Ti Great Rift Valley

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Kenya

NAGDAKKELAN a trensera ken abut dayta iti rabaw ti daga nga uray la makita no addaka idiay bulan! Iti kasaknapna a manipud iti Tanap ti Jordan iti makin-amianan nga Israel agingga idiay Mozambique​—ekstraordinario nga 6,400 kilometro​—agingga iti kaaduan a paset ti kontinente ti Africa.

Idi 1893, inaramid ti taga Scotland a geologo a ni J. W. Gregory ti umuna a detalyado a panangadal iti daytoy pagsidsiddaawan iti nakaparsuaan. Naawatan ni Gregory a ti nagdakkelan a trensera ket napataud, saan a gapu ta rineggaay ti danum ken angin, no di ket “gapu ta limnek dagiti adu a bato, bayat a ti kadenna a daga nagtalinaed a di nagaraw.” (Idiligyo iti Salmo 104:8.) Daytoy a nagdakkelan a rengngat iti rabaw ti daga pinanagananna kas ti Great Rift Valley.

Saan pay la a naan-anay a maawatan dagiti sientipiko ita dagiti nalmeng a puersa a nangparnuay itoy a tanap rinibun a tawen ti napalabas. Nupay kasta, agamanga la ketdi ti maysa gapu iti naruay a kinanadumaduma a masarakan dita. Ti paset ti Africa iti Great Rift Valley, a mangrugi iti Ethiopia, addaan iti maysa kadagiti nakaam-amak unay a lugar iti rabaw ti daga, ti Danakil Depression (a pagaammo met kas ti Afar Triangle). Daytoy nagdakkelan nga abut a pakaurnongan ti danum ken deposito nga asin ket adda iti ketegan ti Nalabaga a Baybay ken daytat’ desierto a saklawenna ti 150,000 kilometro kuadrado. Ditoy, limnek ti daga agingga iti 120 metro iti baba ti patas ti baybay. Ngumato ti temperatura agingga iti kabara a 54 degrees Celsius. Manipud sadiay, ngumato ti rift agingga kadagiti kabambantayan ti Ethiopia​—nalamiis a 1,800 metro iti ngatuen ti patas ti baybay, a dagiti tuktok ti bantay dumanon agingga iti 4,300 metro. Dagiti naraber a matutudo a kabakiran ti mangabbungot kadagiti bakras dagitoy a nadam-eg a kabambantayan, a mangsupsuplay iti adu a karayan, kas iti Blue Nile. Iti panagsaknapna nga agpaabagatan agingga iti makindaya a paset, ti rift agtultuloy nga agpangato ken agpababa iti nakarangranga a buya.

Iti deppaar ti paarintiddog a Great Rift Valley ket pantok dagiti bulkan a nadumaduma ti sukog ken kadakkelda agraman ti babbabassit a rift a medio agsanga bassit. Iti makinlaud a rift, dagiti aktibidad ti bulkan ti nakapataudan ti kabambantayan ti Ruwenzori ken Virunga nga umaskaw kadagiti ketegan ti Rwanda, Zaire, ken Uganda. Dadduma a pantok ti mangipakpakita pay laeng iti pagilasinan ti aktibidad ti bara iti uneg ti daga ket, pasaray mangipugsoda iti asuk ken lumabagat’ kapudotna a lava. Iti asideg ti makindaya a rift, nakangatngato dagiti nagkauna a bulkaniko a pantok a kas iti Kilimanjaro ken Bantay Kenya a nupay nakabarbara ti init iti equator, naabbungotanda iti niebe. Mangipussuak dagiti hot spring iti sengngaw ken nakapudpudot a danum a masarakan met iti intero a kaatiddog ti Rift Valley, a mangpaneknek nga agburburek pay laeng iti uneg ti daga.

Iti abagatan pay, idiay Tanzania, ket maysa a naglawaan a karuotan iti ketegan ti tanap. Maawagan iti siringet iti lenguahe a Masai, ti sao a kaipapananna “nalawa a kapanagan.” Ad-adda a pagaam-ammo kas ti Kapanagan ti Serengeti, ti naruay a ruotna ti pagbibiag ti adu a pangen ti atap nga animal. Ditoy a mapasamak ti migrasion ti nagadu a wildebeest​—talaga a naisangsangayan a buya!

Dagiti Dan-aw iti Rift

Iti igid ti makindaya a paset ti Great Rift Valley idiay Africa adda nadumaduma a dan-aw a namulitan iti sodium carbonate. Immagsep dagitoy a kemikal manipud iti bulkaniko a luglugar a nakaurnongan ti danum wenno nakastrek kadagiti dan-aw babaen ti bulkaniko nga aktibidad iti uneg ti daga. Adda bassit nga alkaline ti dadduma a dan-aw a kas iti Dan-aw ti Turkana idiay makin-amianan a Kenya. Tangay nalikmut iti rinibu a kilometro kuadrado a saggaysa a babassit a kaykayo iti desierto, no dadduma agbalin a napintas a kolor-berde a jaspe ti Dan-aw ti Turkana ken pagtaengan ti kaaduan a buaya iti lubong. Dagiti dan-aw a kas iti Dan-aw ti Magadi iti Kenya ken Dan-aw ti Natron iti Tanzania ket napumpunno iti asin nga uray la mangbukelda kadagiti gistay solido a deposito ti timmangkenen a puraw a soda. Ti makagapu? Awan ngamin ti pagayusan a pakayanudan ti asin. Sumngaw ti kaaduan danum, a pakaibatian ti adu nga aglalaok a mineral. Manmano nga animal ti agbiag iti uneg ken aglawlaw ti napait a danum ti dan-aw ti soda iti Rift Valley. Nupay kasta, dagiti naisangsangayan a mailaksid ket dagiti nalami a kolor rosas a flamingo nga agkaraakar iti nadumaduma a dan-aw ti soda, a mangmangan kadagiti bassiusit nga algae nga agbiag iti aduan soda a danum. Ditoy nga agaaripuno ti minilion a flamingo, a mangbukel iti arigna nabiag a rimmosas ti kolorna a baybay.

Ti sabali pay nga agindeg nga agbiag kadagitoy makapapatay a danum isu ti bassiusit nga ikan nga agnagan tilapia grahami. Daytoy a makaandur iti alkaline a lames masansan a masarakan iti asideg ti pagalingasawan iti uneg ti danum, a sadiay ti danum ket nakapudpudot a di man la mabalin a sagiden ti ima. Kaskasdi nga agbibiag daytoy a nagbassitan nga ikan sadiay, a mangmangan iti algae ti dan-aw.

Manmano kadagiti dan-aw iti makindaya a rift ti addaan iti danum ti tamnay. Ti maysa ket Dan-aw Naivasha, iti Kenya. Adda iti 1,870 a metro iti ngatuen ti patas ti baybay, ket ti naglitnaw a danumna ti pagtaengan ti nadumaduma nga ikan agraman dagiti agbilbilag a pangen ti hippopotamus. Dagiti takdang ket pagtubuan ti narukbos a papiro ken mulmula nga agbiag iti danum, a pagdagdagusan ti nasurok nga 400 a nadumaduma a kita ti namaris a tumatayab. Ti Dan-aw ti Naivasha ket nagpintas a kitaen a masarakan iti likudan dagiti puon ti duyaw nga acacia ken ti nanglikmut a kabambantayan.

Iti tengnga ti rift valley ti ayan ti maikadua a kadakkelan a bagi ti danum a tamnay iti lubong, ti Dan-aw ti Victoria. Dagiti danumna ti mangbabasa iti takdang ti Kenya, Uganda, ken Tanzania, ket daytat’ maysa kadagiti gubuayan ti Karayan Nilo. Iti adayo nga abagatan, agdissuor ti danum ti Dan-aw ti Tanganyika iti kauneg a 1,440 metro. Daytoy ti maikadua a kaaadalman a dan-aw iti lubong.

Nagadu ken Nadumaduma nga Animal

Ti Makindaya nga African Rift Valley bibiagenna ti nagadu nga atap nga an-animal. Dagiti buffalo, giraffe, rhinoceros, ken elepante ti sumagmamano kadagiti dadakkel a mamalia nga agdakdakiwas iti di mamulmulaan, nalawa a lugar ti rift. Kadagiti lugar a natikag ken awanan danum, makita dagiti zebra, oryx, ken ostrich. Nakangatngato ti panaglagto dagiti nakaay-ayat nga antelope bayat nga agkikinnarerada iti karuruotan. Aganup dagiti labang a pusa a kas iti leopardo ken ti cheetah kadagiti kapanagan, ket masansan a mangngegan ti ngernger ti naturay a leon kadagiti oras ti rabii. Ti manmano a gorilia ti bantay agnaed iti tuktok ti kabambantayan ti Virunga. Iti tukok ti rift, siiinayad a bumalballasiw ti pangen dagiti baboon iti lasonglasong a daga nga agsapsapul kadagiti insekto, bukbukel, ken manggagama. Agal-alindayag iti tangatang dagiti nabileg nga agila ken buitre a dagiti atitiddag a payakda ti mangus-usar iti thermal, wenno puersa ti nabara nga angin. Dagiti namaris a touraco, barbet, hornbill, ken loro ti agin-indeg kadagiti nasiit a babassit a kayo iti kapanagan. Nakaparparagsit a magmagna ken agtataray dagiti alibut, banias, ken alutiit iti amin a sukog, kadakkel, ken maris.

Dagiti Agkaraakar a Tattao iti Rift

Ti Makindaya nga African Rift Valley ti pagnanaedan ti adu nga agpaspastor ken agkaraakar a tribu iti medio disierto a luglugar. Naandurda a tattao a nabattalay ti pannagnada nga isut’ pakabigbigan dagiti Africano nga agkaraakar. Kadagiti lugar a manmano nga agtudo, masansan nga agbakuit ti intero a purok ken agbirok iti baro a pagipastoran kadagiti arbanda. Nupay awan pasaporte wenno bisada, siwayawaya a ballasiwenda dagiti di namarkaan a ketegan dagiti pagilian ket kasla dida ikankano ti makinruar nga irarang-ay ken dadduma a wagas ti panagbiag. Kadagitoy a nasulinek a lugar, nabannayat ti panagbiag. Ti oras ket maammuan babaen ti ileleggak ken ilelennek ti init. Ti kinabaknang ti tao ket maammuan babaen ti bilang ti kamelio, kalding, baka, wenno karnerona wenno ti bilang dagiti annak iti sangakabbalayanna.

Simple ngem nasigo ti pannakaibangon dagiti balayda. Mapilko ken mareppet dagiti sanga ti kaykayo tapno maporma ti kasla nagtimbukel nga istruktura. Ti makinruar a rabaw ket maakkuban iti nalaga a ruot, lalat ti animal, wenno pitak a nalaokan iti ibleng ti baka. Dagita a balay masansan nga addaan iti dalikan, bassit a kulongan para kadagiti napaamo nga animal, ken maysa a pedaso ti lalat ti animal a pagiddaan. Mapno iti asuk ti balay gapu iti apuy ti paginuduan, isu nga awan ngilaw ken lamok iti uneg. Masansan a patimbukel ti panangbangon ti maysa a purok wenno grupo ti pamilia kadagiti babassit nga abongda a naaladan kadagiti di mastrek a nasiit a sangsanga, tapno masalakniban ti tarakenda kadagiti atap nga animal iti rabii.

Masarakan iti intero a Great Rift Valley ti adu ken nadumaduma a tattao nga adda bukod a pakabigbigan ti ruprupada, lenguahe, ken kustombre sigun iti tribu ken lugar a pagnanaedanda. Adu ken nadumaduma met ti narelihiosuan a patpatienda. Nagbalin nga Islam ti dadduma; dagiti sabsabali, kunada a Kristianoda. Adu ti managanito ken agannayasda nga ipagapu ti aniaman a dida maawatan kadagiti supernatural a puersa. Kadagiti kallabes a tawen, adu kadagiti nasulinek a lugar ti nailukat iti makinruar nga impluensia babaen kadagiti programa a mangedukar ken mangagas kadakuada.

Isu gayam a pagregreggetan met dagiti Saksi ni Jehova a danonen dagitoy a naandur nga agkaraakar. Inanamaen dagiti Saksi a mairanudda kadakuada ti kari ti Biblia a tiempo inton awanen ti marigatan nga agbiag iti natikag a daga. Kuna ti Biblia: “Ti let-ang ken ti namaga a daga naragsakdanto, ket ti tay-ak a langalang agrag-onto ket agsabongto kas iti rosa.” (Isaias 35:1) Kabayatanna, ti Great Rift Valley agtalinaed pay laeng a pammaneknek iti kinanadumaduma dagiti pinarsua ti Nangaramid iti amin a bambanag, ni Jehova a Dios.

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ISRAEL

EGIPTO

SAUDI ARABIA

Nalabaga a Baybay

YEMEN

Gulpo ti Aden

ERITREA

SUDAN

UGANDA

RWANDA

BURUNDI

ZAIRE

ZAMBIA

MALAWI

DJIBOUTI

ETHIOPIA

SOMALIA

KENYA

TANZANIA

MOZAMBIQUE

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 15]

Iti Kapanagan ti Serengeti, mapasamak ti talaga a naisangsangayan a buya​—ti migrasion ti nagadu a wildebeest

[Credit Line]

Baba: © Index Stock Photography ken ni John Dominis, 1989

[Ladawan iti panid 16, 17]

Agaaripuno ti minilion a flamingo, a mangbukel iti arigna nabiag a rimmosas ti kolorna a baybay

[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]

Iranranud dagiti Saksi ni Jehova ti mensahe ti Biblia kadagiti umili ti Rift Valley