Panangmatmat iti Lubong
Sangsanguen ti Lubong ti “Pannakadadael ti Salun-at”
“Ti kangrunaan a mamapatay iti lubong ken pakaigapuan ti sakit ken panagsagaba iti intero a globo isut’ . . . nakaro a kinapanglaw.” Kasta ti kunaen ti The World Health Report 1995, nga impablaak ti WHO (World Health Organization). Di magun-odan ti kagudua iti 5.6 bilion a tattao ti lubong dagiti kangrunaan nga agas; malnourish ti gistay kakatlo kadagiti ubbing ti lubong; ket agbibiag iti nakaro a kinapanglaw ti kakalima iti populasion ti globo, sigun iti report. Adawen ti The Independent, maysa a periodiko ti Londres, Inglaterra, ti maysa a direktor-heneral ti WHO a mamakpakdaar iti “pannakadadael ti salun-at a pangsubánto iti adu kadagiti dadakkel a balligi . . . kadagiti kallabes a dekada.”
Panangkissay Kadagiti Matmatay iti Kona
Maysa a programa iti estado ti Alemania a North Rhine-Westphalia ti mangted iti polieto iti amin a nagannak dagiti kappasngay a maladaga a mangipakaammo kadakuada kadagiti banag a mangpakaro iti risgo ti ipapatay iti kona iti estado. Kalpasan ti pannakailungalong ti programa, bimmaba iti 40 porsiento dagiti natay iti kona, sigun iti periodiko a Süddeutsche Zeitung. Kalpasan dagiti umasping a programa, naikuna a ti Australia, Inglaterra, ti Netherlands, ken Norway ti nakapasar iti pannakakissay iti agingga ti 60 a porsiento iti kasta nga ipapatay. Daytoy a kabbaro a programa a mangipakaammo ti ipapatay iti kona ti mamakdaar kadagiti nagannak maibusor iti panangpapakleb iti maladaga no maturog, ti panangusar iti ap-ap a napno iti dutdot wenno nalukneng a kutson, panagsigarilio kabayatan ti panagsikog, ken pannakalang-ab ti kappasngay iti asuk ti tabako.
Panangsaranget iti Nasakit a Bukot
Iti kaadda ti tiempo a mapaspasamak iti 90 a porsiento iti biag ti tattao iti aglikmut ti lubong, ti panagsakit ti bukot isut’ “masansan unay a kasasaad a mangapektar iti tattao,” sigun iti The Medical Post ti Canada. Nupay kasta, iti kaaduan a kaso, mabalin a saan a kasapulan ti nangina a panagpaagas. Kunaen ni Dr. Garth Russell, maysa nga orthopedist a “90% kadagiti kaso ti kellaat wenno nakaro a panagsakit ti bukot (masansan a kalpasan ti panagtrabaho ti bagi) iramanna laeng ti nakaro a panagirteng ti masel ti bukot, ket makagin-awanto iti dua wenno tallo nga aldaw a panaginana.” Kalpasanna, isingasing ni Dr. Russel, nga “agehersisiokayo iti saan unay a makabannog ket ituloyyo ti inaldaw a trabahoyo.”
Naranggas a Video Games
Kinaagpaysona, agraraira ti naranggas a video games iti kultura ti adu nga agtutubo, sigun iti report iti The Vancouver Sun ti Canada. Dakamaten ti periodiko ti maysa a panagadal a mangipakita a magagaran unay dagiti agtutubo a managay-ayam no agay-ayamda kadagita. Pumartak ti panagbitek ti pusoda—iti dadduma a kaso saan la a doble. Ti pakadanagan ti managsirarak isut’ saludsod nga, “Impluensiaan kadi dagiti naranggas a video games dagiti ubbing nga agbalin a naranggas iti pudno a biag?” Patien ti propesor ti edukasion iti University of British Columbia a ni Charles Ungerleider a mangipatuldo dagita nga ay-ayam iti mensahe a ti kinaranggas isut’ pangrisut kadagiti parikut. Napaliiwna: “Daytat’ naisangsangayan a panangilawlawag iti kagimongan a naawaten ti naranggas a video games kas kita ti panaglinglingay.”
Dagiti Makariribuk a Virus
Sigun iti maysa nga artikulo iti U.S.News & World Report, “umad-adu dagiti kabbaro a saplit agraman dagiti nabayagen a sakit.” Apay? Adu ti rason a nangpadegdeg iti nalaka a pannakayakar dagiti sakit, ilawlawag ti periodiko ti Switzerland a Neue Zürcher Zeitung. Dagiti rason iramanna ti iyaadu dagiti agbiahe iti sangalubongan, nga agbunga iti pannakaisangpet dagiti sakit iti populasion nga awan resistensiada iti dayta. Kasta pay a ti pagamkan dagiti tattao iti CDC (Centers for Disease Control), idiay Atlanta, Georgia, kuna ti U.S.News, “isu dagiti kadawyan a mikrobio, a pinukaw idin dagiti antibiotiko, a nangrugin a mangatiw uray kadagiti kabbaro ken kasamayan nga agas.”
Epekto ti Nasabidongan nga Aglawlaw?
Sigun iti periodiko a The Globe and Mail, iti damo unay a gundaway, napasaran ti Canada ti iyaadu ti matmatay iti pagilian nga ad-adu ngem iti naipadles. Imbes a ti manamnama a 3-porsiento nga iyaadu, immadu dagiti natay kadagiti taga Canada manipud 1992 agingga iti 1993 iti 4.3 porsiento, ti nairekord a kangatuan nga iyaadu. Ti bilang iramanna ti iyaadu dagiti natay a maladaga, ti damo iti 31 a tawen. Karkarna ken makapadanag dagitoy nga iyaadu, sigun iti report. Napalagipan ti maysa nga eksperto a taga Canada iti ipapatay ti canary—a nausar iti napalabas a pangpakdaar iti makasabidong a gas kadagiti pagminasan. “Daytoy kadi ti damo a pagilasinan a kumarkaron ti pannakasabidong ti aglawlaw?” ti saludsod a nayimtuod.
Nalidem a Panangmatmat Dagiti Agtutubo iti Masanguanan
Maaw-awagan idi ti Australia a “nagasat a pagilian,” ngem mabalin a din umanamong ti umad-adu a bilang dagiti agtutubo a taga Australia iti dayta a panangmatmat ita. Natakuatan ti periodiko a The Australian, iti panangireportna ti pannakaadal dagiti agtutubo nga agtawen iti nagbaetan ti 15 ken 19, nga addaanda “iti ‘partaan’ a panangmatmat iti masakbayan ti ekonomia ti Australia.” Na-interview dagiti estudiante nga adda iti maika-9, 10, ken 11 a tawen kadagiti eskuelaan ti estado, dagiti Katoliko, ken pribado nga eskuelaan. “Sigun iti report, isingasing dagiti natakuatan a ‘talaga a nalawag’ a ‘saan a segseggaan [ti agdama a kaputotan dagiti 15 ken 16 ti tawenda] ti masakbayan’—tangay patienda a rumangranggas ti kagimongan ken kumaronto ti kinaawan panggedan,” ireport ti periodiko. Idi nakiddaw a deskribirenda ti biagdanto sangapulo a tawen manipud ita, “nadakamat ti kaaduan a simmungbat ti bumabbaba nga ekonomia ken kagimongan a saan unay a makontrol ti tattao ti pagtungpalan ti ekonomiada.”
Di Napakaammuan Dagiti Addaan HIV
Idiay Japan, dadduma a doktor ti di mangibaga kadagiti addaan iti HIV maipapan iti impeksionda, isu a maakaran dagiti assawada. Kalpasan ti pannaka-survey ti 363 nga ospital ken institusion ti medisina iti pagilian, impalgak ti Health and Welfare Ministry nga 43 a porsiento laeng kadagiti institusion ti nangipakaammo iti amin a pasiente ti HIV iti kasasaadda. Agarup 28 porsiento ti mangipakaammo laeng iti sumagmamano kadagiti pasienteda. Inamin ti sumagmamano nga ospital a dida pulos pinakaammuan dagiti pasiente, idinto ta nagkedked ti dadduma a mangsungbat iti saludsod ti survey, kinuna ti The Daily Yomiuri. Maysa a kangrunaan a rason nga inted dagiti doktor iti panangikedkedda iti impormasion isut’ “nakaro a di kinatimbeng ti kasasaad ti panunot” dagiti addaan iti HIV.
Banag a Kabbaro Idiay Paglakuan iti Kamelio
Nupay masansan a kaykayat dagiti turista ti naisangsangayan no agbiaheda, mabalin nga isuda a mismo ti karkarna kadagiti lokal a residente. Ireport ti International Herald Tribune a natakuatan dagiti turista a taga Laud ti mabalin a kadakkelan a paglakuan ti kamelio iti lubong iti makin-amianan a disierto a siudad ti Pushkar, India. Masarakan dagiti aglako iti kamelio sadiay a nakakatkatawa dagiti ganggannaet a sangaili. Ilawlawag ti Tribune a “pagsiddaawan dagiti aglako iti kamelio ti naidaddaduma a kita dagiti turista a lumabbasitda iti sidong ti kainaran ti disierto, a matmatanda ti lubong babaen kadagiti nangisit a kahon nga iggamanda iti sanguanan ti rupada [dagiti kamera] ken situtulok nga agbayad iti $2 (nasurok a dua aldaw a sueldo dagiti kaaduan a managtaraken iti disierto) iti maysa nga oras a panaglugan iti naginad ti pannagnana a kamelio.” Idi nadamag no nasayaat wenno dakes ti umad-adu a bilang dagiti turista, simmungbat ti maysa a managlako iti kamelio: “Nasayaat. Kayatmi ida a makita.”
Dumakdakes Dagiti Prinsipio Idiay China
“Ti kinaokupado iti kinabaknang isut’ mangdangran iti pamilia, ti pundasion ti kagimongan dagiti Insik,” ireport ti The Wall Street Journal. “Agsisina dagiti pamilia, mangpataud dagiti agtutubo iti ‘managimbubukodan a kaputotan.’ Kumarkaro ti krimen ken panagkunniber.” Dagiti annak a sigud a mangraraem kadagiti nagannakda ti mangus-usar kadakuada itan kas adipen ken dida situtulok nga aywanan ida no lakay/baketdan, kuna ti maysa a managsirarak. Nupay adu idiay China ti mangal-alagad pay laeng iti nainkasigudan a prinsipio, madaddadaelen dagitoy bayat a panawan ti minilion dagiti pagtaenganda tapno mangsapulda iti pagrang-ayanda iti sadinoman. “Ti kalat nagbalinen a pananggun-od iti kuarta. Iti kuarta, situtulok a baybay-an ti tattao ti naimbag, baybay-anda ti moral ti kagimongan,” kunaen ti bise-ministro ti seguridad ti publiko a ni Bai Jingfu.
Kabbaro a Kita
Iti panagbirokda iti kabbaro a kita ti mula, nasukisoken dagiti taga Britania ken Brazil a botanist ti maysa a bantay idiay makin-amianan a daya ti Brazil iti nasurok a 20 a tawen. Agingga ita, nakatakuatda iti nakaskasdaaw a 131 a kita a sigud a di pay naammuan, nga amin ti agtubtubo iti disso a 171 kilometro kuadrado laeng. Masarakan daytoy a “hardin ti Eden,” kas pangawag ti periodiko a Folha de São Paulo, iti 1,960 metro ti kangatona a Pico das Almas iti estado ti Brazil a Bahia. Sinukimat dagiti botanist ti agarup 3,500 a herbaria tapno masierto a talaga a kabbaro a takuat amin dagitoy a mula—ket talaga a kabbaroda. Imbaga ni Simon Mayo ti England’s Royal Botanic Gardens iti periodiko: “Makapaamangá a matakuatan ti nagadu a mula iti arinunos ti maikaduapulo a siglo.”