Ti Mangsukog iti Salun-atyo​—No Aniat’ Maaramidanyo

SAAN a kas iti bagas wenno arina, ti salun-at ket di maipaay ti mangsaranay a trabahador. Saan a magun-odan dayta iti maysa a bag agsipud ta saan a banag dayta no di ket kasasaad. Depinaren ti WHO (World Health Organization) ti “salun-at,” kas “ti kasasaad ti naan-anay a kinaimbag ti bagi, panunot ken pannakilangen iti kagimongan.” Ngem, ania ti mangsukog iti tukad dayta a naimbag a kasasaad?

Mabalin a mabangon ti maysa a simple a balay babaen ti pannakausar dagiti tabla, lansa, ken galba, ngem dagiti nadumaduma a paset ket masansan a suportaran ti uppat nga adigi. Umasping iti dayta, masukog ti salun-attayo kadagiti nagadu nga impluensia, ngem nainaigda amin iti impluensia ti uppat nga “adigi.” Isudat’ (1) kababalin, (2) aglawlaw, (3) medikal a pannakataripato, ken (4) biolohikal a pakabuklan. No kasano a mapalagdayo ti balayyo babaen iti panangpasayaat iti kualidad dagiti adigi, mapasayaatyo met ti salun-atyo babaen ti panangpasayaat iti kualidad dagitoy a mangimpluensia a banag. Ti saludsod ket, Kasano a maaramidan dayta no limitado ti makukuarta?

Ti Kababalinyo ken ti Salun-atyo

Kadagiti uppat a banag, ti kababalinyo ti maysa a kangrunaan a makontrolyo. Makatulong ti panangpasayaat iti dayta. Pudno a ti kinapanglaw limitaranna ti panagbalbaliw a maaramidyo iti pannangan ken ugaliyo, ngem babaen iti panangusar kadagiti magun-odan a pagpilian, adda napateg a maaramidanyo. Usigenyo ti sumaganad a pagarigan.

Kadawyanna, makapagpili ti ina no isu a mismo ti agpasuso iti anakna wenno agusar iti mamador. Ti panagpasuso, kuna ti United Nations Children’s Fund, ti “kasayaatan a pili, iti bagi man ken iti ekonomia.” Ti gatas ti ina, kuna dagiti eksperto, “ti kangrunaan a makapasalun-at a taraon,” a mangted iti ubing iti “eksaktot’ kinaumisona a panaglalaok ti protina, taba, lactose, bitamina, mineral ken trace element a kasapulan agpaay iti agtutunos nga idadakkel.” Mangted pay ti gatas ti ina kadagiti manglaban-sakit a protina, wenno antibody, manipud iti ina agpaay iti anak, a mangipaay iti maladaga iti pagimbagan a panglaban iti saksakit.

Nangnangruna kadagiti lugar iti tropiko a saan unay a nadalus ti aglawlawda, ti panagpasuso ti kasayaatan. Saan a kas ti gatas iti mamador, ti gatas ti ina ket saan a magamporan unay tapno makaekonomia, saan a maaramid dagiti kamali kabayatan ti pannakaisaganana, ken kanayon a maiserbi manipud iti nadalus a pagkargaan. Maisupadi, “ti ubing a nagmamador iti napanglaw a komunidad,” kuna ti Synergy, maysa a pampleta manipud ti Canadian Society for International Health, “ket agarup 15 a daras a nalaklaka a matay iti sakit a mainaig iti panagibleng ken mamimpat a daras a matay gapu iti pulmonia ngem iti ubing a napasuso laeng iti gatas ti ina.”

Sa adda pay pagimbaganna iti ekonomia. Kadagiti napanglaw a pagilian, nangina ti napulbos a gatas. Idiay Brazil, kas pagarigan, mabalin a gastuen ti agmammamador nga ubing ti kakalima iti binulan a mateggedan ti napanglaw a pamilia. Makaipaayto ti kuarta a masalimetmetan babaen ti panagpasuso kadagiti makapasalun-at a taraon agpaay iti intero a pamilia​—agraman ti ina.

Babaen kadagitoy amin a pagimbagan, namnamaenyo nga umadu koma ti agpasuso. Kaskasdi, ipadamag dagiti mangay-aywan iti salun-at idiay Pilipinas a “medio nakadadanag ti irarasay” dagiti agpaspasuso sadiay, ket impakita ti maysa a panagadal idiay Brazil a maysa kadagiti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay dagiti maladaga a maigapu iti impeksion ti aangasan isut’ “di panagpasuso.” Nupay kasta, mabalin a maliklikan ti maladagayo ti kasta a pagtungpalan. Adda pagpilianyo.

Ngem, masansan a malapdan dagiti panagregget ti ina a mangsalaknib iti salun-at ti anakna gapu iti saan a nasayaat a kababalin ti dadduma a kameng ti pamilia. Alaentay a pagarigan ti maysa nga ina a taga Nepal. Agnanaed a kaduana ni lakayna ken ti tallo-ti-tawenna a balasitangna iti naagneb a siled. Ti bassit a siled, insurat ti magasin a Panoscope, ket napno iti asuk ti kusina ken sigarilio. Agsagsagaba ti ubing iti impeksion ti aangsan. “Diak mapasardeng ni lakayko nga agsigarilio,” isennaay ti ina. “Gumatgatangak ita iti sigarilio para ken lakayko ken agas para iti anakko.”

Nakalkaldaang, ti parikutna ket agbalbalin nga ad-adda a gagangay bayat nga umad-adu a tattao kadagiti napanglaw a pagilian ti mangsaysayang iti kasapulan-unay a mateggedanda babaen ti panagsigarilio. Kinapudnona, iti kada managsigarilio nga agsardeng nga agsigarilio idiay Europa wenno Estados Unidos, dua a tao ti mangrugi nga agsigarilio idiay Latin America wenno Africa. Dagiti mangallilaw nga anunsio, kuna ti Olandes a libro a Roken Welbeschouwd, ti kangrunaan a mapabasol. Dagiti islogan kas iti “Varsity: agpaay iti nasin-aw-panunot a rikna” ken “Gold Leaf: nakapatpateg a sigarilio agpaay kadagiti nakapatpateg a tattao” kumbinsirenda dagiti napanglaw a ti panagsigarilio ket mainaig iti irarang-ay ken kinabaknang. Ngem ti kasumbangirna ti pudno. Ibusenna ti kuartayo ken dadaelenna ti salun-atyo.

Panunotenyo daytoy. Iti tunggal panagsigarilio ti maysa a tao, paab-ababaenna ti kawatiwat ti panagbiagna iti sangapulo minuto ken iwaywayaanna ti posibilidad a maatake ti puso ken maistrok, agraman ti panagkanser ti bará, karabukob, ken ngiwat ken dadduma pay a saksakit. Kuna ti magasin nga UN Chronicle: “Ti panagsigarilio ti kakaisuna a kangrunaan a malapdan a pakaigapuan ti nasapa nga ipapatay ken pannakabaldado iti lubong.” Pangngaasiyo ta panunotenyo a kunana, “malapdan a pakaigapuan.” Kabaelanyo nga isardeng ti panagsigarilioyo.

Siempre, addada pay adu a pagpilian ti kababalin a mangimpluensia iti salun-atyo. Nailista iti kahon idiay panid 11 daytoy nga artikulo ti dadduma a material a mabasayo iti libraria ti Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova. Pudno, ti panangisuro iti bagiyo sapulenna ti panagregget. Nupay kasta, kuna ti maysa nga opisial ti WHO: “Awan nasalun-at a kagimongan no di makipaset dagiti nalawlawagan a tattao a nakaadal ken nakasursuro maipapan iti kasasaad ti salun-atda.” Isu nga awatenyo daytoy libre a mangitandudo-iti-salun-at nga addang: Suruanyo ti bagiyo.

Ti Salun-at ken ti Aglawlaw ti Pagtaengan

Ti aglawlaw a kangrunaan a mangimpluensia iti salun-atyo, kuna ti libro a The Poor Die Young, isut’ pagtaengan ken ti sangakaarrubaanyo. Ti aglawlawyo ket agbalin a peggad iti salun-at maigapu iti danum. Dagiti impeksion, sakit ti kudil, panagibleng, cholera, disenteria, tipus, ken dadduma a sakit ket maigapu iti kurang ken namulitan a danum.

No laklakaenyo laeng a bugguan ti im-imayo tangay lukatanyo laeng ti gripo, mabalin a nagrigatyo a panunoten no kasano kaadu a tattao nga awanan iti gripo kadagiti pagtaenganda ti mangbusbusbos iti adu a tiempo nga agsakdo iti danum iti kada aldaw. Masansan a nasurok a 500 a tattao ti mangusar iti maysa laeng a gripo. Kalikaguman dayta ti panaguray. Ngem agtrabaho dagiti bassit-ti-mateggedanda a tattao iti napaut nga or-oras, ket ti panaguray, kuna ti libro nga Environmental Problems in Third World Cities, “pukawenna ti oras a mausar koma iti panggedan.” Isu met la gayam a tapno saan a masayang ti tiempo, masapul nga agsakdo ti maysa a pamilia a buklen ti innem agpaay iti pagtaenganda iti kurang a 30 a baldi ti danum a kasapulan iti inaldaw agpaay iti pamilia a kasta ti kadakkelna. Ngem bassit unay ti danum a pagbuggo iti taraon, paginnaw, ken paglaba ken pagdigos. Daytoy ti mangituggod iti kasasaad nga, inton agangay, ket mangawis kadagiti kuto ken ngilaw, a mangdangran iti salun-at ti pamilia.

Panunotenyo daytoy a kasasaad. No agpampannuraykayo iti bisikleta tapno madanon ti adayo a pagtrabahuanyo, ibilangyo kadi a sayang ti sumagmamano a tiempo iti kada lawas a mabusbos a manggrasa iti kadena, mangtarimaan iti preno, wenno mangsukat iti rayosna? Saan, tangay maamirisyo a nupay adda sumagmamano nga oras a magunggonayo ita babaen ti panangliway iti pannakamantinirna, mabalin a mapukawyo ti maysa nga agmalem a trabaho inton agangay no madadael ti bisikletayo. Umasping iti dayta, mabalin a magun-odanyo ti sumagmamano nga oras ken bassit a kuarta iti kada lawas no isardengyo ti agsakdo iti umdas a danum a mangmantinir iti salun-atyo, ngem inton agangay, mabalin a mapukawyo ti adu nga aldaw ken kuarta no, maigapu iti kurang a panangmantinir ket kumapuy ti salun-atyo.

Ti panagsakdo iti umdas a danum ket mabalin a maaramid kas proyekto ti pamilia. Nupay mabalin a nakairuaman ti lokal a kultura a ti ina ken annak ti parasakdo, dinto liklikan ti maseknan nga ama ti panangusar iti pigsana nga agsakdo met iti danum.

Kalpasan a makadanon ti danum iti pagtaengan, nupay kasta, rumsua ti maikadua a problema​—no kasano a mapagtalinaed dayta a nadalus. Ibalakad dagiti eksperto iti salun-at: Isinayo ti danum a mainum manipud iti danum a mausar iti dadduma pay a panggep. Kanayon a kalubanyo ti pagkargaan iti nairut a kalub. Palubosanyo nga agnadnad pay laeng ti danum tapno agarinsaed dagiti aributedna. Dikay kawkawen ti danum babaen iti ramayyo no takuenyo dayta, no di ket mangusarkayo iti nadalus a kaod nga addaan atiddog a pagiggaman. Regular a dalusanyo ti pagkargaan ti danum babaen iti bleach solution, ket kalpasanna, balnawanyo iti nadalus a danum. Ti ngay danum ti tudo? Sigurado a libre dayta (la ketdi no agtudo!), ken nadalus no awan rugit a mayayus iti pagkargaan ti danum ti tudo ken no nasalakniban ti tangke manipud kadagiti insekto ken utot ken dadduma nga ayup.

No pagduaduaanyo no nadalus met laeng ti danum, isingasing ti WHO a nayonanyo iti mangikkat-chlorine a substansia iti dayta, kas iti sodium hypochlorite wenno calcium hypochlorite. Nasamay dayta, sa nalaka. Idiay Peru, kas pagarigan, aggatad daytoy a pamay-an iti kurang a dua a doliar iti kada tawen iti kalalaingan ti kadakkelna a pamilia.

Salun-at ken Panangtaripato iti Salun-at

Masansan a dua laeng a kita ti panangtaripato iti salun-at ti ammo dagiti napanglaw: (1) magun-odan ngem di kabaelan ken (2) kabaelan ngem di magun-odan. Ilawlawag ni Donna Maria, maysa kadagiti gistay 650,000 nga agindeg iti iskuater idiay São Paulo, ti kita ti pannakataripato ti salun-at a nailista iti ngato kas Nu. 1: “Kadakami, ti nasayaat a pannakataripato ti salun-at ket kas iti maysa a tagilako iti de-sarming a tiendaan. Mabalinmi a matmatan dayta, ngem imposible a magun-odanmi.” (Magasin a Vandaar) Kinapudnona, agnanaed ni Donna Maria iti maysa a siudad a sadiay itukon dagiti ospital ti heart-bypass nga operasion, transplant, CAT scan, ken dadduma pay a kamomodernuan a panangagas. Ngem para kenkuana, saanna a kabaelan dagitoy a banag.

No ti saan a kabaelan a pannakataripato ti salun-at ket kas iti naluho a tagilako iti maysa a tiendaan, ngarud ti kabaelan a pannakataripato ti salun-at ket ad-adda a nayarig iti maysa a nalaka a tagilako a sadiay ginasut a nakaunnat a takkiag dagiti kustomer ti aggigiddan a manggawgaw-at iti dayta. Kinuna ti maysa a nabiit pay a damag iti maysa a pagilian ti Sud America: ‘Dua nga aldaw a makipilpila dagiti masakit tapno agpakonsultada. Awan ti bakante a kama. Kurang ti kuarta, agas, ken taraon dagiti pangpubliko nga ospital. Awan ti urnos ti sistema ti pannakataripato ti salun-at.’

Tapno mapasayaat ti kasta a nakalkaldaang a pannakataripato ti salun-at agpaay iti kaaduan a tattao, in-inut a binaliwan ti WHO ti trabahona manipud iti panangkontrol kadagiti sakit a nagbalin a panangitandudo iti salun-at babaen iti pannakaisuro ti tattao a manglapped ken mangkontrol iti saksakit. Dagiti programa a mangitandudo iti pangkaaduan ken kangrunaan a panangtaripato iti salun-at, kas iti umiso a taraon, nadalus a danum, ken kangrunaan a napateg a sanitasion, insurat ti UN Chronicle, ti nagresulta iti “nagsayaat a rinang-ayan ti salun-at iti sangalubongan.” Magunggonaannakay kadi dagitoy a programa? Mabalin a ti maysa kadakuada. Ania kadagita? Ti EPI (Expanded Program on Immunization).

“Ti manangbakuna ti nangsukaten iti kartero kas ti kangrunaan a sangaili iti pagtaengan ken bario,” kuna ti maysa a report maipapan ti EPI. Kabayatan ti napalabas a dekada, adun ti nabakunaan manipud Amazon agingga kadagiti Himalaya, ket idi 1990, impadamag ti WHO a 80 porsiento kadagiti maladaga iti lubong ti nabakunaan kontra iti innem a makapapatay a sakit.a Iti tinawen, mangsalsalbar ti EPI iti biag ti nasurok a tallo a milion nga ubbing. Sabali pay nga 450,000 a mabalin a nalugpi koman ti makapagna, makataray, ken makaay-ayamen. Isu a tapno malapdan ti saksakit, adu a nagannak ti mangaramid iti personal a pangngeddeng a pabakunaan dagiti annakda.

No dadduma dikay maliklikan ti sakit, ngem makontrolyo pay met laeng dayta. “Napattapatta a nasurok a kagudua iti amin a panangtaripato iti salun-at,” kuna ti magasin a World Health, “ket panangtaripato a mismo ti bagi wenno panangtaripato ti pamilia.” Maysa a kita ti panangtaripato a mismo ti bagi ket simple, nalaka a panaglaok ti asin, asukar, ken nadalus a danum a maawagan oral rehydration solution (ORS).

Bigbigen ti adu a propesional iti salun-at ti oral rehydration therapy, agraman ti panangusar iti ORS, kas ti kaeepektibuan a pangagas iti dehydration gapu iti panagibleng. No mausar iti sangalubongan a pangkontrol iti 1.5 bilion a pasamak ti panagibleng a tinawen a rumsua kadagiti napanglaw a pagilian, ti maysa a bassit a pakete ti asin nga ORS nga aggatad laeng iti 10 cents [2 pisos ken 50 sentimos] ti nakasalbar koman iti biag ti agingga iti 3.2 milion nga ubbing a natay iti saksakit a maigapu iti panagibleng iti kada tawen.

Mabalin koma, ngem ti pannakausar dagiti kontra panagibleng a droga iti dadduma a pagilian, kuna ti Essential Drugs Monitor, maysa a pampleta ti WHO, ket kaskasdi “nga ad-adda pay a kadawyan ngem ti panangusar iti ORS.” Iti dadduma a napanglaw a pagilian, kas pagarigan, mamitlo a daras ti kasansan ti pannakausar dagiti droga a pangagas iti panagibleng ngem iti ORS. “Daytoy a di kasapulan a panangusar iti droga ket nangina unay,” kuna ti pampleta. Mabalin a kasapulan pay nga ilako dagiti napanglaw a pamilia ti taraonda agpaay itoy a panggep. Kaskasdi, iballaagna, dagiti kontra panagibleng a droga ket napaneknekan nga awan unay praktikal a pategda, ket daddumat’ napeggad. “Saan koma a mangireseta dagiti doktor kadagita a droga, . . . ket saan koma a gatangen ida dagiti pamilia.”

Imbes a mangisingasing iti droga, mangitukon ti WHO kadagiti sumaganad a pangagas iti panagibleng. (1) Lapdan ti dehydration babaen ti panangpainum iti ubing iti adu a likido, kas iti segget wenno tsa. (2) No ma-dehydrate latta ti ubing, ipaeksaminyo iti maysa a mangay-aywan iti salun-at, ken agasan ti ubing iti ORS. (3) Pakanen ti ubing iti gagangay kabayatan ken kalpasan ti panagiblengna. (4) No nakaro ti pannaka-dehydrate ti ubing, isut’ rumbeng a masuero.b

No dikay magun-odan ti pakete nga ORS, siaannad a surotenyo daytoy a simple a resipe: Ilaokyo ti sangakutsarita nga asin, walo a kutsarita nga asukar, iti maysa a litro (lima tasa a sag-200 mililitro) a nadalus a danum. Ipainumyo ti sangatasa kalpasan ti tunggal panagiblengna, kagudua iti babassit nga ubbing. Kitaenyo ti kahon idiay panid 10 agpaay iti ad-adu nga impormasion maipapan itoy a banag.

Ngem ania ngay ti maikapat a banag, ti biolohikal a pannakabukeltayo? Kasano a maimpluensiaan dayta? Ti sumaganad nga artikulo lawlawaganna dayta a saludsod.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 8, 9]

KANGRUNAAN A PANANGTARIPATO ITI SALUN-AT​—KASANO KAEPEKTIBONA?

Tapno maammuan ti sungbat iti daytoy a saludsod, nakisarita ti Agriingkayo! ken ni Dr. Michael O’Carroll, maysa a pannakabagi ti WHO idiay Sud America. Adtoy ti sumagmamano a pasetna.

‘NATAWIDTAYO ti sistema ti panangtaripato iti salun-at a naibasar iti kapanunotan a ti panangtaripato iti salun-at buklen kangrunaanna ti panagtomar babaen iti agas wenno panangagas babaen iti operasion. No agsakitka, agpadoktorka. Bay-amon ti kinapudno nga imminumka iti dua a bote ti arak. Bay-am ti dimo pulos panagehersisio. Agpadoktorka sa kunaem: “Doktor, agasannak man.” Kalpasanna, ikkannaka ti doktor iti matomar nga agas, indieksionannaka, operaennaka, wenno adda isulbongna kenka. Bulgar ita ti panagsasaok ditoy, tapno maawatanyo, tapno matarusanyo, ngem daytoy a kita ti panangagas ti nagtalinaed. Imbilangtayo dagiti parikut ti kagimongan kas medikal a problema. Nagbalin a medikal a problema ti panagpakamatay, malnutrision, ken panangabuso iti droga. Ngem saanda a kasta. Saanda pay ketdi a parikut iti salun-at. Dagitoy ket problema ti kagimongan a nakaapektar iti salun-at ken medisina.

‘Sa, kabayatan ti napalabas a 20 a tawen, kinuna ti tattao, “Hoy, aguray, agpanunottay manen. Saan nga umiso ti wagas a panangaramidtayo kadagiti bambanag. Nasken a pabaruentayo ti panangmatmattayo iti salun-at.” Dadduma a pagalagadan a nakaibasaran ti napatanor a wagas ti kangrunaan a panangtaripato iti salun-at, isu ti:

‘Ad-adda a natauan ken naek-ekonomia inton agangay ti pananglapped iti sakit ngem ti panangagas iti dayta. Daytat’, kas pagarigan, maikontra iti prinsipio a mangpatakder iti maysa a klinika a mangaramid iti open-heart nga operasion no awan met ar-aramidem a mangpasardeng iti pakaigapuanna. Di kaipapanan dayta a dika agasan ti saksakit no rumsuada. Siempre agasam. No adda lasonglasong ti kalsada a pakaigapuan dagiti aksidente iti tunggal aldaw ti lawas, agasam ti piman a tao a nailasong ken napilayan ti gurongna, ngem ti ad-adda a natauan ken naek-ekonomia a banag nga aramiden ket: Gaburam ti abut.

‘Ti sabali pay a prinsipio isut’ epektibo a panangusaryo kadagiti gameng a para iti salun-at. Maikontra iti daytoy a prinsipio ti panangibaon iti maysa a tao iti klinika gapu iti maysa a problema a mabalin a marisut idiay balay. Wenno ibaon ti maysa a tao iti kabaruan nga ospital tapno dayta ti mangiremedio iti problema a mabalin a marisut koma iti maysa a klinika. Wenno ibaon ti maysa a doktor, a nasanay iti sangapulo a tawen iti maysa nga unibersidad, a mapan agbakuna idinto ta dayta met la a trabaho ket maaramidan ti maysa a nasanayen iti innem a bulan. No kasapulan dayta a doktor a mangaramid iti trabaho a nakasanayanna, isut’ adda koma. Daytoy ti sagudayen kadatayo ti kangrunaan a panangtaripato iti salun-at: Suruan dagiti tattao, lapdan ti saksakit, ken usarenyo a nainsiriban dagiti gameng a para iti salun-at.’

[Kahon iti panid 10]

SABALI PAY NGA ORS PARA ITI CHOLERA

Isingasing itan ti WHO a ti nagtaud-bagas nga ORS (oral rehydration solution), imbes a ti magun-odanen a naaramid-glucose nga ORS, ti mausar a pangagas kadagiti pasiente nga addaan cholera. Ipakita dagiti panagadal a dagiti pasiente nga addaan cholera a naagasan iti nagtaud-bagas nga ORS ket 33 porsiento a nabatbattaway ti panagiblengda ken apagbiit ti sumro a panagiblengda ngem kadagiti pasiente nga addaan cholera a naikkan iti magun-odanen nga ORS. Maysa a litro ti nagtaud-bagas nga ORS ket maaramid babaen ti panangsukat iti 20 gramo nga asukar iti 50-80 gramo a naluto a tapong.​—Essential Drugs Monitor.

[Kahon iti panid 11]

KANAYONAN A PANANGBASA MAIPAPAN TI . . .

Kababalin: “Kinasalun-at​—Aniat’ Maaramidanyo iti Dayta?” (Agriingkayo!, Disiembre 8, 1989) “Tabako ken ti Salun-atyo​—Agkanaigda Aya?” (Agriingkayo!, Hulio 8, 1989) “Panangtulong Kadagiti Ubbing nga Agtalinaed a Sibibiag!” (Agriingkayo!, Setiembre 22, 1988) “Ania ti Aramiden ti Alkohol iti Bagiyo”​—Agriingkayo!, Agosto 8, 1980.

Aglawlaw: “Panangsaranget ti Karit iti Kinadalus” (Agriingkayo!, Setiembre 22, 1988) “Agtalinaedka a Nadalus, Agtalinaedka a Nasalun-at!”​—Agriingkayo!, Pebrero 22, 1978.

Panangtaripato iti salun-at: “Dadduma a Pamay-an a Mangisalakan ti Biag” (Agriingkayo!, Setiembre 22, 1988) “Naapgad nga Inumen a Mangispal Biag!”​—Agriingkayo!, Pebrero 22, 1986.

[Ladawan iti panid 7]

Ti panagurnong iti danum kalikagumanna ti panaguray ken panagtrabaho

[Credit Line]

Mark Peters/Sipa Press

[Ladawan iti panid 9]

Ti umdas a nadalus a danum​—nasken agpaay iti nasayaat a salun-at

[Credit Line]

Mark Peters/Sipa Press

Agingga idi 1990, nabakunaanen ti 80 porsiento nga ubbing iti sangalubongan