Paragsakenyo ti Biagyo
Maysa idi a makaketter nga aldaw ti kalam-ekna, ket naabbungan iti yelo dagiti agdan. Gistay natnag daydi immuna nga immulog. Imbaga ti sumarsaruno kenkuana: “Kastoy ti umiso nga iyuulog!” Kaibagbagana laeng dagidi a sasao ngem natnagen—a napadata. Dagus nga awan ti nakauni, sa kellaat a nagpapaggaak dagiti nakaimatang idi nakitada nga isut’ di naan-ano.
ADDA “panawen ti panagkatawa.” Kasta ti napaliiw ti masirib a tao a ni Solomon agtallo ribo a tawen ti napalabasen. (Eclesiastes 3:4) Pudno met laeng dayta ita. Ti abilidad nga agkatawa ket impaay-Dios a saguday, maysa a sagut manipud iti Daydiay inladawan ti Biblia kas “naragsak a Dios.”—1 Timoteo 1:11.
Di pakasdaawan, ngarud, a ti sangaparsuaan ket napno iti nakakatkatawa a bambanag—ti nakaay-ayat a panaggagantil dagiti kuting ken uken, ti maysa nga urbon a leon a kagatkagatenna ti ipus ni nanangna agingga a maablatan iti dayta, dagiti agkikinnamat ken agbitinbitin nga urbon a songgo kadagiti sangsanga [ti kayo]. Adda makapakatawa iti amin nga aglikmuttayo, nga agur-urayda laeng a mamatmatan ken maapresiar.
Di kaipapanan daytoy a makakatawa amin a tattao iti isu met laeng a bambanag. Maisupadi ketdi, ti nakakatkatawa ket masansan nga agpannuray iti kultura, personalidad, nalikudan, ken rikrikna ti maysa, agraman dadduma pay a banag. Ngem gistay amin, ti makakatawa iti maysa a banag—maysa a makapakatawa nga estoria, nakaay-ayat a sorpresa, maysa nga angaw, nasigo a wagas ti panangibalikas kadagiti sasao.
Ania ngamin ti panggep ti panagkatawa? Kaaduanna, daytat’ nasaysayaat a pamay-an a pannakainaig iti dadduma. Awagan ti maysa a komentario ti panagkatawa kas “ti kaasitgan a distansia iti nagbaetan ti dua a tao.” Kinapudnona, patien ti dadduma a mabalin a mausar ti panagkatawa kas mangipamatmat iti panagtinnunos ti pagassawaan. Natakuatan ti maysa a panagadal maipapan iti panagkatawa a dagiti pareha nga agpada ti banag a pagkatawaanda ket ad-adda nga agginusto, aginnayat, ken kayatda nga agtungpalda iti panagasawa ngem kadagidiay saan unay nga agpada ti mapilida a pagkakatawaan. Apay? Agsipud ta ipamatmat ti panagkatawa ti adu a bambanag: ipatpateg, interes, kapanunotan, kinasaririt, imahinasion, ken pakasapulan. Impalgak ti maysa a surbey idi 1985 kadagiti rinibo a korporasion idiay E.U. a “dagiti tattao a nalaing a mangpakatawa ti ad-adda a managparnuay, saan unay a nainget ken ad-adda a situtulok a mangusig ken mangaklon kadagiti baro a kapanunotan ken estratehia.”
Agkatawa Wenno Saan nga Agkatawa
Awan asinoman nga eksakto a makaammo no aniat’ makapakatawa iti maysa a banag. Patien ti dadduma a ti kangrunaan a pakaigapuan ti panagkatawa isut’ kinakarkarna—ti panagtipon ti dua a kasla di agbagay nga elemento. Ti nataengan a nakakawes a kas maysa a bulagaw iti sirkus ti mabalin a mangpaellek iti maysa nga ubing. Nupay kasta, bayat a wumadwadwad ti kapadasan ti maysa a nataengan ken ti naun-uneg nga abilidadna nga agpanunot, mabalin nga ibilangna a saan unayen a nakakatkatawa dagiti tignay ti maysa a bulagaw. Mabalin a maragsakan iti ad-adda a mangtukay iti panunot a panagpakatawa—nasigo a panangibalikas kadagiti sasao, panangay-ayam kadagiti sasao, wenno panagangaw—a manggundaway iti kinakarkarna iti berbal, imbes nga iti pisikal a pamay-an.
Patien ti dadduma a managsirarak a mabalin a rumsua ti panagkatawa manipud iti pannakapaksuy ti emosional nga enerhia. Ti panagkatawa mabalin a lingdanna ti danag ken rigat. Kuna ti Biblia: “Uray iti panagkatawa ti puso agladingit; ket ti tungpal ti ragsak isu ti babantot.”—Proverbio 14:13.
Dadduma a kita ti panagpakatawa iramanna ti maaw-awagan slapstick. Mabalin a nasabuagan wenno nadarupespes ti maysa a tao iti danum. Nakakatkatawa, di ngamin? Nalabit, la ketdi no awan ti nadangran.
Ikagumaan koma ti maysa a Kristiano a saan a mairuam iti imoral wenno sadistiko a panangpakatawa. Ngamin, ti ayat “saanna a pagrag-oan ti kinakillo.” (1 Corinto 13:6) Liklikan met ti maysa a Kristiano ti makapasakit nga angaw a mangtagibassit iti aniaman a nasionalidad wenno pulí. Kontrolenna ti kinalaingna a mangpakatawa buyogen ti “pannakipagmaymaysa ti rikna.” (1 Pedro 3:8) Kas pagarigan, mabalin a makapakatawa ti panangbuya iti maysa nga ubing nga agsursuro a magna sa ket matumbanto iti makapaellek a posision. Ngem no ti maysa a lakay wenno baldado a tao ti matumba, ti umiso a panagtignay isut’ dagus a panangsaranay, saan a panagkatawa.
Ti Panagkatawa ken ti Salun-atyo
No nasayaat ti pannakausarna, dakkel unay ti maitulong ti panagkatawa. Kinapudnona, in-inut nga umad-adu dagiti pammaneknek a ti panagkatawa mabalin pay ket a maysa a wagas ti panangagas. Naammuanen a ti panagkatawa ti mangipaay iti makapasalun-at a pannakamasahe dagiti lalaem ti tao. Kanayonanna pay, sigun iti magasin nga American Health, “ipagarup dagiti [dadduma a] managsirarak a ti panagkatawa pakirdenna ti resistansia ti bagi.” Sa inadaw ti magasin ti immunologist a ni Lee S. Berk a nagkuna: “Makontrol dagiti negatibo a rikrikna ti resistensia ti bagi, ket agparangen a dagiti nasayaat nga emosion kasta met laeng ti maaramidanda.” Maitunos daytoy iti kinasirib dagiti sasao ti Biblia: “Ti naragsak a puso nasamay nga agas.”—Proverbio 17:22.
Kadagiti namnama a mausar ti makaagas a bileg ti panagkatawa, nangipasdeken ti dadduma nga ospital kadagiti maawagan siled-a-pagkatawaan a sadiay makapagay-ayam dagiti pasiente, makabuya kadagiti makapakatawa a sine, dumngeg kadagiti angaw, wenno basta sarungkaran dagiti kabagianda iti naragragsak nga atmospera. Maparagsakyo met kadi ti bagiyo? Kas pagarigan, masakit ti gayyem wenno kabagianyo idiay ospital. Apay a diyo liwliwaen dayta a masakit babaen iti panangiregalo kenkuana iti makapakatawa a libro wenno kard no maiparbeng dayta?
Ti panagkatawa pabaawanna met ti pungtot. Kuna ni Dr. R. B. Williams, Jr.: “Ti panagunget ket makadangran iti salun-atyo.” Umasping unay ti kunaen ti Biblia: “Ti natalna a puso isut’ biag ti lasag, ngem ti panagimon isut’ panagtumoy kadagiti tultulang.” (Proverbio 14:30) Kuna ni Dr. Williams: “Narigat ti agunget latta no agkatkatawaka la ngaruden.” Wen, ti panangkatawa iti maysa a kasasaad ket maysa kadagiti kasayaatan a pamay-an a pangparukma iti panagunget.
Iti Uneg ti Pamilia
Agkurri ti panangpakatawa iti uneg ti pagtaengan. Kuna ti maysa nga asawa a lalaki: “Daytat’ makatulong unay kaniak kas ti maysa nga adut’ pakausaranna a remienta ti maysa a mekaniko gapu ta adu unay ti maitulongna. Mangsalaknib, mangparegta, manglukat iti nasayaat a panagsasarita, mangkorehir iti di umiso a kapanunotan, ken pagbalinenna dagiti makasair a sasao kas nainkalintegan ken mannakipagrikna.”
Ti kinalaing a mangpakatawa ket nangnangruna a makatulong no dagiti makasair nga ugali ti medio mangdadael kadagiti relasion. Malipatan latta ti baritoyo nga idulin dagiti ay-ayamna nupay namin-adu a binagbagaanyon nga idulinna ida. Ibati latta ni lakaymo dagiti namureng a lupotna iti suelo ti pagdigusan. Pasaray makset ti lutuen ni baketmo. Ad-adda a kumaro dagiti kasasaad no ti la mangbirok iti pagkamalian, mangpabain, mangpabasol, agriaw, wenno bumugtak ti aramidenyo. Kuna ti maysa a managsirarak iti salun-at, a naadaw iti magasin a Redbook: “No salangadem ti maysa a tao wenno pagungtam, ikalintegannanto ti bagina. Ti panangpakatawa allukoyenna dagiti tattao nga usigen ti kababalinda iti medio saan a makasair a pamay-an—sadanto baliwan dayta.”
Di kaipapanan daytoy a sutilenyo ti tao a makinggapuanan iti di kinaannad. Panangsair dayta, saan a panangpakatawa. Ikagumaanyo nga iturong ti angawyo iti kasasaad a mismo. Ti nasayaat a panagkatawa mabalin a dakkel ti maitulongna a mangpakalma iti danag. Kuna ti maysa nga asawa a babai: “Adda tiempo a no madlaw ni lakayko a medio makaungetakon, palamiisanna ti riknak babaen iti makapakatawa a sao wenno tignay. Sakbay a madlawko dayta, agkatkatawaakon. Sa maamiriskonton a saan met gayam a grabe ti pakaigapuan ti panagungetko koma.”
Ngem adtoy ti sumagmamano a pakdaar. Liklikanyo ti mangpakatawa no ti kasasaad kalikagumanna ti kinaserioso wenno panangngaasi. Timudenyo ti Proverbio 25:20: “Ti manguksob iti pagan-anayna iti tiempo ti kalam-ekna ket kas masukaan a soda ken kas ti mangikanta iti kankanta iti maysa a puso a sibabantot.” Ti panangpakatawa ket rumbeng a mausar laeng buyogen ti umno a kinaannad, tapno di mangsair iti rikrikna ken bagi. Dikay ipalubos a ti panangpakatawa ket malaokan iti kinabastos wenno kinaawan panagraem. Daytoy ti di mangipalubos kadagiti in-inauna nga annak a naynay la ketdin a sutsutilenda dagiti addida. Nupay no mabalin a saan met a dakes ti naalumamay a panangsutil, dakes ti panangisawang kadagiti makasair a sasao. Masapul met nga ikagumaan dagiti agassawa a kanayon a limitaranda ti panagangawda, a dida usaren dayta kas armas a pangbabalaw wenno pangtagibassit.
Insurat idi ni mannaniw a Langston Hughes: “Kas iti matarigagayan a tudo no kalgaw, ti panangpakatawa ket mabalin a kellaat a mangdalus ken mangpalamiis iti daga, iti angin, ken kadakayo.” Kinapudnona, dakkel ti paset ti panangpakatawa iti biagtayo. Daytat’ mangiyadayo kadatayo iti napalaus a panangpampanunottayo iti bagitayo. Tulongannatay nga agtalinaed a naragsak ken naganaygay. Pasayaatenna ti relasiontayo iti sabsabali. Tulongannatayo a mangibtur iti rigat. Pasayaatenna pay ketdi ti salun-attayo.
Isu a paragsakenyo ti biagyo. Takuatenyo dayta. Patanorenyo dayta. Sukayenyo dayta. Nagsayaatto ti epekto ti panagkatawa kadakayo ken kadagidiay adda iti aglawlawyo!
[Ladawan iti panid 26]
Ti panagkatawa palag-anenna dagiti pakadagsenanyo idiay pagtaengan