Panangmatmat iti Lubong
Ti Moral a Teolohia Dagiti Katoliko ken Dagiti Babbalasang nga Italiano
Ti papa ket di ipangpangag dagiti babbalasang nga Italiano, Katoliko man wenno saan no maipapan ti moralidadda iti sekso. Kinapudnona, sigun kadagiti resulta ti panagsirarak a naipablaak iti inaldaw a periodiko ti Italia a La Repubblica, patien ti ag-90.8 porsiento kadagiti babbalasang nga agtawen iti 15 agingga iti 24 a nakatungtongda a “masapul a mapangnamnamaan ti panangusar dagiti babbai kadagiti panglapped iti panagsikog,” bayat nga 66.7 porsiento ti nangikalintegan iti “karbengan[da] nga iregreg ti ‘di matarigagayan a panagsikog.’” Kasta pay met a patien ti 80.2 porsiento kadakuada a “rumbeng a maipanamnama ken maraem ti karbengan dagiti binabai.”
Dagiti Sabidong a Nasarakan iti Buok ti Kappasngay
Adda itan ti biolohikal nga ebidensia a mangpaneknek a ti asuk nga aggapu iti panagpayubyob dagiti mannigarilio a malang-ab dagiti masikog a di agsigsigarilio madanonna ti sikog, kuna ti The Globe and Mail ti Toronto, Canada. Ipamatmat dagiti kabbaro a naammuan manipud iti timpuyog dagiti managsirarak nga indauluan ni Dr. Gideon Koren, maysa a clinical pharmacologist idiay Hospital for Sick Children sadi Toronto, a dagiti sampel a buok manipud ti kappasngay ket naglaon iti nikotina ken ti rugitna a cotinine. Naipalang-ab kadagiti di agsigsigarilio nga inna ti naipayubyob nga asuk iti agarup dua oras iti kada aldaw, idiay man balay wenno idiay pagtrabahuan. Sigun ken Dr. Koren, ti kanayon a pannakalang-ab iti maipayubyob nga asuk ket nayarig iti “panagsigarilio iti dua agingga iti uppat a sigarilio iti kada aldaw.” Daytoy kabbaro a panagsirarak “ad-adda a pasingkedanna dagiti nasaksakbay a panagadal a nangibaga a ti pannakalang-ab iti asuk ti sigarilio maapektaranna ti itatanor ti kababalin ken saririt dagiti ubbing,” kuna pay ti The Globe. Impakdaar ni Dr. Koren nga “iti pagannayasan ti kagimongantay ita a mangidarum, maipasiguradok kadakayo nga iti 10 agingga iti 20 a tawen, makitatayton dagiti maladaga a mangidarum kadagiti nagannakda gapu iti pannakadangranda iti asuk ti sigarilio kabayatan ti kaaddada iti aanakan”!
Sapasapen ti Panagsipdut
Ipadamag ti periodiko a L’actualité idiay Canada a dagiti “nagraduar” iti “eskuelaan ti panagtakaw” idiay Santiago, Chile, ket aktibo idiay Montreal ken Toronto, Canada, ken dadduma a siudad ti E.U. Isursuro ti “eskuelaan” dagiti pamay-an iti panagsipdut iti bulsa wenno tiendaan ken mangipaay iti edukasion iti paglintegan ti Canada ken metodo dagiti polis. Agtrabaho “dagiti nagraduar” iti grinupogrupo, tugottugotda dagiti palsipikado a papeles, ken addaanda iti agsusukat a kawes ken pangbalkot iti regalo tapno ilemmeng dagiti tinakawda. Natunton ti polis ti Montreal Urban Community ti grupoda ket nangaramiddan iti sumagmamano a panangkemmeg kadagiti natakaw a kawes manipud idi 1991. Itay nabiit, ti kadakkelan a nabawida ket maysa a kargamento ti barko a napno kadagiti kawes a maipan koma idiay Chile. Nupay kasta, maysa a dakkel a karit daytoy a sangalubongan a grupo ti organisado a mannipdut kadagiti polis ken makinkua kadagiti tiendaan. Maysa a detektib ti Montreal a naadaw iti L’actualité ti nagkuna a narigat a magun-odan ti pannakitinnunos dagiti polis iti sangalubongan, yantangay “saan a daytat’ kapatgan kadakuada.”
Krisis Kadagiti Nagkamang iti Sangalubongan
Kabayatan ti 1992, inaldaw a gistay 10,000 a tattao ti agkamkamang. Patalgedan dayta ti The State of the World’s Refugees, maysa a baro a libro ti United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). Adda 18.2 milion a nagkamang iti intero a lubong idi 1992, walo a daras nga ad-adu ngem iti napalabas a 20 a tawen. Adda pay kanayonan a 24 milion a tattao a mapapanaw manipud iti bukodda a pagilian. No pagdadagupen, agarup 1 iti kada 130 a tattao ditoy daga ti mapilitan nga agkamang. Kuna ti magasin ti UNHCR a Refugees: “Ti agtultuloy a yaadu—dagiti pudno a nagkamang ken dagiti nangpanaw iti bukodda a pagilian tapno mangsapul iti nasaysayaat a pagsapulan—ti nangpadegdeg iti rigat ti 3,500-tawennan a tradision a panangawat kadagiti nagkamang, a mamagbalin a gistay imposiblen ti mangpasangbay kadakuada.”
Agdudungsakayo Kadi?
Marnekankay met laeng a maturog no rabii? Kuna ti maysa a managsirarak a ti maysa a wagas tapno maammuan, isut’ pannangan iti adu sakay dumngeg iti maysa a makapaturog a bitla iti maysa a nabara a siled. No nasayaat ti panaginanayo, masikoran ken matektekankayo ngem dikay agdungsa. Sigun iti International Herald Tribune, pattapattaen dagiti eksperto a 100 a milion nga Americano ti saan unay a marnekan a maturog. Kaaduan a tattao ket agkasapulan iti walo agingga iti walo ket kagudua oras a pannaturog iti rabii; ad-adu pay ti masapul dagiti tattao nga agtawen iti 17 agingga iti 25. Nupay agbiag latta dagiti tattao a kurang ti turogda ngem iti talaga a kasapulanda, nalaklaka nga agkamali dagiti kurang-turogda a tattao. Kasta pay met a papaaduenda ti “utangda a turog.” Kuna ti Tribune: “Agsennaay dagiti nagannak iti ‘kinasadut’ ti annakda nga agtutubo gapu ta maturogda agingga iti tengngat’ aldaw no ngudo ti lawas, ngem kaaduan kadagitoy nga agtutubo ti mangsubsubbot laeng iti kurang a turogda iti unos ti makalawas.”
Naibutaktak ti Panangabuso Dagiti Klero
Nalpasen ti maysa kadagiti kadakkelan nga imbestigasion idiay Canada maipapan iti seksual a panangabuso a pakainaigan ti Catholic Christian Brothers. Ipadamag ti The Toronto Star a “nagparang ti nasurok a 700 a biktima manipud [eskuelaan] ti St. Joseph’s” idiay Alfred, Ontario, ken ti eskuelaan ti St. John’s idiay Uxbridge, Ontario. Nagdadarison dagiti reklamo “maibusor iti 30 a lallaki, agraman 29 a kameng ti Brothers of the Christian Schools. Maidarum ti 16 pay a sabsabali no sibibiagda pay koma,” kuna pay ti Star. Mapadpadasan pay laeng dagiti biktima ti makariribuk a lagip ti napalabas a “pannakamaloda idi ubbingda pay ken ti seksual a panangraut dagiti nakaroba-iti-nangisit a kameng ti relihiuso nga organisasion ti Romano Katoliko a nakaitalkan ti pannakaaywanda.” Kuna ti Star a no di nakibiang ti hustisia, dinto pulos maammuan dagiti taga Canada no apay a dagiti lallaki nga agkunkuna nga agserserbida iti Dios abusuenda ti sekso dagiti barito.
Termometro Dagiti Kuriat
No agnanaedkayo idiay Africa, maammuanyo itan ti temperatura uray awan ti termometro, sigun iti maysa a pagbasaan ti siensia maipapan iti zoology. Maaramidan daytoy, iti Celsius, babaen ti panangbilang no mamin-ano nga aguni ti maysa a kuriat ti kayo idiay Africa (Oecanthus karschi) iti innem a segundo, sa inayonyo ti 12 iti dagupna. Wenno no dumdumngegkayo iti kakikita a South African Cape (Oecanthus capensis), basta bilangenyo laeng ti unina iti tallo a segundo sa inayonyo ti 11 iti dagupna. Ti panaguni dagitoy dua a kakikita ti kuriat ti kayo ket nabannayat isu a nalaka a mabilang. Kalalainganna met ti kapigsana, yantangay agpuestoda kadagiti bulong isu a mangpapigsa iti panagunida a kas iti panangpapigsa ti maysa a trompa. Bayat a lumamiis ti rabii, bumambannayat ti panagunida. Ilawlawag ti magasin nga African Wildlife: “Dagiti kuriat ket ‘mannakibagay iti aglawlaw,’ isu a ti metabolismoda ket apektaran ti temperatura ti angin. Daytoy ti mangapektar iti gistay tunggal paset ti biagda, agraman ti kapartak ti panagunida.”
Problema a Patauden ti Ultraviolet
Kayatyo kadi ti agbakasion tapno agbilag iti init? No kayatyo, agannadkayo! Nupay makagunggona dagiti ultraviolet (UV) a raya ti init no kalalainganda, ti nakaro a pannakabilag ket pakaigapuan ti kanser ti kudil, saksakit ti mata, nasapa a panagkuretret ti kudil, grabe a tumor ti kudil, ken ti ikakapuy ti abilidad ti bagi a manglaban iti sakit. Sigun iti World Health Organization, kumarkaro ti bara ti UV gapu ta uming-ingpis ti ozone layer. Ita, iti adu a paset ti lubong, agraman ti Australia, New Zealand, ken ti Estados Unidos, napartak ken nakaro ti itatanor dagiti problema a patauden ti UV iti salun-at. Kasanoyo a masalakniban ti bagiyo iti nabara a panniempona? Agbadokayo iti mangsalaknib a kawes, agusar iti manglapped-UV nga anteohos, ken dikay rumrummuar no tengngat’ aldaw, nga isut’ kapigsa ti radiasion ti UV.
Napigsa a Negosio ti Relihion
Maysa kadagiti sumagmamano a sektor iti ekonomia ti Italia a dakkel ti magangganansiana, ken nalabit ti kakaisuna a makaparmek iti ikakapuy ti ekonomia, isut’ negosio a “mapaandar babaen iti panangsalaknib ti Iglesia,” kuna ti maysa a suplemento maipapan iti negosio ti La Repubblica. Kinapudnona, kabayatan ti maikanem nga Exhibition of Religious Products, a naangay idiay Pompeii, ti nateggedan agpaay iti 1,400 a kompania a mangar-aramid ken mangilaklako kadagiti narelihiusuan a produkto “ket napattapatta nga 400 a bilion a lira [$240 milion, E.U.], buyogen iti mapattapatta a 15 por siento a yaadu iti malakuan iti kada tawen.” Kasta pay met a no iti narelihiusuan a turismo, a nangawis idi 1993 iti ag-35 milion a peregrino iti nadumaduma a lugar a pagdaydayawan idiay Italia, ti nakategged iti gistay sangapulo a daras nga ad-adu. “Rumangrang-ay dagiti negosio a ‘binendisionan’ ti iglesia,” kuna ti padamag, ket “ammo dayta ken pasaray pakaragsakan ti hirarkia Katolika ti Italia, ti Asosasion Dagiti Obispo ken ti Papa.” Nangorganisar ken nangisponsor pay ti hirarkia ti iglesia kadagiti kumperensia—a nagpalawagan pay dagiti nangatot’-saadda nga opisial ti iglesia—tapno maimanehar ti negosio.
Yaadu ti Bilang Dagiti Agpakpakamatay Idiay Australia
Makapadanag ti yaadu dagiti agpakpakamatay idiay Australia isu nga inramanen ti Public Health Association ti pananglapped iti panagpakamatay iti paglinteganna maipapan iti salun-at ti umili ti pagilian. Idi linab-awan ti bilang dagiti nagpakamatay ti bilang dagiti natay gapu iti aksidente ti lugan iti nagsaganad a dua tawen, naamiris ti Public Health Association a masapul ken sigaganat a maaramid ti remedio. Inadaw ti periodiko a The Australian ti maysa a pannakangiwat ti asosasion a nagkuna: “Agingga ita, ti panagpakamatay ket saan pay laeng a tinaming ti komunidad ti pannakaaywan iti salun-at ti publiko, kaskasdi nga addaan kadagiti pakabigbigan a problema dayta iti salun-at ti komunidad. Masansan ti yaaduna ket nasaknap ti panangdangranna a kas iti dadduma pay nga isyu a mangabbukay iti interes ti publiko iti salun-at ken pagbiag.” Nakaro ti agdama a kasansan dagiti agpakamatay iti 31 porsiento kadagiti amin a matmatay a saan a gapu iti panagsakit, a nangatngato iti tallo porsiento ngem iti kasansan dagiti matmatay gapu iti aksidente iti lugan.