No Apay a Naalikuteg Unay ti Dadduma nga Ubbing

“Dagiti impluensia ti genetiko, ti kemikal a pakabuklan ti utek, ken ti pannakabukel ti sistema nerbio dakkel ti pasetda iti pagbalinantayo kas ubbing ken ti pagbalinantayto kas adulto.”​—STANLEY TURECKI, M.D.

DUMAKKEL ti tunggal ubing iti bukodna a naisangsangayan, naidumduma a pamay-an. Mangipakita dagiti ubbing nga addaan kadagiti adu a kababalin ken rikrikna a kasla nainkasigudan​—dagiti kababalin a nalabit bassit laeng wenno di pay ketdi makontrol dagiti nagannak. Pudno a kanayon nga adda dagiti nagulo, naaliwegweg, ken manangriribuk nga ubbing. Dagiti kasayaatan a nagannak mabalin a maaddaanda iti anak a naalikuteg.

Ngem, apay a narigrigat ken makakarit unay a padakkelen ti dadduma nga ubbing? Umad-adu ti bilang dagiti ubbing a makapadpadas kadagiti nakaro a parikut iti kababalin. Adda kaaduan a panagtutunos dagiti mangngagas ken dagiti managsirarak a manipud 5 agingga iti 10 porsiento kadagiti amin nga ubbing, ti mangipakita iti nakaro unay a kinaaliwegweg ket patauden ti di panangikaskaso, panangipamaysa, panangsurot kadagiti pagannurotan, ken di pannakatimbeng dagitoy nga ubbing kadagiti riknada, ti adu a pakarigatanda ken dagiti pamiliada, dagiti mannursuroda, ken dagiti kapatadanda.

Ipamaysa ni Dr. Bennett Shaywitz, propesor iti pediatrics ken neurology idiay Yale University Medical School, ti mabalin a kangrunaan a parikut: “dagiti natawid a pannakasinga ti dadduma a kemikal iti neurotransmitter system ti utek,” a mangtimbeng iti panagandar ti selula ti utek ken mangpalaka ti panangtimbeng iti utek kadagiti kababalin. Aniaman ti pakaigapuan ti kinaalikuteg ti ubing, rumbeng a ti yun-una dagiti nagannak isut’ panagbalinda a nasigo iti epektibo a panangiturong iti kababalin ti anakda, a mangipaayda iti pammaregta ken suporta imbes a panangbabalaw ken di pananganamong.

Idi tiempo ti Biblia, biang dagiti nagannak a yadalan ken sanayen dagiti annakda. Ammoda a pasiriben ti disiplina ken pannursuro ti linlinteg ti Dios, ti anakda. (Deuteronomio 6:6, 7; 2 Timoteo 3:15) Ngarud, inted-Dios a rebbengen dagiti nagannak ti mangikagumaan iti kasta unay, no mabalin, nupay okupado ti eskediolda, nga ited dagiti kasapulan ti ubing, nangnangruna ti makaisuro a pammabalaw iti di makaay-ayo a kababalin. Yantangay adu kadagiti parikut ti kababalin a makita iti panangagas kadagiti ubbing itatta ket mainaig kadagiti ubbing a sobra ti kinaaliwegwegda, nadarasudos, wenno di mangikaskaso, mabalin a makatulong ti panangsalaysay iti ADD ken ADHD kas makagapu kadagiti naalikuteg nga ubbing.a

Idi dekada ’50, dagitoy nga an-annayen naawaganda a “nakapuy ti panagandarna nga utek.” Naisardeng a nausar dayta a termino, sigun iti pediatric neurologist a ni Dr. Jan Mathisen, idi impakita dagiti natakuatan a ti “ADD ket saan gayam a pannakadadael ti utek.” Kuna ni Dr. Mathisen: “Ti ADD ket kasla depekto ti dadduma a paset ti utek. Ditay pay masigurado dagiti apag-isu a kemikal a parikut iti utek a nairaman, ngem mariknami nga adda pakairamanan ti maysa a kemikal iti utek a maawagan dopamine.” Patienna a ti parikut ket mainaig iti panangtimbeng iti dopamine. “Nalabit saan a maymaysa a kemikal ti pakaigapuan ti parikut, no di ket ti relasion iti sumagmamano a kemikal,” innayonna.

Nupay adu pay laeng dagiti di nasungbatan a saludsod iti pakaigapuan ti ADD, kaaduanna nga umanamong dagiti managsirarak ken ni Dr. Mathisen a ti nakaro a di pannakatengngel ti atension, kinadarasudos, ken kinagaraw ket nagtaudda iti utek. Nabiit pay a naammuan iti maysa a panagadal nga inaramid ni Dr. Alan Zametkin ken dagiti managsirarak idiay National Institute of Mental Health, idiay Estados Unidos, naammuanda iti kaunaan a gundaway a ti ADD ket gapu iti espesipiko a di umiso a panagbalbaliw dagiti kemikal iti utek, nupay aklonenda a “masapul a maaramid ti ad-adu pay a panagsirarak tapno makaipaayda kadagiti talaga nga umiso a sungbat.”

Mangiparang ti Panageskuela iti Pudno a Karit

Gagangay a nakarigrigat ti ageskuela para kadagiti ubbing a saan a makapagatension, nalaka a mariro, nadarasudos, wenno nalabes ti kinakuti[da], yantangay masapul unay ti panangipamaysa ken ti panagulimek idiay kuarto a pagadalan. Agsipud ta marigatan dagita nga ubbing a mangipamaysa iti nakapapaut iti aniaman a banag, ania koma ngarud ti aramidenda no di ti agaliwegweg? Kadagiti dadduma, nakaro ti kinaalikutegda ta saanda a mataginayon ti gagangay a panagsursuroda, idiay man pagtaengan wenno idiay eskuelaan. Ti pannakadisiplinada gapu iti panangriribukda kadagiti kaklaseda wenno iti kinamanagpakatawada ket gagangayen, yantangay marigatanda a mangtengngel iti kababalinda ken mangtingiting kadagiti pagbanagan ti tigtignayda.

Kamaudiananna, makapatanorda iti nakapuy a panangipapan iti bagida, nalabit ipabigbigda ti bagbagida a “dakes” ken “maag” ket agtignayda a maitunos iti dayta. Gaput’ pannakagun-odda iti di makapasa a grado, kasano man ti panangikagumaanda, maipasango dagitoy nga ubbing iti nakaro a pinarparboda a pakaupayan.

Gapu ta dida maawatan, madanagan ken mariribukan unay dagiti nagannak iti kinaalikuteg ti anakda. Pasaray adda di pagkinnaawatan ti agassawa, nga agpinnabasol dagiti nagannak gapu iti kasasaad. Adu a tiempo ti busbosen ti adu a nagannak a sipupungtot a mangulit-ulit kadagiti dakes [a kababalin] ket malipatanda dagiti naimbag. Ngarud, ti panangtamingda kadagiti dakes a kababalin mamataud iti ad-adu pay a di nasayaat a panaglangen. Gapuna ti pamilia, ken no dadduma dagiti sabsabali a makilangen iti ubing, kanayon nga agsupiat ti pannakilangenda gapu ta dida maawatan ken dida maiturong ti kababalin ti naalikuteg nga ubing​—maysa nga ubing a mabalin nga addaan, wenno awanan iti Attention Deficit Disorder.

Personal a Kapadasan ti Maysa nga Ina ken ni Ronnie

“Nanipud idi itataud ni Ronnie ditoy lubong, saan a pulos a naragsak no di ket kanayon a naalipunget ken managsangit. Gapu iti allergy, lumabaga ti kudilna, adda impeksion ti lapayagna, ken kanayon nga agibleng.

“Nupay kasta, nagsayaatan ti itatanor dagiti umuna a panaggaraw ni Ronnie, ket nakaparpartak a nakatugaw, nakatakder, ken nakapagna​—wenno kunaek pay, nakataray? Parpartakak nga aramiden dagiti amin a trabahok iti balay bayat a nakaturog ta no makariing ti ‘kibur’ nga anakko, okupadoakton a mangaywan kenkuana tapno dina madangran ti bagina ken madadael ti balay bayat a sipapartak a manggaw-at iti aniaman a pakaawisanna, ket kaaduan a banag makaawis kenkuana!

“Apagbiit laeng ti panagtalnana. Awan ti napaut a mangpatalna kenkuana. Kagurana ti agtugaw a sitatalna. Siempre, parikut daytoy no itugotmi iti aniaman a lugar a sadiay mainanama nga agtugaw a sitatalna​—nangnangruna kadagiti gimong ti kongregasion. Awan mamaay ti panangbaot kenkuana gapu ta saan a makapagtugaw a siuulimek. Basta dina maaramid dayta. Adu a nasayaat-panggepda a tattao ti agreklamo, wenno mangbalakad kadakami, ngem awan ti nagkurri.

“Nalaing ni Ronnie, isu nga idi agarup tallo ti tawenna, rinugianmi ti inaldaw nga ababa a programa a panagibasa kenkuana. Idi agtawenen iti lima, nalaingen nga agbasa. Ket napanen nageskuela. Kalpasan ti agarup makabulan, kinalikagumandak a mapan [idiay eskuelaan] ken makisarita iti mannursuro. Imbagana kaniak nga idi damo a makitana ni Ronnie, pagarupna a kasla maysa nga anghel, ngem kalpasan ti kaaddana iti klasena iti makabulan, pagarupna itan nga isut’ naggapu iti lugar dagiti demonio! Impakaammona kaniak nga agkaralagto, a dungparenna dagiti dadduma nga ubbing, wenno guyodenna ida. Saan a makapagulimek wenno makatugaw a sitatalna, ket riribukenna ti intero a klase. Saan a makatepteppel. Kunana pay a tumantanor ti kinasukirna. Nairekomenda a maikabil iti maysa a naisangsangayan a klase a pagadalan ket masapul nga ipanmi iti doktor tapno maresetaan iti agas a mangpakalma kenkuana. Naupaykami!

“Saan nga agas ti maitutop para ken Ronnie, no di ket inikkannakami ti pediatrician kadagiti praktikal a singasing. Kunaenna a ni Ronnie ket nalaing ken nalaka a mauma; insingasingna ngarud a kanayon a pagbalinenmi nga okupado ni Ronnie, nga ayatenmi ken ipaayanmi ti ad-adu nga ayat, ken anusanmi ken mangnamnamakami. Pagarupenna a saanto unayen a parikut ni Ronnie inton tumataengan ken mabaliwan ti taraonna.

“Nabigbigmi a masapul a maaywanan a naimbag ti anakmi, a kasapulan a matulongan a mangsursuro a mangusar ti bilegna iti makagunggona a pamay-an. Adu a tiempo ti sapulen daytoy; ngarud, binaliwanmi dagiti inaldaw nga eskediolmi, a binusbosmi ti adu nga oras a nakipagtrabaho kenkuana kadagiti leksionna idiay eskuelaan, anusanmi nga isursuro ken ilawlawag dagiti bambanag kenkuana. Insardengmin ti mangusar kadagiti negatibo a sasao wenno mangpabasol kenkuana kadagiti kinaliwayna ken kinapiliona. Ti panggepmi isut’ panangparang-ay iti nababa a panagraemna iti bagina. Pakisaritaanmi imbes a bilinen ken baonenmi. No adda dagiti pangngeddeng a pakairamananna, damagenmi ti kapanunotanna.

“Saan a nalaka a nasursuro ni Ronnie ti dadduma a bambanag a gagangay a masursuro ti dadduma nga ubbing. Kas pagarigan, masapul a sursuruenna ti aganus, no kasano ti agkalma, no kasano ti agtugaw a sitatalna, ken no kasano a tenglen ti nalabes a kinakutina. Ngem matengngel dayta. Apaman a naawatanna a masapul nga ikagumaanna ti aginayad ken panunotenna ti ar-aramidenna, wenno aramidennanto, naaddaanen iti panagtalek ket nairuamen. Idi agtawenen iti 13, normalen ti kababalinna. Makaparagsak, nasayaaten ti isuamin manipud idi, uray bayat dagiti gagangay a kinasukir iti tawtawen ti kinatin-edyer.

“Dagiti gunggona manipud iti panangipaay iti adu nga ayat ken ni Ronnie, ken ti kasta met laeng a kaadu ti tiempo ken anus, siwawadwad a nasubadanda!”

[Footnote]