Naiduma ti Biag Idiay Australia
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
TI “DOWN UNDER” ket ebkas nga Ingles a pagaammon dagiti adu kadagiti nabiit pay a tawen. Ngem baba iti ania? Tuktukoyenna dagiti pagilian iti sirok, wenno baba ti equator. Iti teknikal a kaipapanan, amin a pagilian iti Southern Hemisphere mabalin a kunaen a “down under.” Nupay kasta, ti laeng Australia ken New Zealand ti gagangay a matukoy a kasta. Daytoy nga artikulo ipamaysananto ti Australia, a ti naganna timmaud iti Latin a sao nga australis, a kaipapananna “abagatan.”
Ti biag idiay Australia ket naiduma manipud iti biag kadagiti adu a daga iti Northern Hemisphere. Ket saan laeng a ti lugarna iti geograpia ti mamagbalin iti dayta a kasta. Adda adu a sabali pay a nakaidumaanna a madlaw dagiti bisita.
Ti Pagindegan a Europeo
Idi 1788, nangrugin dagiti pagindegan a Europeo iti daytoy a dakkel, mabilbilag a pagilian. Maysa a grupo dagiti aglayag a barko a maawagan a First Fleet ti naglayag a simrek iti Sydney Cove. Dagiti pasaheroda kaaduanna ket dagiti balud a naggapu idiay Inglatera, Ireland, ken Scotland, a nangitugot iti pagsasaoda nga Ingles. Iti simmaganad a 150 a tawen, kaaduan nga imigrante ket naggapu iti Britania.
Sumaruno iti Gubat Sangalubongan II, simmangpet dagiti nadumaduma nga imigrante. Itatta, addan rinibu a “baro nga Australiano” manipud iti nadumaduma a pagilian, ti kaaduan aggapu iti Italia ken Grecia. Pinalawa dagiti imigrante ti wagas ti panagbiag ti Australia ken intugotda ti pagsasaoda ken ti naisangsangayan a panangbalikasda iti Ingles, agraman dagiti putahe ken kulturada.
Daytoy ti makagapu kadagiti nadumaduma a bengngat a mangngegan ditoy. Ngem uray dagidiay pamilia a naggian ditoyen iti adu a kaputotan addaanda iti naiduma a bengngat ken pamay-an ti panagsao iti Ingles. Ti panangibalikas ti Australiano kadagiti vowel nga Ingles nga a, e, i, o, u surotenna ti parepareho, masansan a di mailasin a tono, a makasapul iti tiempo tapno siuumiso a mailasin ti dumdumngeg. Ket adda dagiti ebkas a naisangsangayan laeng iti Australia. Kas pagarigan, aniaman ti tiempo iti aldaw wenno rabii, imbes a “Good Morning” wenno “Good evening,” ti maawat a kablaaw ket maysa a nainggayyeman a “G’day, mate (Naimbag nga aldaw)!” Masansan a daytoy ket sarunuen ti nadayaw a sarita maipapan iti salun-at ti maysa, ket mabalin a maisaludsod iti bisita, “How yer goin’, mate, orright? (Komusta gayyem, naimbagka met laeng)?”
Naiduma Met Dagiti Tattao
Tapno makapagbiag iti daytoy a saan a patag a daga masapul ti pannakibagay ken kinaandur. Mabalin a daytoy ti makagapu iti nakaro a panangnamnama dagiti adu nga Australiano, a nangpataud iti sasao a, “Sumayaatto dayta, gayyem!” Daytoy ipasimudaagna a ti maysa saan nga agdandanag unay no saan a naballigi dagiti bambanag, ta kamaudiananna sumayaatdanto met laeng.
Ti umuna a sasao ti publikasion a The Australians kunana: “Mainanama a ti pagilian a balud dagiti immuna nga imigrantena, ken dua a gasut a tawen kalpasanna nagbalin a kaaktibuan ken karang-ayan kadagiti babassit a nasion, mangpataud la ketdi kadagiti makaay-ayo ken nadumaduma a tattao. . . . Buklenda ti . . . The Australians.”
Ti kalidad ti panaggayyem ibilang dagiti adu nga Australiano a rimsua gapu iti napinget a nainkasigudan a panangikagumaan nga agbiag bayat ti napalabas a dua a siglo. Kayatda a malagiptayo ti kinasungdo dagiti soldado nga Australiano idi Gubat Sangalubongan I. Kadua dagiti armado a puersa ti New Zealand, dagitoy a naandur a tropa ti maawagan nga Anzacs, maysa nga acronym ti napagtipon nga Australian ken New Zealand Army Corps. Naglatakda met a kas “diggers,” ngem saan a masinunuo no daytoy tuktukoyenna ti panagkalkalida kadagiti kanal wenno ti panagkalkalida kadagiti tay-ak ti balitok iti Australia, a sadiay ti nagraragupan dagiti lallaki idi dekada ti 1800.
Panagmaneho—Kangrunaan a Nakaidumaan
Dagiti bisita a naggapu kadagiti pagilian a ti trapik magna iti kannawan ti kalsada madlawdanto a naiduma unay ti panagmaneho idiay Australia. Iti isuamin a pagilian, mamaneho dagiti lugan iti kannigid a sikigan ti kalsada.
Gapuna no dumtengka idiay Australia a naggapu iti pagilian a gagangay ti agmaneho iti kannawan, ti damo nga addangmo a bumallasiw iti okupado a kalsada mabalin a napeggad. Ti nakairuamam a ‘kumita iti kannigid, kalpasanna iti kannawan, ken kalpasanna iti kannigid manen’ a rutina iti ibaballasiw ti kalsada mabalin a makadidigra. Itan masapul a panunotemon a ‘kumitaka iti kannawan, kalpasanna iti kannigid, ken kalpasanna iti manen kannawan’ sakbay a bumallasiwka. Nagsayaat! Napartakka a makasursuro. Opps! Dandani nagkamalikan a simrek iti lugan. Nalipatam a ti tsuper adda iti kannawan iti daytoy a pagilian!
Nadumaduma a Kasasaad ti Panniempo
Iti down under, no maipapan iti Northern Hemisphere, baliktad ti panniempo. Aggapu iti amianan ken amianan a laud ti napudot, namaga nga angin, ngem amin a nalamiis nga angin aggapu iti abagatan. Saan a pulos a matuktukoy ditoy ti mangyeg-lamiis nga amian, ngem agannadkayo iti abagat, a mangyeg iti makapaketter nga angin ken mabalin a niebe pay ketdi ken angin nga addaan niebe.
Ti Australia ti katikagan ken kapupudotan a kontinente ditoy daga, a ti temperaturana makagteng iti 30 degrees Celsius iti natikag a makin-uneg a luglugar. Ti kangatuan pay laeng a nairekord ket 53.1 degrees Celsius. Ti kababaan ket 22 degrees Celsius, iti asideg ti Mount Kosciusko, ti kangatuan a bantay ti Australia, iti lugar ti Snowy Mountains.
No iti panniempo ti Northern Hemisphere, saan unay a nalamiis ditoy. Kas pagarigan, usigenyo ti Melbourne, ti kabesera a siudad iti estado ti Victoria. Nupay daytoy a siudad adda iti kaabagatanan a paset ti Australia, ti promedio nga inaldaw a temperatura iti bulan ti Hulio ket manipud 6 agingga iti 13 degrees Celsius. Idiligyo daytoy iti promedio nga inaldaw a temperatura ti Beijing, China, iti Enero, a -10 agingga iti +1 degrees Celsius wenno iti New York a -4 agingga iti +3 degrees Celsius. Agpada ti kaadayo dagitoy dua a siudad iti equator iti kaadayo ti Melbourne. Apay a napudpudot idiay down under, nangnangruna ta ti Australia asideg iti kalammiisan a lugar ditoy daga—ti Antarctica?
Ti pagdumaanda ket ad-adu ti daga iti Northern Hemisphere ngem ad-adu ti baybay iti Southern Hemisphere. Ti Australia ken New Zealand napalawlawanda iti rinibu a kilometro kuadrado a baybay, isu a mangpataud iti manglapped a napudot nga angin iti adu a nalamiis nga angin iti Antarctic a mamagtalinaed a napudpudot ti klima.
Gapu ta nagdakkelan ti kontinente ti Australia, mailasin a naimbag ti panagduduma ti klima iti nadumaduma a paset. Iti naab-abagatan nga estado, nagduduma ti panniempo, nga adda tiempo ti kalam-ekna a nalawag, nalamiis, wenno nayelo a rabii, a gagangay a sarunuen ti makaay-ayo, nabara nga al-aldaw. Dagitoy a makaay-ayo nga al-aldaw ti kalam-ekna masansan a kaasping dagiti temperatura ti kalgaw iti adu a pagilian iti Northern Hemisphere. Iti makin-amianan nga estado ti Australia, nupay kasta, ti tawen mabingay iti dua a panniempo—ti napaut a kalgaw ken ti panagtutudo agraman nepnep. Idiay Darwin, ti kabesera a siudad iti Northern Territory, agtalinaed ti temperatura iti 32 degrees Celsius iti intero a tawen.
Dadduma a Nagdumaan
Kas bunga ti ad-adu a napudot a panniempo iti kaaduan a paset ti kontinente, kaaduanna dagiti Australiano gagangay laeng ti panagkawkawesda. Ngem napateg ti panagkallugong iti nalawa ti bulongna. Ad-adu ti agkanser iti kudil ditoy ngem kadagiti nalamiis a pagilian gapu iti napapaut a pannakaisarang iti silnag ti init.
Gapu ta adu pay laeng ti nalalawa nga espasio idiay Australia, adu dagiti naibangon a pagpiknikan iti ruar nga addaan kadagiti aruaten a pag-barbecue. Saan a nangina ti karne, isu a kadawyanen ti panag-barbecue iti sausage ken steak. Agsisinnenias kadi dagidiay tattao iti aglawlaw ti pagtunuan ti barbecue iti ruar? Saan, iwaswasiwasda la ti imada tapno mabugaw dagiti ngilaw! Problema dagiti ngilaw ken lamok iti pannangan iti ruar, nangnangruna no napudot ti panniempo.
Gapuna, ti panagnaed idiay down under kaipapananna ti panangibtur kadagiti ngilaw ken lamok, ket kaaduan a balay adda iskrin ti makin-sango ken makin-likud a ruanganda. Idi unana a tiempo, agkallugong dagiti tattao iti addaan sumagmamano a tapon a nakabitin iti bulongna tapno mangbugaw iti ngilaw. Idi addan dagiti pangbugaw iti insekto, manmanon dagita a kita ti kallugong.
Ti sabali pay a nagdumaan mainaig kadagiti nadaeg, aduan kolor a sabsabong ken agsabong a babassit a mula ken kaykayo. Awan ti agayamuom a bangloda a gagangay a madlaw iti Northern Hemisphere. Ditoy masapul nga iyasideg ti naayat iti hardin ti agongna iti sabong tapno maangotna ti bangloda. Siempre, saan a kastoy dagiti amin a sabong ti Australia. Ti daphne ken ti jasmine, kas pagarigan, mangipaayda iti nakaskasdaaw a pakaay-ayuan ti agongyo. Ngem kaaduanna, dagiti sabong saanda unay a nabanglo ditoy ngem kadagiti nalamiis a klima.
Nalalawa nga Espasio
Ti espasio ti maysa pay a banag a pudno a mangiduma iti panagbiag idiay down under. Ti panangpanunot iti asideg wenno adayo ket naiduma kadagiti adu a makin-amianan a pagilian. Agiinnaddayo dagiti ili nga uray la agbiahe ti maysa iti adu nga oras sakbay a makakita iti sabali nga ili. Pudno daytoy nangnangruna kadagiti silalailo a maawagan iti outback (nasulinek a lugar). Ditoy makarimbaw ti nalawa a lugar ken ti kinatalingenngen, ket ti bisita mapunnona ti barana iti presko, nadalus nga angin. Adda iti asideg ti kayo a eucalyptus, a kadawyan a matukoy a kas gum tree. Adu dagiti gum tree ken wattle, wenno acacia, iti makin-uneg a daga.
No rumabiin, maay-ayo ti matayo iti nadaeg nga ilelennek ti init. Ngem kellaat ti panagsipngetna, ta apagbiit laeng ti sardam idiay down under. Di agbayag, ti nakaranraniag a Makin-abagatan a langit iti rabii ipalgaknan dagiti adu a bituenna, agraman ti nalatak a panagaaripuno ti bituen a maawagan Southern Cross. Maibaskag dagiti gum tree iti langit bayat ti panaginana dagiti atap nga ayup, ket lapunosennaka ti kinaulimek a kasla mangipaganetget iti kalawa ti espasio.
Siaannad a sebsebam ti temtem sakbay nga agkulmegka iti sleeping bag-mo. Nasken daytoy, ta no dumakkel ti apuy iti palungpong ti Australia, dumakkelton a gil-ayab nga awan a pulos ti lisianna iti dalanna. Bumtak ti tuktok dagiti gum tree gapu iti nakaro a pudot, a sipapartak a mangisaknap iti apuy. Iti napudot, natikag a bulbulan ti kalgaw, kanayon a ti uram kadagiti palungpong ti pagamkan dagidiay agnanaed iti asideg dagiti palungpong. Ti pannakaiparit iti panagpuor ken dagiti paglintegan iti panangpasged iti apuy iti ruar masapul a maalagad a siiinget.
Inton agangay pumarbangonen, ket mariingkan iti ariwawa ti arban dagiti kookaburra a naturog iti asideg a gum tree bayat ti naragsak a panagkantada. Gapu ta maallukoyka, umammingawka manipud iti toldam ket makitam ti dadduma a kaykayo a napumpunno kadagiti napipintas ti kolorda a tumatayab. Itan nalabit nakitamon ti adu kadakuada, ken kasta met ti dadduma a parparsua, agraman dagiti kangaroo, koala, emu, ken nalabit uray ti wombat. Dagiti dikay pagreggetan a makita ket dagiti uleg ken lawwalawwa. Wen, daytoy a kontinente addaan iti kaaduan kadagiti nagita nga uleg ken lawwalawwa iti lubong. Ngem kaaduan kadagitoy saanda a pangta kadakayo no dikay istorbuen ida.
Pammigaten iti aglawlaw ti temtem—gagangay a bacon ken itlog ken dagiti pedaso ti nagsayaatan ti pannakaitostarna a tinapay. Ti presko nga angin pinaganasna ti pannanganyo. Ket, bayat a tagiragsakenyo ti pammigatyo uray adda dagiti ngilaw, pampanunotenyo daytoy a kapadasan iti palungpong, a nangipasaripatpat kadakayo iti kinalawa ti kontinente ti Australia.
Ket nagpatinggan ti panagbiaheyo iti daytoy a naglawaan a pagilian, ket agawidkayon. Awan duadua a ti kapadasanyo a nangam-ammo kadagiti mannakigayyem nga Australiano ken ti saan a napammarang a kasasaad ti panagbiagda kanayonto a malaglagipyo. Kas iti kaaduan a bisita, nalabit kayatyonto manen ti umay iti sabali nga aldaw. Ngem awan duadua nga adda maysa a konklusionyo: Naiduma ti biag idiay down under!
[Picture Credit Line iti panid 17]
Parakeet ken pink cockatoo: Impaay ti Australian International Public Relations; babai: Impaay ti West Australian Tourist Commission