Panagsubli ti Dakkel a Puraw a Tumatayab
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY JAPAN
BABAEN iti iggemda a pang-or, saggaysa a pinatay dagiti lallaki ti nagpipintas a puraw a tumatayab. Dagiti tumatayab ket dagiti albatross. Dagiti lallaki: Da Hanemon Tamaoki ken dagiti kakaduana. Ti lugar: Ti Torishima, maysa a puro nga agarup 600 a kilometro iti abagatan ti Tokyo. Tawen idi ti 1887.
Adu a tawen nga implano ni Tamaoki daytoy. Adu ti agkasapulan iti nalamuyot a dutdot a mausar a kutson iti man pagilianna ken iti ballasiw taaw, ket naiputputong a puro ti Torishima a ti agnanaed ket bin-ig a ti rinibu nga albatross nga agsangpet sadiay gapu iti regular a panagpaaduda. Maysa kadakuada ti ababa ti ipusna nga albatross, a nangnangruna a makaallukoy ken ni Tamaoki. Daydi ti kadakkelan a tumatayab iti baybay iti Northern Hemisphere. Agasem no kasano kaadu ti dutdot ti nagpintas a pammagi nga agdagsen iti agarup 8 a kilo ken 2.5 a metro ti kaatiddag ti payakna no nakaukradda! Maysa pay, naamo daytoy a tumatayab ken di man la pumanaw uray adda peggad.
Inkuyog ni Tamaoki ti ag-300 a trabahador iti puro tapno tumulong a mangpapatay ken mangidutdot kadagiti tumatayab. Nangaramidda iti purok ken bassit a riles a pangibiahe kadagiti natay a tumatayab. Naannayas unay ti trabaho ta di nagbayag bimmaknang unay ni Tamaoki—gapu iti panangpapatay iti agarup lima a milion a tumatayab. Nakaro ti panangpapatay ta idi bimtak ti bulkan iti puro idi 1902, a nakadadaelan ti purok ken amin nga umilina, minatmatan dayta dagiti dadduma kas “lunod gapu iti pannakapapatay dagiti albatross.” Nupay kasta, iti simmuno a tawen, immay manen dagiti lallaki, tapno agsawar kadagiti nabatbati a tumatayab.
Iti gistay rinibu a kilometro a kaadayona iti East China Sea iti grupo dagiti awan matataona, napnuan gangal a puro iti nagbaetan ti Taiwan ken Okinawa, kasta met laeng ti narang-ay a negosio idi ti lalaki nga agnagan Tatsushiro Koga. Kas ken ni Tamaoki, natakkuatan ni Koga a napartak a bimmassit ti suplayna a tumatayab. Kamaudiananna, pinanawanna ti puro idi 1900—ngem agarup sangamilion nga albatross ti napapataynan.
Ti Nakalkaldaang a Bunga ti Kinaagum
Dayta a panangikisap iti tumatayab ket trahedia nga addaan kadagiti nakalkaldaang a bunga. Kadagiti nadumaduma a kita ti albatross, tallo ti agnanaed iti Amianan a Pacifico, a ti kangrunaan a pagumokanda ket dagiti puro a rinaut da Tamaoki ken Koga. Maysa kadakuada, ti ababa ti ipusna nga albatross (Diomedea albatrus), nabatad nga awanen ti naammuan a sabali a pagpapaaduanna iti lubong.
Idi, ti albatross ket pagbutbutngan dagiti marino iti taaw. Iladawan dayta dagiti sariugma ken kadawyan a pannakaammo maipapan iti baybay kas mangipakauna kadagiti angin, angep, ken libbuob. Nupay kasta, saan a sariugma, a ti atitiddag a payak daytoy a dakkel a puraw a tumatayab ti gapu a makapagampayag iti ngatuen ti taaw iti sumagmamano laeng nga aldaw, a kaaduanna agpaisurot iti angin a kaslattay saan nga agpayakpak. Awan ti makaartap iti abilidadna nga agalindayag ken agtalinaed iti baybay iti napaut a tiempo.
Nupay makaay-ayo ti nangato a panagampayag ti albatross iti tangatang, nabannayat ken saan a makaay-ayo ti panaggarawna iti daga. Ti atitiddag a payakna ken ti nabukel a pammagina ti lapped iti dagus a panagtayabna. Daytoy, agraman ti dina panagariketket iti tao ti gapu iti nalaka a pannakatiliwna.
Dagiti iresponsable a tattao a naimpluensiaan iti damag a makakuartada iti natay nga albatross siraragsak nga intultuloyda ti panagikisap. Impalgak ti surbey nga idi 1933, basbassiten ngem 600 ti tumatayab idiay Torishima. Gaput’ pannakaupayna, indeklara ti gobierno ti Japan a maiparit ti iyaay dagiti tattao iti puro. Ngem dinardaras dagiti naagum a tattao ti immay iti puro tapno patayenda ti adu a tumatayab a magabenanda a papatayen sakbay a naipatungpal ti panangiparit. Idi 1935, sigun iti maysa nga eksperto, 50 laeng a tumatayab ti nabati. Kamaudiananna, rumbeng a maiwaragawag a naungawen ti ababa ti ipusna nga albatross. Anian a nakalkaldaang a bunga ti kinaagum ti tao! Ngem sumungsungad idin ti dakkel a sorpresa.
Mangrugi ti Panagsubli
Maysa a rabii idi Enero 1951, naklaat ti maysa a lalaki a mangkalkalay-at kadagiti gangal ti Torishima gapu ta kellaat nga adda nagkiak. Kitkitaenna gayamen ti maysa nga albatross! Uray kaskasano ket nakalasat ti ababa ti ipusna nga albatross ken agpapaadu manen idiay Torishima. Ngem iti daydi a tiempo, agum-umok dagiti tumatayab iti narangkis a disso a gistay imposible a madanon dagiti tattao. Ket kasla karkarna nga agariketketdan iti tao. Ania la ketdin a ragsak dagiti managayat iti nakaparsuaan!
Nagtignay a dagus ti gobierno ti Japan. Minulaanda ti daga iti ruot a pampas tapno natibtibker ti pagumokanda ken imparitda ti iyaay dagiti tattao idiay Torishima. Naideklara ti albatross kas gameng ti nasion ken nagbalin a tumaytayab a masalsalakniban iti sangalubongan.
Sipud idi 1976, dagiti tumatayab ket ad-adalenen ni Hiroshi Hasegawa, iti Toho University ti Japan, ken mamitlon iti kada tawen a sarungkaranna ti puro tapno usigenna ida. Imbagana iti Agriingkayo! a babaen iti panangsingsingna iti gurong dagiti tumatayab iti nadumaduma a kolor iti kada tawen, natakkuatanna a maminsan laeng iti kada tallo wenno uppat a tawen nga agsubli dagiti ababa ti ipusna nga albatross iti nakapessaanda tapno agpaadu. Ti umuna a panagpaaduda ket no innemen ti tawenda ken saggaysa laeng ti iyitlogda. Gapuna, uray ti promedio a kapaut ti biag a 20 a tawen, naunday a tiempo ti kasapulan tapno umaduda. Kadagiti 176 a nayitlog idiay Torishima kabayatan ti kalam-ek ti 1996/97, 90 laeng ti napessaan.
Ania ti aramiden dagiti albatross iti nabatbati a panawen? Kuna ni Hasegawa a bassit ti naammuan maipapan iti daytoy. Nabatad a likliklikanda ti takdang ken dagiti tattao. Suroten ken agdisso kadi dagiti albatross kadagiti barko? Sariugma laeng dayta nga awanan ebidensia a mangpaneknek iti dayta, sigun ken ni Hasegawa. Kunana a masiguradona, a “saan nga agdisso kadagiti barko dagiti albatross ti Japan.” Ngem kunana pay nga iti dadduma a paset ti lubong, “mabalin nga aggian iti barko ti dadduma a tumatayab iti sumagmamano a tiempo no mapakanda.” Kaaduan a tiempo, aramidenda ti paglainganda—agpaisurotda iti angin ken agsursor iti tangatang ti naglawa a taaw. No nabannogdan, maturogda a tumtumpaw iti baybay. Manganda iti pusit, flying fish, rasa, ken padaw. Dagiti tumatayab a siningsingan ni Hasegawa ket regular a masirsirpatan iti Bering Sea ken iti Gulf of Alaska. Ket idi 1985, ti pannakakitada iti ababa ti ipusna nga albatross iti taaw ti California—ti umuna a gundaway iti gistay maysa a siglo—ti talaga a nangparagsak kadagiti mangpalpaliiw kadagiti tumatayab sadiay.
Aniat’ Masakbayan?
Ti pagsayaatanna, agtultuloy ti iyaadu dagiti ababa ti ipusda nga albatross. Itay napan a Mayo, pinattapatta ni Hasegawa nga adda “nasurok a 900 agraman dagiti sibong.” Innayonna: “Inton tawen 2000, rumbeng nga addaantayon iti nasurok a 1,000 a tumatayab idiay laeng Torishima, agraman ti nasurok a 100 a mapessaan iti kada tawen.” Makaparagsak met ti kinapudno nga idi 1988, kalpasan ti 88 a tawen, nakita ida nga agpapaadu manen idiay East China Sea. Pinili dagiti tumatayab ti gangal a sarikedked iti mapagriririan a teritoria, a mangipasigurado iti kinatalged manipud iti iraraut pay laeng ti tao.
In-inut a maat-atur dagiti nagkamalian iti napalabas a sangagasut a tawen. Wenno kasta kadi nga agpayso? Masansan a matakkuatan dagiti managsirarak a no agtiliwda kadagiti tumatayab tapno singsinganda ida, mapabutngan ken agsaruada. Isaruada dagiti plastik, maibelleng a lighter ti sigarilio, ken dadduma a basura nga iwara lattan dagiti tattao iti pangpangananda, ti taaw.
Ti kadi kinamaag ti tao ti mangungawto manen iti daytoy dakkel a puraw a tumatayab?
Ladawan iti panid 16]
Ti Torishima, pagtaengan ti ababa ti ipusna nga albatross
[Ladawan iti panid 16, 17]
Ti atiddag, narapis a payak ti albatross ti mamagbalin iti dayta a kalalaingan nga agalindayag iti lubong
[Ladawan iti panid 17]
Nagsubli manen ti ababa ti ipusna nga albatross idiay Torishima