Ti Pagsayaatan ti Gatas ti Ina
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Nigeria
PANUNOTENYO laengen ti taraon ti maysa nga ubing a naimas, nalaka a runawen, ken addaan kadagiti amin a sustansia a kasapulan ti dumakdakkel nga ubing. Panunotenyo laengen ti taraon nga “addaan kadagiti nakaskasdaaw a sustansia” nga agpadpada a mangsalaknib ken mangagas iti sakit. Panunotenyo laengen ti taraon a libre ken magun-odan a dagus dagiti pamilia iti isuamin a daga.
Imposible kadi a magun-odan ti kasta a taraon? Bueno, adda dayta a produkto, nupay saan a pinataud dagiti industrial a sientista. Daytat’ gatas ti ina.
Iti isuamin a historia ti sangatauan naibilang daytoy nakaskasdaaw a taraon a napateg iti panangaywan iti ubing. Kas pangarigan, ibaga ti Biblia kadatayo nga idi ti anak a babai ni Faraon nasarakanna ti ubing a ni Moises, imbaonna ti kabsatna a babai a mangayab iti “babai a mangtagibi” agpaay kenkuana. (Exodo 2:5-9) Kamaudiananna, kadagiti kagimongan a Griego ken Romano, dagiti nasalun-at a mangtagibi a babbai maiyempleoda a mangpasuso kadagiti annak dagiti babaknang a nagannak. Kadagiti kallabes a dekada, nupay kasta, kimmapuy ti panagpasuso, gapu no dadduma iti pakaammo a namagpanunot kadagiti tattao a nakapkapuy ti gatas ti suso ngem dagiti gatas ti ubing a pinataud ti moderno a teknolohia. Itatta, ti pagannayasan mabalbaliktad bayat a mabigbig ti umad-adu nga inna a ti “panagpasuso ti kasayaatan.”
Ti Kasayaatan a Taraon
Nalab-awan kadin dagiti sientista ti naisiguden a pamay-an ti Namarsua a mangpakan kadagiti ubbing? Nikaanoman. Kuna ti UNICEF (United Nations Children’s Fund): “Ti gatas ti suso laeng ti kasayaatan a mabalin a taraon ken inumen dagiti maladaga iti umuna nga uppat agingga iti innem a bulan ti biagda.” Ti gatas ti suso naglaon kadagiti amin a protina, dagiti mangpapartak ti panagdakkel, taba, karbohidrato, enzymes, bitamina, ken dagiti elemento a nasken iti nasalun-at a panagdakkel ti ubing bayat ti umuna a bulbulan ti panagbiagna.
Saan laeng a kasayaatan a taraon ti gatas ti suso agpaay kadagiti kappasngay a maladaga no di ket isu laeng ti taraon a kasapulanda. Pinatalgedan ti World Health Assembly idi Mayo 1992 a “bayat ti umuna nga uppat agingga iti innem a bulan iti biag awan ti taraon wenno likido malaksid iti gatas ti suso, uray pay ti danum, a makasabet iti normal a sustansia a kasapulan ti ubing.” Ti gatas ti suso naglaon iti umdas a danum a mangpennek iti waw ti ubing uray iti napudot, namaga a klima. Saan laeng a di kasapulan ti panangpainum iti danum wenno nasam-it nga inumen babaen iti mamador no di ket pasardengenna pay nga interamente ti panagsuso ti ubing, ta gagangay a kaykayat dagiti maladaga ti mangsuso iti mamador. Siempre, kalpasan iti umuna a sumagmamano a bulbulan iti biag, main-inot a manayonan ti taraon ti maladaga kadagiti dadduma a taraon ken inumen.
Awan ti maisukat a mangipaay iti kasta a nagsayaat a panagtimbeng dagiti ramen a mangipaay iti nasalun-at a panagdakkel dagiti maladaga. Kuna ti libro a Reproductive Health—Global Issues: “Saan a naballigi dagiti panangikagumaan a mangsukat iti gatas ti suso. Dagiti literatura iti historia maipapan iti tema a panangpakan iti ubing napno kadagiti pammaneknek a dagiti saan a napasuso nga ubbing ad-adda nga agpeggadda iti impeksion ken malnutrision ngem dagiti napasuso nga ubbing.”
Ti Panagpasuso Ispalennat’ Biag
Sigun iti WHO (World Health Organization), ti maysa a milion a matmatay a maladaga iti sangalubongan mabalin koma a nalapdan iti tinawen no amin dagiti inna ket pasusuenda laeng dagiti maladagada bayat ti umuna nga uppat agingga iti innem a bulan iti panagbiagda. Ipadamag ti report ti UNICEF nga State of the World’s Children 1992: “Ti nagmamador a maladaga iti napanglaw a komunidad ket gagangayen a matay iti mamin-15 a daras manipud iti panagibleng ken mamin-4 a daras manipud iti pulmonia ngem ti maysa a maladaga a napasuso laeng.”
Apay a kastoy? Ti maysa a rason ket ti gatas a pulbos, saan laeng a nakapkapuy ngem ti gatas ti ina, masansan a malaokan pay iti narugit a danum ket kalpasanna maipasuso babaen kadagiti saan a naipaburek a mamador. Gapuna nalaka laeng a marugitan dagiti gatas a maipakan babaen iti mamador kadagiti bakteria ken mikrobio a mangpataud iti panagibleng ken impeksion iti pagangsan, dagiti kangrunaan a mangpatpatay kadagiti ubbing kadagiti napanglaw a pagilian. Maisupadi iti dayta, ti gatas iti suso saan a dagus a mamulitan, din kasapulan a laokan pay, saan a mabangles, ken saanen a malabes a madanuman.
Ti maikadua a rason no apay a mangispal ti gatas ti suso ket ti gatas ti ina naglaon kadagiti antibody a mangsalaknib iti ubing iti sakit. Uray no adda panagibleng ken dadduma nga impeksion, gagangay a saan unay a nakaro ken nalaklaka nga agasan kadagiti mapaspasuso nga ubbing. Isingasing met dagiti managsirarak a dagiti maladaga a mapasuso saan unay nga agsaksakit ti ngipenda, saanda nga agsakit iti kanser, diabetes, ken allergy. Ket gapu ta masapul a napigsa ti panagkunnotda, pasayaaten ti panagpasuso ti pannakaporma dagiti tulang ken piskel ti rupa dagiti ubbing.
Dagiti Gunggonana Kadagiti Inna
Ti panagpasuso saanna laeng a gunggonaan ti maladaga; gunggonaanna met ti ina. Maysa pay, ti panagsuso ti maladaga pasayaatenna ti pannakairuar ti hormone nga oxytocin, a saan laeng a makatulong a mangiruar ken mangiyayus iti gatas no di ket pataudenna ti panagkebbet ti aanakan. No ti aanakan kumbet a dagus kalpasan ti panagpasngay, saan unay a mabayag ti panagpadara. Ti panagpasuso itantanna met ti panagsubli ti ovulation ken panagkadawyan. Daytoy itantanna ti sumaganad a panagsikog. Ti napapaut a baet dagiti panagsikog kaipapananna dagiti nasalsalun-at nga inna ken ubbing.
Sabali pay a dakkel a pagsayaatan ti panagpasuso kadagiti babbai ket pababaenna ti peggad ti kanser iti obario ken iti suso. Kuna ti dadduma nga eksperto a ti panagpeggad ti agpasuso a babai iti kanser ti suso mamindua ti panagpeggad ti babai a saan nga agpasuso.
Saan met koma a liplipatan iti listaan dagiti gunggona ti panagpasuso iti singgalut ti ina ken ti anak. Yantangay dayta ramanenna saan laeng a ti panangipaay iti taraon no di ket ti pannakisarita, panagdekket ti kudil, ken ti pisikal a bara, ti panagpasuso makatulong a mangpatanor iti napateg a singgalut ti ina ken ti ubing ket makatulong iti emosional ken sosial a panagdakkel ti ubing.
Panangikeddeng nga Agpasuso
Dandani amin nga inna ket pisikal a makabael a mangipaay iti gatas kadagiti annakda no maaramid dagiti kasapulan. Rugian koma a dagus ti panagpasuso kalpasan ti panagpasngay, iti las-ud ti umuna nga oras kalpasan ti pannakaipasngay ti ubing. (Ti umuna a gatas ti suso, maysa a napalet a dumuyaw a sustansia a maawagan colostrum, ket nasayaat para kadagiti maladaga ket makatulong a mangsalaknib iti impeksion.) Kalpasanna, masapul a mapasuso dagiti maladaga no mabisinda, agraman iti rabii, ket saan a sigun iti naikeddeng nga iskediol. Napateg met ti umiso a posision ti maladaga iti suso. Maysa nga aduan kapadasan ken mannakipagrikna a manangbalakad ti makaipaay ti tulong maipapan kadagitoy a banag.
Siempre, saan laeng nga agpannuray iti pisikal a kabaelanna nga agpasuso no ikeddeng ti ina a pasusuen ti anakna wenno saan. Ipadamag ti The State of the World’s Children 1992: “Kasapulan dagiti inna ti tulong dagiti ospital no kayatda ti mangipaay kadagiti maladagada ti kasayaatan a pangrugian; ngem no itultuloyda ti agpasuso, kasapulanda met ti pannaranay dagiti mangiyempleo, union dagiti trabahador, dagiti komunidad—ken dagiti lallaki.”
[Kahon iti panid 13]
Panagpasuso Kadagiti Napanglaw a Pagilian
1. Ti gatas ti suso laeng ti kasayaatan a taraon ken inumen agpaay iti maladaga iti umuna nga uppat agingga iti innem a bulan iti biagna.
2. Masapul a rugian a dagus ti panangpasuso kalpasan la unay ti panagpasngay. Dandani tunggal ina kabaelanna a pasusuen ti maladagana.
3. Kasapulan ti masansan a panagpasuso tapno mapataud ti umdas a gatas ti suso a kasapulan ti maladaga.
4. Ti panangpakan babaen iti mamador makaipaay iti serioso a sakit ken ipapatay.
5. Maitultuloy koma ti panagpasuso agingga iti maikadua a tawen ti ubing ken napapaut pay no mabalin.
Gubuayan: Facts for Life, nga impablaak ti UNICEF, WHO, ken UNESCO.
[Kahon iti panid 14]
Panagpasuso ken AIDS
Idi naladawen nga Abril 1992, tinipontipon ti WHO ken UNICEF ti maysa nga internasional a grupo dagiti eksperto a mangusig iti relasion ti AIDS ken ti panagpasuso. Ti pannakasapul ti panagtataripnong ket inlawlawag ni Dr. Michael Merson, direktor ti Sangalubongan a Programa ti WHO maipapan iti AIDS. Kinunana: “Napateg ti panagpasuso iti panagbiag ti ubing. Ti panagpeggad ti maladaga a matay iti AIDS babaen iti panagpasuso masapul a matimbeng a maibusor iti ipapatayna kadagiti dadduma a makagapu no saan a mapasuso.”
Sigun iti WHO, agarup kakatlo kadagiti amin a maladaga nga ipasngay dagiti naimpektaran ti HIV nga inna maimpektaranda met. Nupay no kaaduan a pannakaiyakar ti sakit iti ubing ti mapasamak bayat ti panagsikog ken iti pannakaipasngay, adda pammaneknek a mapasamak met dayta babaen iti panagpasuso. Nupay kasta, kuna ti WHO, “kaaduan kadagiti maladaga a pinasuso dagiti inna a naimpektaran iti HIV ti saan a naimpektaran babaen iti panagpasuso.”
Kuna ngarud dagiti eksperto: “No dagiti makaakar a sakit ken ti malnutrision ti kangrunaan a makagapu iti ipapatay ti ubing ket adu ti matmatay nga ubbing, ti gagangay a maibalakad kadagiti masikog a babbai isu ti panagpasuso, agraman dagidiay naimpektaran iti HIV. Ti makagapu ket mabalin nga ad-adda a matay ti annakda kadagiti dadduma a pakaigapuan no saanda a mapasuso ngem iti impeksion iti HIV babaen iti panagpasuso.
“Iti kasumbangirna, kadagiti kasasaad a ti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay bayat ti kinaubing ket saan a ti makaakar a saksakit ket bassit ti matmatay nga ubbing, ti . . . gagangay a balakad kadagiti masikog a babbai a pagaammo a naimpektaran iti HIV ket masapul a mangusarda iti natalged a pamay-an ti panangpakan iti maladagada imbes nga agpasusoda.”