Narugit nga Estilo ti Panagbiag​—Kasano ti Kanginana?

“TI SAKIT ket apo ti tunggal tao,” kuna ti proverbio dagiti taga Denmark. Sidadaan a pasingkedan ti asinoman a naidaliten iti nakaro a sakit a talaga a naulpit daytoy nga “apo”! Nupay kasta, mabalin a maklaatkayo a makaammo a ti sakit masansan nga ad-adda a kaasping ti naawis a sangaili imbes a maysa nga apo. Kunaen ti Centers for Disease Control and Prevention ti E.U. a 30 porsiento kadagiti aldaw a mayospital dagiti pasiente gapu kadagiti sakit ken desgrasia a naliklikanda koma. Ti makagapu? Di makapasalun-at ken napeggad nga estilo ti panagbiag. Usigenyo ti sumagmamano a pagarigan.

PANAGSIGARILIO. Ni Ira, 53-anyos ket addaan emphysema​—ti naganabna iti gistay uppat a pulo a tawenen a panagsigsigariliona. Tapno maagasan, kasapulanna ti kanayon a suplay ti naitangke nga oksihena, nga aggatad iti ag-$400 iti kada bulan. Idi 1994, $18,000 ti nagastos iti siam nga aldaw a pannakayospitalna, a namagdagup iti nasurok a $20,000 a nabusbos iti pannakataripato ti salun-at ni Ira iti dayta a tawen. Kaskasdi nga awan panggep ni Ira a mangisardeng iti panagsigariliona. “Talaga ngamin a makasigsigarilioak,” kunana.

Saan la a ni Ira ti kasta. Nupay ammodan dagiti peggad ti panagsigarilio, ag-15 bilion a sigarilio ti inaldaw a sindian ti tattao iti sangalubongan. Idiay Estados Unidos, mapattapatta a $50 bilion ti tinawen a magastos iti pannakataripato ti salun-at gapu kadagiti sakit a mainaig iti panagsigarilio. Kaipapanan daytoy nga idi 1993, ti promedio a magastos iti panangagas kadagiti sakit a mainaig iti panagsigarilio ket agarup $2.06 para iti tunggal magatang a kaha ti sigarilio.

Inton maipasngayen ti ubing, umadun dagiti gastos iti panagpaagas gapu iti panagsigarilio. No madakamat ti maysa laeng a pagarigan, natakuatan ti maysa a panagadal idiay Estados Unidos a dagiti maladaga nga ipasngay dagiti mannigarilio nga inna ti mamindua nga agpeligro nga aggusing, ti kasasaad a mabalin nga agkasapulan iti aginggat’ mamimpat a pannakaopera inton duat’ tawendan. Ti promedio a gastos iti intero a panagbiag tapno mataripato ti salun-at ken dadduma pay a paggastosan itoy a kasasaad ket $100,000 iti kada tao. Siempre, di magatadan iti kuarta ti emosional nga epekto ti kaadda ti depekto manipud pannakaipasngay.

Kuna ti dadduma a ti nangina a panangtaripato iti salun-at gapu iti panagsigarilio ti dadaelen ti kinapudno nga adu a mannigarilio ti di agbiag iti napaut tapno maramananda koma dagiti gunggona ti Social Security. Nupay kasta, kas kuna ti The New England Journal of Medicine, “kontrobersial daytoy a konklusion; kasta met nga umanamong ti kaaduan a ti nasapa nga ipapatay gapu iti panagsigarilio ket saan a naasi a pamay-an a pangkontrol iti gastos a mangtaripato iti salun-at.”

PANAGABUSO ITI ARAK. Ti panagabuso iti arak ket nainaig iti adu a sakit, agraman cirrhosis iti dalem, sakit ti puso, gastritis, ulcer, ken pancreatitis. Pakapuyenna met ti resistensia ti tao isu a nalaklaka a makaptan kadagiti sakit a kas iti pulmonia. Idiay Estados Unidos, tinawen a “mausar ti $10 bilion a pangagas iti tattao a dida makontrol ti panaginumda,” sigun ken ni Dr. Stanton Peele.

Ti arak masansan nga apektaranna ti sikog. Tinawen a pinullo a ribu nga ubbing idiay Estados Unidos laeng ti maipasngay nga addaan depekto agsipud ta mangnginum dagiti innada idi masikogda. Dadduma kadagitoy a maladaga ti naeksamen nga addaan iti fetal alcohol syndrome (FAS), ket masansan nga adda depekto ti bagi ken isipda. Napattapatta a $1.4 milion ti promedio a magastos iti intero a panagbiag ti tunggal ubing nga addaan FAS.

Tangay ti arak pakapuyenna ti panangkontrol iti pakatignayan, ti nalabes a panaginum ti masansan a pakaigapuan ti kinaranggas, nga agresulta iti pannakadangran nga agkasapulan iti panangagas. Adda pay nagadu a pannakadangran a patauden dagidiay agmanmaneho a nabartek. Usigenyo dagiti epektona ken ni Lindsey, walot’ tawenna a balasitang a masapul idi a maruk-atan manipud iti makinlikud a tugaw ti kotse ni nanangna kalpasan a dinungpar ida ti kaskasero a tsuper. Pito a lawas a nayospital ni Lindsey ket kasapulan a maopera iti mamin-adu a daras. Nasurok a $300,000 ti gastos ti pannakaagasna. Naimbag laengen ta nakalasat.

PANAGABUSO ITI DROGA. Pattapattaen ti maysa a managsirarak nga $67 bilion ti tinawen a gastos ti panagabuso iti droga idiay America. Ipaganetget ni Joseph A. Califano, Jr., presidente ti Center on Addiction and Substance Abuse idiay Columbia University sadi New York ti sabali manen a nangina a paset ti parikut: “Dagiti maladaga nga impasngay ti inna a nag-shabu, a manmano idi napalabas a dekada, ti nangpunno kadagiti aggatad $2,000 iti kada aldaw a siled dagiti ubbing iti ospital. . . . Masapul ti $1 milion tapno makagteng ti tunggal maysa iti kinanataengan.” Kanayonanna, kuna ni Califano, “ti di panangsapul dagiti inna iti medikal a pannakaaywan ti sikogda ken di panagsardeng nga agabuso iti droga ti nakaigapuan ti kaaduan iti gistay $3 bilion a nagastos ti Medicaid idi 1994 kadagiti mayospital a pasiente a mainaig iti panagabuso iti droga.”

Kimmaro ti nakalkaldaang a situasion no usigentayo ti di makalkular a gastos daytoy a bisio iti tao. Ti nariribuk a panagasawa, nabaybay-an nga annak, ken nakirang a makukuarta ti karaman kadagiti kadawyan a parikut a mangapektar kadagiti pamilia a dinadael ti panagabuso iti droga.

KINALULOK. Nasurok a 12 milion a tattao idiay Estados Unidos ti maakaran iti sexually transmitted diseases (STDs) iti kada tawen, isu a ti Estados Unidos ti kaaduan kadagiti addaan STD ngem iti aniaman a nabaknang a pagilian. Awagan daytoy ni David Celentano iti Johns Hopkins University School of Hygiene and Public Health a “pakaibabainan ti nasion.” Tinawen nga agarup $10 bilion ti direkta a gastos dagitoy a sakit, malaksid ti AIDS. Dagiti tin-edyer ti nangnangruna nga agpeggad. Ket di pakasdaawan dayta! Sigun iti maysa a report, inton addada iti maika-12 a grado, ag-70 porsiento kadakuada ti seksual a nakidennan ket nganngani 40 porsiento ti naaddaanen iti uppat a kapareha.

Ti AIDS ket didigra met a mismo iti panangtaripato iti salun-at. Idi kattapog ti 1996, ti magun-odan a kasamayan a panangagas​—dagiti protease inhibitor a mailaok iti maakseptar a kalalainganna a droga idi​—aggatad iti $12,000 agingga iti $18,000 iti tinawen kada tao. Ngem bassit la daytoy iti di madlaw a gastos iti AIDS, a pakairamanan ti masayang a magapuanan koma ti biktima ken dagidiay agbakasion manipud panggedan wenno eskuela tapno mangtaripato kenkuana. Mapattapatta nga inton tawen 2000, mangbusboston ti HIV ken AIDS iti $356 bilion agingga iti $514 bilion iti sangalubongan​—ti katupag ti naan-anay a pannakadadael ti intero nga ekonomia ti Australia man wenno India.

KINARANGGAS. Idi isu ti surgeon general ti E.U., inreport ni Joycelyn Elders a $13.5 bilion ti nagastos idi 1992 iti panagpaagas gapu iti kinaranggas. Kinuna ti Presidente ti E.U. a ni Bill Clinton: “Maysa kadagiti rason a nangina unay ti pannakataripato ti salun-at dagiti Americano ta napno ngamin dagiti ospitaltayo ken siled ti emerhensia kadagiti nadunor ken napaltogan.” Buyogen ti naimbag a panggep nga awagan ti The Journal of the American Medical Association ti kinaranggas idiay Estados Unidos nga “emerhensia iti salun-at ti publiko.” Ituloy ti report: “Nupay ti kinaranggas ket saan a sakit iti ‘tipikal’ nga anagna, ti epektona iti salun-at ti maysa ken iti publiko ket nakaro a kas iti adu a sakit ti bagi​—nalabit ad-adu pay.”

Kuna ti maysa a report ti 40 nga ospital idiay Colorado a ti promedio a gastos para iti tunggal biktima ti kinaranggas kabayatan ti immuna a siam a bulan ti 1993 ket $9,600. Nasurok a kagudua kadagidiay nayospital ti awanan insurance, ket adu kadagitoy ti di makabael wenno di situtulok a mangbayad kadagiti gastosda. Dagita a kasasaad ti mangituggod iti nanginngina a buis, nanginngina a premium ti seguro, ken nanginngina a babayadan iti ospital. Ipadamag ti Colorado Hospital Association: “Agsagabatayo amin.”

Panangbalbaliw iti Estilo ti Panagbiag

No iti panangmatmat ti tao, nalidem ti namnama a mabalbaliwan ti di nasalun-at nga estilo ti panagbiag. “Ti America ket saan a Minuyongan ti Eden ket ditayto pulos maikkat a mismo amin a panagabuso iti substansia,” kuna ti maysa a report ti Columbia University. “Ngem no malapdantayo dayta a panagabuso, maaddaantayto iti ad-adu a nasalsalun-at nga annak, basbassit a kinaranggas ken krimen, nababbaba a buis, basbassit a gastos a mangtaripato iti salun-at, ad-adu a gunggona, nasaysayaatto a pannakaedukar dagiti estudiante ken manmano a kaso ti AIDS.”

Nasarakan dagiti Saksi ni Jehova ti Biblia kas ti kasayaatan a tulong a pangragpat iti dayta a kalat. Ti Biblia ket saan nga ordinario a libro. Daytat’ impaltiing ti Namarsua iti tao, ni Jehova a Dios. (2 Timoteo 3:16, 17) Isu ‘Daydiay mangisuro kenka a maipaay iti gunggonam, a mangiturong kenka iti dalan a papanam koma.’ (Isaias 48:17) Makapasalun-at dagiti prinsipio nga adda iti Biblia, ket adu a gunggona ti lak-amen dagidiay mangyaplikar kadagiti balakadna.

Kas pagarigan, nakaro idi a mannigarilio ni Esther.a Kalpasan a rinugiannan ti makiadal iti Biblia kadagiti Saksi ni Jehova, isut’ inawis ti mangyad-adal kenkuana iti Biblia nga agpasiar nga agmalmalem iti sangalubongan a hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova, idiay Brooklyn, New York. Madi ni Esther idi damo. Tangay ammona a di agsigsigarilio dagiti Saksi ni Jehova, pampanunotenna no kasanot’ pannakikaduana kadakuada iti agmalmalem. Isu a nangikabil ni Esther iti maysa a sigarilio iti pitakana, nga inrasonna a no makasigsigarilio, basta agpakadanto iti apagbiit a mapan idiay kasilias. Kas iti implanona, kalpasan ti maysa kadagiti nagpasiaranda, napan ni Esther iti kasilias dagiti babbai sana inruar ti sigariliona. Ngem adda nadlawna. Nakadaldalus ti kasilias, ket nagbanglo ti malanglang-abna. “Diak kabaelan a rugitan ti lugar babaen ti panagsigarilio,” malagip ni Esther, “isu a napanko in-flush dayta iti inidoro. Ket daydin ti naudi a sigarilio a naiggamak!”

Iti intero a lubong, minilion ti kas ken ni Esther a sursuruendan ti agbiag a maitunos kadagiti prinsipio ti Biblia. Nagunggonaanda a mismo, ket nagbalinda a nagsayaat a pakairanudan dagiti komunidad a pagnanaedanda. Kangrunaan iti amin, mangmangyegda iti pakaidayawan ti Namarsua kadakuada, ni Jehova a Dios.​—Idiligyo iti Proverbio 27:11.

Nupay dagiti panagregget ti tao dida makapataud manen iti “Minuyongan ti Eden,” kunaen ti Biblia nga aramidento dayta ti Dios. Kunaen ti 2 Pedro 3:13: “Adda baro a langlangit ken maysa a baro a daga nga ur-urayentayo sigun iti karina [ti Dios], ket kadagitoy nga agtaeng ti kinalinteg.” (Idiligyo ti Isaias 51:3.) Iti dayta a baro a daga, saanton a pakaseknan ti pannakataripato ti salun-at, ta tagiragsakenton ti sangatauan ti perpekto a salun-at​—iti wagas a pinanggep ti Dios manipud pay idi unana. (Isaias 33:24) Kayatyo kadi a maammuan dagiti ad-adu pay a kari ti Dios? Maragsakan dagiti Saksi ni Jehova a tumulong kadakayo.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 26]

© 1985 P. F. Bentley/Black Star