Ti Nakaskasdaaw nga “Agay-ayus a Dalan” iti Canada
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA
“Ania a karayan daytoy?” “Karayan nga awan pungtona,” insungbat ti katutubo a giya
TAWEN 1535 idi. Saan idi a pagarupen ti agim-imtuod a managsirarak, ni Jacques Cartier, a ti dalan iti danum a dandaninan iyaramidan iti naisurat a pakasaritaan ket agbalinto a maysa a kapatgan idiay Norte America. Daytoy a karayan agbalinto a kaunaan a nalawa a “dalan” agpaay kadagiti immuna a negosiante ti fur ken dagiti kolonista ken kamaudiananna agpaay kadagiti moderno-aldaw a dadakkel a kargador a barko. Daytat’ nasurok a 130 kilometro ti kalawana iti wangawanganna ken naiyunnat nga agpasurong iti agarup 1,200 kilometro manipud Taaw Atlantico agingga iti Danaw Ontario.
Dagiti libro ti historia padayawanda ni Cartier a nangpanagan itoy a natan-ok a dalan iti danum iti St. Lawrence. Kamaudiananna, naiyaplikar dayta a nagan kadagiti dua a karayan ken ti baybay a wangawanganna.
Dadduma kadagiti kapintasan a buya ti daga ti Norte America ket masarakan iti igid ti Karayan St. Lawrence. Dagiti nabato a rangkis ken sikkosikko a ginget agpababada agingga iti danum tapno pataudenna ti maysa kadagiti kaatiddogan a fjord, ti Fjord ti Saguenay, a naiyunnat iti dandani 100 kilometro. Ti napegges a Karayan Saguenay agayus a sumrek iti St. Lawrence manipud iti amianan a mangpataud ti sabangan a sadiay ti pagsabatan ti dalluyon ti atab ken ti ayus ti karayan.
Ditoy, kuna dagiti marine biologist nga agsabet dagiti dua a lubong iti sirok. Ti nalamiis, naapgad a danum ti taaw agayus kadagiti kanal nga 400 metro kaunegna iti uneg ti danum, kalpasanna agpangato ket makilaok iti danum a tamnay manipud kadagiti karayan. Dagiti nabiag iti danum umaduda iti daytoy a sabangan. Nakasingsinged dagiti beluga (babassit a puraw a balyena), minke a balyena, balyena a fin, ken dagiti nagdadakkel nga asul a balyena. Gagangay a dagitoy uppat a kita ti balyena agiinnadayoda nga agbibiag a ginasut a kilometro. Di ngarud pakasdaawan a nasurok a 70,000 a turista ti immay nangbuya kadagiti balyena idiay St. Lawrence iti maysa a nabiit pay a tawen.
Ti panagtitipon dagiti mula, ayup, ken tumatayab iti sibay ti karayan ti maysa kadagiti naisangsangayan unay ditoy daga. Adda ginasut a kita ti ikan, nasurok a 20 a kita ti amphibian ken reptilia, ken 12 a kita dagiti mamalia iti danum. Dandani 300 a kita ti tumatayab ti kanayon nga umay kadagiti baresbes ken igid ti karayan. Dagiti rinibu nga umakar a tumatayab kas dagiti pato ken ti snow geese agaaribungbongda kadagitoy a danum.
Iti pay surong, dagiti natalna nga asul-kolorda a bambantay tumangkayagda iti labes ti igid ti karayan. Dagiti napupuskol a kabakiran tinaraigidna dagiti igidna. Dagiti natan-ok nga isla addada iti igid ti nalawa a kanalna. Dagiti talon, bario, ken siudad addada kadagiti igidna.
Iti uneg manipud Montreal adda agsasaruno a dissuor a mangipatingga iti karayan iti 160 kilometro. Iti ballasiw ti dissuor, nabambannayaten ti panagbiahe iti 60 kilometro nga ayus ti danum a napataraigidan iti maawagan Thousand Islands (nga iti kinapudnona nakurang a dua ribu ti bilangda).
Trapiko iti “Dalan”
Idi pay laeng 1680, pinagsasaritaanen dagiti nagnaed a taga Europa ti panangpalawa iti dayta a mangiraman iti “dalan” kadagiti agbibiahe iti taaw iti labes ti Montreal, babaen kadagiti kanal tapno malawlaw dagiti dissuor. Dandani 300 a tawen kamaudiananna, natungpal ti arapaap babaen ti pannakalukat iti St. Lawrence Seaway idi 1959. Naidayaw dayta a kas ti maysa kadagiti kadadakkelan iti lubong a naaramidan ti enhenieria.
Tapno makompleto ti 293 kilometro a dalan iti danum, pito a baro a kanal ti naibangon iti baet ti Montreal ken Danaw Ontario. Kalikaguman daytoy ti panangkali iti nasurok a 150 milion a metro kubiko a daga ken bato a no patas ti pannakaibuntonna iti maysa a pagay-ayaman iti football, pataudenna ti maysa a bantay a nasurok a 35 kilometro ti kangatona. Ti kaadu ti semento a nausar kadagiti kanal mabalin a maibangonnan ti kalsada a mabalin a manglaon iti uppat nga agaabay a lugan iti baet ti Londres ken Roma.
Inadaw ni Jacques LesStrang, autor iti Seaway—The Untold Story of North America’s Fourth Seacoast, ti maysa a kapitan iti baybay a nagkuna: “Awan ti pumada iti daytoy a dalan iti danum iti intero a lubong. Saan a nalaka a pagbiahean, ngem ti kinapintas ti karayan, dagiti daranudor ti Niagara Falls, dagiti awan patinggana nga agsasaruno a danaw ken isla ti mamagbalin iti dayta a makaawis unay.”
Dagiti barko iti taaw nga agbiahe iti napalawa a “dalan” nga agturong iti Duluth-Superior iti dasig ti Estados Unidos a Danaw Superior ti umuli a kas ti iyuuli ti maysa nga elebeytor iti 180 metro iti ngatuen ti patas ti baybay, ti kangato ti maysa nga 60-grado a patakder. Ti pakagupgopan ti biahe nga agpauneg ket 3,700 kilometro manipud iti Taaw Atlantico.
Ti kasta a panagbiahe nangiyeg iti irarang-ay ti komersio kadagiti siudad a malabasan. Nagkomento ti libro a The Great Lakes/St. Lawrence System: “Iti uneg dagiti dua-nasion a beddeng adda ti sentro ti industra agpadpada iti Canada ken Estados Unidos, nasurok a 100 milion ti populasion ken dayta ti maymaysa a kadadakkelan a gubuayan iti kinabaknang ti industria ken ti panagpataud iti makinlaud a lubong.”
Mairaman kadagiti nasurok a 150 a puerto a nangtaraigid iti dalan iti danum manipud iti Taaw Atlantico agingga iti Danaw Superior (idiay Canada) ti Siudad ti Quebec, Montreal, Toronto, Hamilton, Sault Sainte Marie, ken Thunder Bay ken (idiay Estados Unidos) ti Buffalo, Erie, Cleveland, Detroit, Chicago, ken Duluth-Superior. Dagiti barko manipud Casablanca, Le Havre, Rotterdam, ken iti dadduma pay a lugar mangibiaheda kadagiti minilion a kargamento iti St. Lawrence iti tinawen. Ti panangusar iti “dalan” mangipaay iti pinullo a ribu a trabaho ken binilion a doliar a sapul iti tinawen.
Naiyebkas ti Panagdanag
Nupay kasta, kalpasan ti nasurok a 30 a tawen a panangusar iti daytoy a “dalan,” naiyebkas ti panagdanag. Iti adun a siglo ti Karayan St. Lawrence agraman dagiti pagayusan ti Dadakkel a Danawna “nausaren a pagibellengan ti rugit ken basura,” kuna ti Environment Canada. Ti “Dakkel a Karayan” kabaelanna pay a tamingen dayta, agingga iti kallabes.
Imbelleng dagiti dadakkel a barko dagiti ballast-da kadagiti danum a tamnay ken iti karayan. Innayon dagiti industria ken dagiti siudad iti igid ti dalan iti baybay dagiti makasabidong a kemikal iti karayan. Impaayus met ti agrikultura dagiti dadduma a pestisidio ken abuno isu a mangdangran iti karayan. Dagiti agtitipon nga epektona dinangranna ti karayan.
Bayat a nagayus ti ad-adu a makamulit a banag iti karayan, in-inut a nagpukaw dagiti kita ti ikan. Idi agangay naipariten ti panaglangoy. Kalpasanna naipariten ti panagsida ti ikan ken kappo. Mapagduaduaanen ti iyiinum iti danum a naggapu iti karayan. Opisialen a nadangran ti dadduma a kita ti ayup. Naisadsad iti igid ti karayan dagiti natay a beluga, a biktima iti saksakit a maigapu iti sabidong iti danum.
Panangdalus iti “Dalan”
Nalawagen ti mensahe ti karayan. Ti nakapimpintas nga “agayus a dalan” kasapulanna ti pannakatarimaan. Gapuna idi 1988 nagtignay ti gobierno ti Canada babaen ti panangiwayatna iti St. Lawrence Action Plan a nadisenio a mangdalus iti karayan babaen iti maysa a programa a mangitalimeng, mangsalaknib, ken mangisubli, nangnangruna manipud Montreal agingga iti Taaw Atlantico.
Adda met agtultuloy a panangpasayaat iti plano a mangisalakan kadagiti agpegpeggad a kita ti [biag iti danum]. Naipasdeken dagiti lugar a pangitalimengan kadagiti nabatbati. Naipasdek ti baro a pamay-an ti Saguenay Marine Park, a sadiay ti pagsabatan ti Karayan Saguenay ken ti St. Lawrence, tapno maitalimeng dagiti naisangsangayan a biag iti danum ken ti atap a biag iti aglawlawna.
Naipasdek dagiti baro a paglintegan. Naikkan dagiti industria ti petsa a panangirugida a mangpabassit kadagiti mulit iti karayan agingga iti 90 porsiento. Napataud dagiti baro a teknolohia a mangpabassit iti polusion. Nadalusan wenno nakurob dagiti lugar a namulitan kadagiti makasabidong a banag a nagarinsaed iti karayan. Iti dadduma a lugar maipasdekto dagiti pagnaedan dagiti atap a biag iti igid ti karayan babaen ti panangusar kadagiti di namulitan nga arinsaed. Addan addang a mangtimbeng iti bilang ken isasangpet dagiti rinibu a turista nga umay iti tinawen a mangbuya iti karayan.
Mabalin pay a maisubli ti nadadael. Ta saan a kas iti inaramid-tao a dalan, ti karayan tarimaanenna ti bagina met laeng no sardengan dagiti tattao ti mangmulit iti dayta. Ti kangrunaan a kasapulan isu ti panangbalbaliw iti kababalin, agpadpada dagiti industrialista ken dagiti gagangay nga agus-usar [iti dayta], dagidiay a magunggonaan iti komersio a maar-aramid iti igid ti karayan ken ti Dakkel a Danaw.
Maysa a mangipamatmat iti balligi a mabalin a mapasardeng ti pannakadadael isu ti balyena a beluga. Nupay agpegpeggad pay laeng, umad-adun dagiti beluga kalpasan a bimmassitda manipud 5,000 agingga iti agarup 500 laeng.
Mabigbigbigen ti publiko ti pannakadadael a naaramid iti gagangay a kinabaknang ti karayan ken ti napalabas a kinadayagna. Umdas kadi daytoy a panangapresiar a mangtaginayon iti panangikagumaan a mangisubli iti dayta iti masanguanan? Wen, no raemen ken apresiaren dagiti tao dagiti parsua ti Dios.
[Picture Credit Line iti panid 20]
Impaay ti The St. Lawrence Seaway Authority