Pompeii​—Lugar nga Awan ti Nagbalbaliw

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

DAGITI kosina nga addaan pariok iti dalikan, napnuan abasto a tersena, awanan-danum a burayok, awan dadaelna nga eskinita​—naitalimeng amin dagitoy, iti siudad nga awanan agindeg, awang ken abandonado. Daytoy ti Pompeii, lugar nga awan nagbalbaliw.

Awan nagbaliwan ti amin a kas met la iti daydi nakaam-amak nga aldaw nasurok a 1,900 a tawenen ti napalabas idi bimtak ti Mount Vesuvius, ti bulkan a tumantannawag iti baybay ti Naples. Ginaburanna ti Pompeii, Herculaneum, Stabiae, ken ti aglikmut nga aw-away iti dapo ken lava.

“Dagiti tattao idi angged,” kuna ti libro a Pompei, “addaan laeng iti nakudrep a kapanunotan iti bulkaniko a kasasaad ti Vesuvius ken nakairuamanda nga ibilang dayta a narukbos a bantay a dagiti napupuskol a kakaykayuan ti naballaballaetan kadagiti makaay-ayo a kaubasan.” Ngem idi Agosto 24, 79 K.P., kalpasan ti pannaturogna iti adu a tawen, nariing dayta a bantay buyogen iti nagpigsa nga ibebettak.

Ti Ibebettak Idi 79 K.P.

Nangipugso ti bulkan iti munmon a gas, magma, ken tedtedda a namagsipnget iti langit ken nangpataud iti napigsa a panagtudo iti dapo ken lapilli (babassit a pedaso ti lava). Iti uneg ti dua nga aldaw, nagaburan ti Pompeii ken ti nalawa a disso iti napuskol a palonapin, agingga iti promedio a kauneg a dua ket kagudua a metro. Nupay dagiti napigsa a panagdayyeg ti nagtultuloy a nanggunggon iti daga, maysa a nagdakkelan nga ulep dagiti makasabidong a gas, di makita ngem makapapatay, ti nangabbungot iti siudad, a kas kettay inabrasana dayta iti makapapatay a rakep. Bayat nga in-inut a nagaburan ti Pompeii, nagpukaw a dagus ti Herculaneum. Sigun iti libro a Riscoprire Pompei (Panangtakuat Manen iti Pompeii), limned ti Herculaneum iti panagayus ti “pitak ken bulkaniko a tedtedda agingga iti kauneg a nakagteng iti duapulo ket dua a metro [72 a pie] iti asideg ti playa.”

Nagduduma dagiti reaksion ti agarup 15,000 nga agindeg idi iti Pompeii. Dagidiay laeng dagus a nagtalaw ti nakabael a nangispal iti bagbagida. Nupay kasta, nagbati ti dadduma a dida kayat a panawan dagiti balayda ken amin a linaonna, a mangin-inanama a maliklikanda ti peggad. Dagiti sabsabali, a maringgoran a mangsalbar kadagiti banag nga il-ilalaenda, ti nagkitakit sakbay nga inkeddengda ti agtalaw, tapno tupakan laeng dagiti atep ti balbalayda, a narba gapu iti kadagsen dagiti dapo.

Maysa a pagarigan isut’ makinkua iti “balay ti Faun,” a saan idi a situtulok a nangpanaw iti kinabaknangna. “Sidadaras,” kuna ni Robert Étienne iti librona a La vie quotidienne à Pompéi (Inaldaw a Panagbiag Idiay Pompeii), “nga inurnong ti bumalay a babai dagiti kanginginaan nga alahasna​—balitok a pulseras a sukog serpiente, singsing, ipit ti buok, aritos, pirak a pagsarmingan, ken bag a napno iti balitok a sensilio​—sa nagsaganan a pumanaw.” Tangay napabutngan, nalabit gapu iti agtintinnag a dapo, nagtalinaed iti uneg ti balay. “Di nagbayag kalpasanna,” itultuloy ni Étienne, “narba ti atep, a nangitanem iti nakapimpiman a babai ken dagiti gupitna.” Dadduma ti linungnguop ti makasabidong a gas a nagadiwara iti isuamin a disso.

Nagtaray dagidiay a nagkitakit tapno masalbar ti biagda, iti rabaw ti palonapin a dapo ti lava nga apagbiit a napataud. Natayda iti nakatumbaanda, a linungnguop ti makapapatay a gas ken nagaburan kas resulta ti patinayon a panagdissuor ti napino a dapo. Sinigsiglo kalpasanna, nasarakan dagiti nakaay-ay-ay a bangkayda, agraman dagiti il-ilalaenda nga adda pay laeng iti sibayda. Nagaburan ti siudad ken dagiti agindegna iti palonapin a dapo a nasurok nga 6 a metro ti kaunegna.

Ngem gapu iti dayta a makapapatay a dapo, nagparang manen uray dagiti agindeg iti siudad. Ammoyo kadi no kasano? Paliiwenyo ti pannakailadawan dagiti bangkayda iti retrato iti daytoy a panid. Kasanot’ pannakailadawanda? Babaen ti panangibukbok iti plaster of Paris kadagiti giwang nga imbati ti nagrunoten a lasag iti dapo, nabalinan dagiti arkeologo a kitaen ti kaudian a pakakitaan ti panagrigat dagiti nakain-inaká a biktima​—“ti agtutubo a babai a nakaidda a mangyal-alikaka iti ulona babaen iti takiagna; maysa a lalaki a nabedbedan ti ngiwatna iti panio tapno saanna a malang-ab ti tapok ken makasabidong a gas; dagiti attendant iti Forum Baths, a natumba a kasla kellaat a nangyalikaka iti bagi ken nagrigat gapu iti pannakalungnguop; . . . maysa nga ina a mangap-apungol iti balasitangna iti maudi a pimpiman ken barengbareng a panangarakup.”​—Archeo.

Saan a Natalged ti Herculaneum

Idiay Herculaneum, sumagmamano a kilometro manipud Pompeii, nasarakan dagidiay saan a dagus a nagtalaw a nakulongda. Adu ti nagtaray iti playa, a nalabit nanginanama a makalasatda babaen iti baybay, ngem ti maysa a napigsa a ginggined iti baybay ti nanglapped iti panaglayag dagiti bilog. Natakuatan kadagiti nabiit pay a panagkabakab iti kadaanan a playa idiay Herculaneum ti nasurok a 300 a rurog. Nagaburan a sibibiag dagitoy a tattao gapu iti aglaplapusanan a panagayus ti pitak ken bulkaniko a tedda bayat a nagkamangda iti sirok ti asotia a matantannawaganna ti baybay. Uray ditoy, adu ti nangikagumaan a mangsalbar kadagiti il-ilalaenda unay a sanikua: balitok a pagarkos, pirak a basehas, kompleto a set dagiti instrumento a pagopera​—amin ti adda pay laeng sadiay, awan serserbidan, iti asideg dagiti bangkay ti makinkua kadakuada.

Awan Nagbalbaliw

Mangted ti Pompeii iti nalawag a pammaneknek iti kinarasí ti biag no maisarang kadagiti natural a puersa. Saan a kas iti dadduma pay a nakabakab a lugar iti lubong, dagiti rebbek ti Pompeii ken luglugar iti aglikmutna ti mangipaay iti panirpatan a makatulong kadagiti moderno nga iskolar ken dagiti usioso a mangusig iti inaldaw a kabibiag idi umuna a siglo K.P.

Ti kinarang-ay ti rehion ti nagpannuray kangrunaanna iti agrikultura, industria, ken komersio. Babaen ti naganetget a pannakausar ti serbisio ti tao​—dagiti tagabo ken siwayawaya a tattao nga inaldaw a natangdanan​—nawadwad ti pinarnuay ti nadam-eg a daga ti away. Adu kadagiti aktibidad ti siudad ti nainaig iti panagnegosio iti taraon. Mapaliiw pay laeng ti asinoman a mangsarungkar iti Pompeii dagiti pagkiskisan iti mais, ti tiendaan ti nateng, ken ti pupuesto dagiti aglaklako iti prutas ken negosiante iti arak. Makitayo dagiti pasdek a nausar idi a para komersio​—pagprosesuan iti de-lana ken lienso ken pagtibbian ken pagabelan iti tela iti relatibo a saklawen ti industria. Ti pinulpullo a dadduma a bassit ti saklawenna nga industria, manipud iti puesto ti alahero agingga iti puesto ti hardware, dagitoy a pasdek, agraman balbalay, ti nangbukel iti siudad.

Naplanada dagiti akikid, aduan idi iti tao nga eskinita iti bloke a batbato. Napataraigidanda kadagiti nangato a pagnaan ken publiko a burayok a supsuplayan ti nagsayaat a sistema dagiti aqueduct. Makita ti maysa a naisangsangayan a detalye iti suli dagiti kangrunaan a kalsada. Kas kadagiti kadaanan a sinandian dagiti moderno a pagballasiwan, dagiti dadakkel a nangato a bloke ti bato a naisaad iti tengnga dagiti kalsada ti nangpapardas iti pannagna ti tattao ken makatulong kadakuada a mangliklik iti pannakabasá ti sakada no agtudo. Asinoman nga agpataray idi iti karison iti siudad ti addaan iti masnup a kinasigo a mangliklik kadagitoy a naisaad a batbato. Addada pay laeng sadiay! Awan nagbalbaliw.

Pribado a Panagbiag

Saan a nakalisi uray pay ti nalimed a pribado a biag dagiti taga Pompeii iti panagsukimat dagiti tattao iti moderno a tiempo. Makita ti maysa a babai a napno kadagiti agkakangina nga alahas a nakaidda iti takiag ti maysa a gladiador iti barracks-na. Nakalukat a naimbag dagiti ruangan ti balbalay ken puesto. Makita dagiti kosina, a kas kettay napanawan sumagmamano la a minuto ti napalabas, nga addaan pariok kadagiti dalikan, saan pay a naluto a tinapay iti uneg ti urno, ken dadakkel a burnay a naisanggir iti pader. Adda dagiti siled a naarkosan kadagiti agkakangayed a plasterwork, painting, ken mosaic, a sinanam-ay a pagpiestaan dagiti babaknang, nga usarenda dagiti pirak a kopa ken basehas a makapasiddaaw ti kinaeleganteda. Dagiti natalinaay a hardin iti uneg ti napalikmutan kadagiti poste ken naadornuan kadagiti nakaay-ayat a burayok a din maus-usar. Makita met dagiti marmol ken suer nga estatua a nagpintas ti pannakaaramidda, ken dagiti altar ti didios ti sangakabbalayan.

Nupay kasta, naem-emma nga amang ti estilo ti panagbiag ti kaaduan. Ayuyang ti adu nga awanan paglutuan iti balayda ti adu a pagiinuman iti arak. Sadiay a makapagtsitsinnismis, makapagsugal, wenno makagatangda iti taraon ken inumen a nalaka laeng ti bayadanda. Dadduma kadagitoy ti lugar met dagiti balangkantis a, kalpasan a naserbiandan iti arak dagiti kustomerda, agserbi metten kas balangkantis dagiti serbidora, a masansan a tagabo a babbai. Malaksid iti nagadu a pagiinuman iti arak a kastoy ti kitada, impalgak dagiti panagkabakab ti nasurok a pinulpullo a dadduma pay a lugar dagiti balangkantis, a masansan a mailasin gapu kadagiti painting ken sursurat a nakaal-alas unay.

Tiempon ti Panagtignay

Mamagpanunot iti maysa a tao ti kellaat a pannakadadael ti Pompeii. Nalawag a saan a nagtignay a dagus ti rinibu a nakettel ti biagda sadiay kadagiti mamakdaar a pagilasinan ti sumungsungad idi a pannakadadael​—dagiti maulit-ulit a ginggined, panagbettak ti bulkan, ken ti nakaro a panagtudona iti lapilli. Nagkitakitda, nalabit a maigapu ta dida kayat a panawan ti nanam-ay a biag ken sanikuada. Nalabit in-inanamaenda idi nga aglabas ti peggad wenno adda pay la tiempo nga agkamang no kumaro ti kasasaad. Nakalkaldaang ta nagkamalida.

Pakaammuannatay dagiti Kasuratan a ti intero a lubong ita ti adda iti umasping a kasasaad. Naisina iti Dios ti dakes a kagimongan a pagbibiagantayo. Asidegen ti kellaat a pannakadadaelna. (2 Pedro 3:10-12; Efeso 4:17-19) Ipamatmat amin a pammaneknek nga asidegen dayta a tiempo. (Mateo 24:3-42; Marcos 13:3-37; Lucas 21:7-36) Ket ti nakalkaldaang a rebbek ti Pompeii ti agserbi kas naulimek a pammaneknek iti kinamaag ti kinaaleng-aleng.

[Kahon iti panid 24]

Kristiano a Krus?

Ti pannakakita manen iti nadumaduma a krus idiay Pompeii, agraman maysa iti gapuanan ti plaster iti pader ti maysa a panaderia, ti inikkan ti dadduma iti kaipapanan kas pammaneknek iti kaadda dagiti Kristiano iti siudad sakbay ti pannakadadaelna idi 79 K.P. Mapagtalkan kadi daytoy a panangipapan?

Nabatad a saan. Tapno maammuantayo ti “naan-anay a pannakaammo maipapan iti kulto ti krus kas maysa a banag,” kuna ni Antonio Varone iti librona a Presenze giudaiche e cristiane a Pompei (Ti Kaadda Dagiti Judio ken Kristiano Idiay Pompeii), “kasapulan nga aguraytayo agingga iti maikapat a siglo, idi a ti pannakakomberte ti emperador ken ti kaaduan a pagano ti agresulta iti pannakaaramid ti kasta a kita ti panagdayaw a mayataday iti espiritualidadda.” “Uray idi maikadua ken maikatlo a siglo ken agingga idi tiempo ni Constantine,” kuna ni Varone, “manmano a makita ti kasta a simbolo a mainaig iti Kinakristiano.”

No saanda a Kristiano, namunganayan dagita a simbolo? Malaksid kadagiti panagduadua maipapan iti pakabigbigan daytoy a simbolo a naipagarup kas krus ken ti pannakatakuat iti painting ti dios a ladawan ti serpiente iti isu met la a panaderia, adda “sumagmamano a nakaal-alas a natakuatan a mamagbalin a narigat nga itunos iti maipagarup a Nakristianuan nga espiritualidad ti agay-aywan iti panaderia,” kuna ni Varone. Kunana pay: “Pagaammo nga idi nangrugi ti sibilisasion, sakbay a nagbalin a simbolo ti pannakasubbot, nausaren ti krus ti sukogna nga emblema a nalawag nga addaan iti mahikal ken ritual a kinapateg.” Idi angged, ilawlawag daytoy nga iskolar, naibilang ti krus a makabael a mangabug wenno mangdadael kadagiti dakes nga impluensia ken nausar, kangrunaanna, kas anting-anting.

[Ladawan iti panid 23]

Ti Arko ti Caligula a ti Mount Vesuvius ti adda iti likudanna

[Dagiti ladawan iti panid 23]

Ngato: Dagiti plaster a mangiladawan kadagiti agindeg iti Pompeii

Kannigid: Buya ti Arko ni Nero ken paset ti templo ni Jupiter

[Picture Credit Lines iti panid 22]

Vertical a ketegan: Glazier

Dagiti retrato iti pinanid 2 (baba), 22, ken 23: Sopritendenza Archeologica di Pompei