamo a paguadan iti kinamannakitunos a napateg a pagpampanunotan—nalabit tuladen pay ketdi.
[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]
Pagaammon nga agtitipon ken darupen dagiti buffalo ti maysa a leon
Nupay sumina dagiti kalakian iti pangen, mannakilangenda latta