Umasuk ti Minilion a Biag

DAYTAT’ maysa kadagiti kapartakan a malako a maus-usar a produkto iti lubong. Adda umariwekwek a buyotna a nasungdo a managgatang ket tagtagiragsakenna ti napartak a yaadu dagiti aggatang. Mangipakita dagiti maragsakan a kompania kadagiti makapasiddaaw a ganansia, napolitikaan nga impluensia, ken dayaw. Ti laeng parikut ket, kanayon a matmatay dagiti kasayaatan a sukina!

Kuna ti The Economist: “Mairaman dagiti sigarilio kadagiti nalaka a pagganansiaan a maus-usar a produkto iti lubong. Dagitoy met ti kakaisuna a (legal) a produkto a, no mausar iti nakairantaanda, pagbalinenna ti kaaduan a managusar kadakuada nga adikto ken masansan a papatayenna ida.” Kaipapanan daytoy ti dadakkel a ganansia kadagiti kompania ti tabako ngem dakkel a pukaw para kadagiti sukida. Sigun iti U.S. Centers for Disease Control and Prevention, immababan iti agarup lima a milion a tawen ti pakadagupan ti biag dagiti managsigarilio nga Americano iti tinawen, dandani maysa a minuto iti panagbiagda para iti tunggal minuto a panagsigarilioda. Ipadamag ti magasin a Newsweek a “patayen ti panagsigarilio ti 420,000 nga Americano iti tinawen. Daytat’ mamin-50 a daras ti kaaduna ngem dagiti maiparit a droga.”

Iti aglikmut ti lubong, tallo a milion a tao iti makatawen​—innem iti tunggal minuto​—ti matay gapu iti panagsigarilio, sigun iti libro a Mortality From Smoking in Developed Countries 1950-2000, nga impablaak ti Imperial Cancer Research Fund iti Britania, WHO (World Health Organization), ken ti American Cancer Society. Daytoy a panangtingiting iti pagannayasan ti lubong nga agsigarilio, ti kasaknapan agingga ita, saklawenna ti 45 a pagilian. “Iti kaaduan a pagilian,” ipakdaar ni Richard Peto iti Imperial Cancer Research Fund, “kumaronto pay ti kasasaad. No agtultuloy ti agdama a kasasaad ti panagsigarilio, inton agkabanuagen wenno lumakayen dagiti agtutubo a managsigarilio itatta, addanton agarup 10 milion a matay manipud iti tabako iti tinawen​—maysa ti matay iti tunggal tallo a segundo.”

“Awan sabali a peggad a kaasping ti panagsigarilio,” kuna ni Dr. Alan Lopez iti WHO. “Kamaudiananna, papatayenna ti maysa kadagiti dua a managsigarilio.” Umasping ti kunaen ni Martin Vessey iti Department of Public Health idiay Oxford University: “Dagitoy a natakuatan a naurnong iti nasuroken nga 40 a tawen ti nangiturong iti nakaam-amak a konklusion a kagudua kadagiti amin a managsigarilio ti papatayento kamaudiananna ti ugalida​—pudno a nakaam-amak a panunoten.” Nanipud pay idi dekada ’50, 60 a milion a tattao ti natayen iti panagsigarilio.

Pudno a nakaam-amak met a panunoten para kadagiti kompania ti tabako. No tallo a milion a tattao iti aglawlaw ti lubong ti matmatayen iti tinawen gapu kadagiti pakaigapuan a mainaig iti panagsigarilio, ket adu pay ti sumardeng nga agsigarilio, ngarud masapul a makabirokda iti nasurok a tallo a milion a kabbaro nga agusar iti kada tawen.

Timmaud ti maysa a gubuayan gapu iti itandudo dagiti kompania ti tabako a kas pannakawayawaya ti babbai. Napaneknekanen a kinapudno ti panagsigarilio ti babbai iti sumagmamano a tawen kadagiti Makin-laud a daga ket agsaksaknapen kadagiti lugar a sadiay mamatmatan idi dayta a pakaibabainan. Panggep dagiti kompania ti tabako a baliwan amin dayta. Kayatda a tulongan ti babbai nga agpennek iti kabbaro nga irarang-ay ken wayawayada. Dagiti naisangsangayan a produkto ti sigarilio nga agkuna a bassit ti linaonna a tar ken nikotina awisenna ti babbai a managsigarilio ken patienda a saan unay a makadangran ti kasta a sigarilio. Dadduma a sigarilio ti naikkan ti bangbanglo wenno atiddog, nakuttong ti diseniona​—ti itsura nga inanamaen ti babbai a magun-odan babaen ti panagsigarilio. Iparang dagiti anunsio ti tabako iti Asia dagiti agtutubo, napintas a modelo a taga Asia a makagargari ti panagkawkawesda iti napintas [nga estilo] ti Laud.

Nupay kasta, ti kaadu ti matmatay a mainaig iti panagsigarilio ket makiad-addang iti “pannakawayawaya” ti babbai. Nagdoble ti bilang dagiti biktima iti kanser ti bará kadagiti babbai idi napalabas a 20 a tawen idiay Britania, Japan, Norway, Poland, ken Sweden. Idiay Estados Unidos ken Canada, immadu ti bilang iti 300 a porsiento. “Babai, adun ti rinang-ayam!” iwaragawag ti anunsio ti maysa a sigarilio.

Dadduma nga agnegnegosio ti tabako adda bukodda a pamay-an. Maysa a kompania iti Pilipinas, a pagilian a kaaduanna ti Katoliko, ti nagibunong kadagiti libre a kalendario nga addaan iti ladawan ni Birhen Maria ket ti replan ti produktoda a sigarilio ti naikabil a mismo iti baba ti ladawan. “Diak pay nakakitkita a pulos iti kaasping dayta idi,” kinuna ni Dr. Rosemarie Erben, mamalbalakad iti salun-at agpaay iti WHO idiay Asia. “Padpadasenda nga inaig ti disenio ti ladawan iti tabako, tapno pagpanunotenda dagiti babbai iti Pilipinas a nasayaat ti agsigarilio.”

Napattapatta idiay China nga 61 porsiento kadagiti nataenganen a lallaki ti agsigarilio, idinto ta 7 porsiento laeng kadagiti babbai ti agsigarilio. Ipamaysa dagiti kompania ti tabako iti Laud ti atensionda iti “pannakawayawaya” dagitoy a napipintas a babbalasang iti Oriente, a minilion kadakuada ti kasla maparparitan kadagiti “pagraragsakan” dagiti makaay-ayo a kakabsatda a babbai iti Laud. Ngem, adda pagdaksan ti kapanunotan dagiti kompania iti Laud: Kaaduan a sigarilio ti ipapaay dagiti kukua ti gobierno a kompania ti tabako.

Nupay kasta, main-inut a makagunggun-od dagiti kompania iti Laud iti pamay-an ti pannakailako dagiti produktoda. Gapu ta bassit laeng ti gundawayda iti panagyanunsio, sisisikap nga isagsagana ti dadduma a kompania ti sigarilio dagiti sukida iti masanguanan. Gumatang ti China kadagiti sine manipud Hong Kong, ket iti adu kadakuada, matangdanan dagiti artista nga agsigarilio​—maysa a pangallukoy!

Agsipud ta kumarkaro ti pannakabusor ti panagsigarilio iti pagilianda, isaksaknap dagiti nabaknang a kompania ti tabako iti America ti panangsaklawda kadagiti baro a biktimada. Ipakita dagiti kinapudno nga iturturongda ti makapapatay a panggepda kadagiti napanglaw a nasion.

Mangpakdaar dagiti opisial ti salun-at iti sangalubongan. Iwaragawag dagiti paulo ti damdamag: “Makidangdangadang ti Africa iti Baro a Saplit​—Panagsigarilio.” “Gumil-ayab ti Asuk Idiay Asia Bayat nga Umadu ti Malako a Sigarilio.” “Ti Yaadu ti Panagsigarilio Idiay Asia Agtungpalto iti Epidemia ti Kanser.” “Ti Baro a Pakidangadangan Dagiti Napanglaw a Nasion Isut’ Tabako.”

Sinaplit ti tikag, guerra sibil, ken ti epidemia ti AIDS ti kontinente ti Africa. Ngem, kuna ni Dr. Keith Ball, cardiologo a Britano, “Malaksid iti nuklear a gubat wenno bisin, ti panagsigarilio ti maymaysa a kadadakkelan a pagpeggadan ti salun-at ti Africa iti masanguanan.”

Tangdanan dagiti dadakkel a kompania a kukua ti adu a nasion dagiti lokal a mannalon nga agmula iti tabako. Pukanen dagiti mannalon ti kaykayo a kasapulan unay iti panagluto, pagpapudot, ken panagbalay ket usarenda a pagpugon ti tabako. Agmulada kadagiti nalaka a lakuen a mula a tabako imbes a dagiti saan unay a malako a mula a taraon. Gagangayen a busbosen dagiti napanglaw nga Africano ti dakkel a paset ti bassit a sueldoda iti sigarilio. Isu a kumapuy dagiti pamilia nga Africano gapu iti malnutrision bayat a bumaknang dagiti kompania ti tabako iti Laud gapu iti ganansia.

Pumpuntiriaen dagiti kompania ti tabako iti Laud ti amin nga Africa, Makindaya nga Europa, ken Latin America, ta makitada dagiti napanglaw a pagilian kas maysa a dakkel a gundaway a pagnegosiuan. Ngem ti aduan tao nga Asia ti kadakkelan a panguartaan kadakuada amin. Ti laeng China ket addaanen ti ad-adu a managsigarilio itatta ngem ti intero a populasion ti Estados Unidos​—300 milion. Agsigarilioda iti nakaad-adu a 1.6 trilion a sigarilio iti tinawen, kakatlo ti dagup ti mausar iti lubong!

“Kuna dagiti mangngagas a talaga a nakaam-amak ti pagbanagan ti salun-at gapu iti nasaknap a panagusar ti tabako idiay Asia,” ipadamag ti The New York Times. Pattapattaen ni Richard Peto nga iti sangapulo milion a manamnama a mainaig-panagsigarilio nga ipapatay iti kada tawen iti sumaganad a dua wenno tallo a dekada, dua milion ti mapasamak idiay China laeng. Mabalin a matay ti limapulo milion nga ubbing nga Insik a sibibiag itatta kadagiti sakit a mainaig iti panagsigarilio, kuna ni Peto.

Kastoy ti pananggupgop ni Dr. Nigel Gray iti dayta: “Ti historia ti panagsigarilio iti napalabas a lima a dekada idiay China ken Makindaya nga Europa kondenarenna dagidiay a pagilian iti kangrunaan nga epidemia ti sakit gapu iti tabako.”

“Kasano a ti maysa a produkto a pakaigapuan ti 400,000 a nasapa nga ipapatay iti tinawen idiay EU, maysa a produkto nga ikagkagumaan ti Gobierno ti EU a paisardeng kadagiti umilina, ti kellaat nga agbalin a di makadangran iti ruar dagiti pagbeddengan ti America?” inyimtuod ni Dr. Prakit Vateesatokit iti Kampania a Mangbusor iti Panagsigarilio iti Thailand. “Awan kadin ti pakainaigan ti salun-at no dayta met laeng a produkto ket mailako kadagiti sabali a pagilian?”

Ti rumangrang-ay a negosio ti tabako adda nabileg a pakainaiganna iti gobierno ti E.U. Agpadada a nakidangadang tapno rumang-ayda iti ganggannaet a daga, nangnangruna kadagiti paglakuan iti Asia. Iti adu a tawen, saan a mapalubosan ti sigarilio a mailako idiay Japan, Taiwan, Thailand, ken dadduma a pagilian, a dadduma kadakuada addaan met ti gobiernoda iti bukod a negosio a tabako. Nagprotesta dagiti di agsigsigarilio iti panaggatang ti Asia kadagiti sigarilio nga aggaput’ America, ngem agresibo a nangipaay ti administrasion ti E.U. iti mangpilit nga armas​—namutbuteng nga usarenna ti pagalagadan iti pannakinegosio.

Nanipud 1985 ken nagtultuloy, iti sidong ti nakaro a panangpilit ti gobierno ti E.U., impalubosen ti adu a pagilian ti Asia ti panaggatang kadagiti sigarilio, ket nakaad-adu dagiti sumrek a sigarilio ti America. Immadu ti ilako ti E.U. a sigarilio iti Asia iti 75 porsiento idi 1988.

Nalabit dagiti nakalkaldaang unay a biktima ti panagsasalisal a mangilako iti ad-adu a sigarilio isu dagiti ubbing. Kunaen ti maysa a panagadal a naipadamag iti The Journal of the American Medical Association a “buklen dagiti ubbing ken tin-edyer ti 90% kadagiti amin a baro a managsigarilio.”

Pattapattaen ti maysa nga artikulo iti U.S.News & World Report a ti bilang dagiti tin-edyer a managsigarilio idiay Estados Unidos ket 3.1 milion. Inaldaw, 3,000 a kabbaro a naallukoy ti mangrugi nga agsigarilio​—1,000,000 iti tinawen.

Mangiparang dagiti anunsio ti maysa a sigarilio iti managayat iti ragragsak, mangsapsapul iti ragragsak a cartoon a kamelio a masansan adda sigarilio nga agbitbitin iti bibigna. Napabasol daytoy nga anunsio ti sigarilio iti panangallukoyna kadagiti agtutubo iti pannakaadipen iti nikotina sakbay a maawatanda ti peggadna iti salun-at. Iti las-ud ti tallo a tawen manipud pannakaiwarnak daytoy nga anunsio, tinagiragsak ti kompania ti sigarilio ti 64-porsiento a yaadu ti naglakuanna kadagiti agtutubo. Nasarakan ti maysa a panagadal idiay The Medical College of Georgia (E.U.A.) a 91 porsiento kadagiti innem-tawenna a nasurbey ti nakabigbig iti daytoy agsigsigarilio a karakter iti cartoon.

Ti sabali pay a nalatak a ladawan iti sigarilio isu ti awan pakadukdukotanna a macho a cowboy a ti mensahena ket, sigun iti maysa a tin-edyer, “No agsigsigarilioka, awan ti makalapped kenka iti kayatmo nga aramiden.” Naipadamag a ti kaaduan a malako a maus-usar a produkto iti lubong ket maysa a sigarilio a bukbukodanna ti 69 porsiento kadagiti paglakuan a tin-edyer a managsigarilio ken isu dayta ti kanayon a maipakaammo a sigarilio. Kas kanayonan a pangawis, maikkan ti tunggal pakete kadagiti kupon a maisukat kadagiti jeans, kallugong, ken pang-isports a kawes dagiti agtutubo.

Gapu ta mabigbigda ti kasta unay a bileg ti anunsio, nagballigi dagiti grupo a bumusor iti panagsigarilio a nangiparit kadagiti anunsio ti tabako iti telebision ken radio iti adu a pagilian. Nupay kasta, maysa a pagaammo dagiti managipakaammo ti tabako a naballigi a pamay-an, isu ti panangikabilda kadagiti billboard iti nagsayaatan a lugar kadagiti pagay-ayaman. Ngarud, ti maipabuya iti telebision nga ay-ayam, nga adut’ agbuya nga agtutubo, mabalin nga ipakitana ti pagay-ayatda a managay-ayam a nakasaganan nga agay-ayam iti sanguanan ket ti nagtayag a billboard ti sigarilio adda iti likudanna.

Kadagiti lugar iti ili wenno iti sango dagiti eskuelaan, [maiparang] dagiti babbai a nagsayaat ti pannakakawesda iti mini-skirt wenno nakakawes iti pang-rantso wenno pangpasiar a mangyaw-awat iti sigarilio kadagiti magagaran wenno managusiuso a tin-edyer. Kadagiti video arcade, disco, ken konsierto ti rock, maibunong a libre dagiti sample. Impakita ti maysa a plano ti kompania a panaglako a naammuan ti pagiwarnak, nupay mailimlimed, a maysa a kita ti [sigarilio] idiay Canada ti nangpuntiria kadagiti Pranses-pagsasaona a lallaki nga agtawen iti 12 agingga iti 17.

Ti nakabatbatad a mensahe ket mangyeg ragsak, salun-at, kina-malalaki, ken kinalatak ti panagsigarilio. “Sadiay pagtartrabahuak,” kinuna ti maysa a konsultant ti panagyanunsio, “ikagkagumaanmi unay nga impluensiaan dagiti ubbing nga ag-14 a mangrugi nga agsigarilio.” Iladawan dagiti anunsio iti Asia dagiti nasalun-at, agtutubo nga atleta iti Laud nga agpaspasiar kadagiti playa ken pagay-ayaman ti bola​—bayat nga agsigsigarilioda, siempre. “Patauden dagiti modelo ken estilo ti biag iti Laud ti makaawis a kasasaad a tuladen,” kinuna ti maysa a pagiwarnak iti negosio, “ket magagaran unay dagiti mannigarilio iti Asia a mangtulad.”

Kalpasan ti panangbusbos iti binilion a doliar iti anunsio, nakagun-od iti nagdakkel a balligi dagiti managlako ti tabako. Impakita ti naisangsangayan a report ti Reader’s Digest a nakaam-amak ti yaadu dagiti agtutubo nga agsigarilio. “Idiay Pilipinas,” kuna ti report, “agsigarilion ti 22.7 porsiento kadagiti tattao a nababbaba ngem 18. Makapasiddaaw a 50 porsiento ti kaadu ti tin-edyer iti dadduma a siudad ti Latin America. Idiay Hong Kong, dagiti ubbing nga ub-ubing pay ngem pito ket agsigsigariliodan.”

Nupay kasta, nupay makapnek ti panangparmek ti tabako iti sabali a daga, pagaammo unay dagiti kompania ti sigarilio a maur-urnongen ti umadani a krisis iti pagilianda met laeng. Ania dagiti gundaway a makalasat a sibaballigi ti tabako iti krisis?

[Blurb iti panid 3]

Matmatay dagiti kasayaatan a sukina

[Blurb iti panid 5]

Asia, kabaruan a tay-ak a pangpapatayan ti tabako

[Blurb iti panid 6]

90 porsiento iti amin a baro a managsigarilio​—ubbing ken tin-edyer!

[Kahon iti panid 4]

Ti Makapapatay a Resipe​—Aniat’ Ramen ti Sigarilio?

Mabalin nga agingga iti agarup 700 a paggampor a nadumaduma a kemikal ti usaren dagiti managpataud ti sigarilio, ngem palubosan ti linteg dagiti kompania a mangilimed iti listaanda. Mairaman iti listaan, nupay kasta, isu dagiti adu a metal, pestisidio, ken insektisidio. Dadduma a ramen ti makasabidong unay ta saan a legal ti mangibasura kadakuada a kas paggabur. Awit dayta nagpintas ti panagrikusna nga asuk ti sigarilio ti agarup 4,000 a substansia, agraman ti acetone, arsenic, butane, carbon monoxide, ken cyanide. Maisarang ti bará dagiti managsigarilio ken tattao nga adda iti asidegda iti agarup 43 a naammuanen a makapataud-kanser a bambanag.

[Kahon iti panid 5]

Agpeggad Dagiti Di Agsigarilio

Makipagnaed, agtrabaho, wenno agbiahekayo kadi a kadua dagiti nakaro ti panagsigarilioda? No kasta, ad-adda ti panagpeggadyo iti kanser ti bará ken sakit ti puso. Maysa a panagadal ti U.S. Environmental Protection Agency (EPA) idi 1993 ti nagkuna a ti asuk ti sigarilio iti aglawlaw [environmental tobacco smoke (ETS)] ket maysa a carcinogen a Group A, ti kapepeggadan. Inusig ti nakaad-adu a report dagiti resulta ti 30 a panagadal a manginaig iti agrikrikus nga asuk manipud iti pungto ti sigarilio agraman ti naipug-aw nga asuk.

Pabasolen ti EPA ti asuk ti sigarilio iti aglawlaw iti 3,000 nga ipapatay iti kanser iti bará iti tinawen idiay Estados Unidos. Pinatalgedan ti American Medical Association idi Hunio 1994 dagiti konklusion babaen ti panagadal nga impablaakna a mangipakpakita a ti babbai a di pulos nagsigsigarilio ngem naisarangda iti ETS ket 30 porsiento a dakdakkel ti panagpeggadda nga agsakit iti kanser ti bará ngem iti dadduma a di pulos nagsigsigarilio.

Kadagiti ubbing, ti pannakaisarang iti asuk ti sigarilio agbanag iti 150,000 agingga iti 300,000 a kaso iti bronkitis ken pulmonia iti tinawen. Pakaruen ti asuk dagiti sintoma ti angkit para kadagiti 200,000 agingga iti 1,000,000 nga ubbing iti tinawen idiay Estados Unidos.

Pattapattaen ti American Heart Association nga adda 40,000 iti kada tawen a matmatay iti sakit ti puso ken ur-urat a pinataud ti ETS.

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Maysa a makaay-ayo a modelo iti Asia ken dagiti puntiria