Panangsaranget iti Alzheimer’s Disease
“NI LAKAYKO nga Alfie ket kapatas iti maysa kadagiti pagminasan ti balitok iti South Africa,” kuna ni Sally. “Nasdaawak idi imbagana kaniak a kayatnan ti agretiro. Agtawen laeng idi iti 56 ken nakalalaing, nagaget a lalaki. Kamaudiananna, naammuak kadagiti katrabahuanna a ni Alfie ket mangrugrugin a makaaramid kadagiti karkarna a biddut a pangngeddeng. Masansan nga ilibakda dayta kenkuana.
“Kalpasan a nagretiro, gimmatangkami iti otel. Tangay nasigo ni Alfie, impagarupmi nga okupadonto a mangtarimaan iti lugar. Ngem, kanayon ketdi a mangayab iti nasigo nga agtarimaan.
“Iti dayta met la a tawen, imbakasionmi ti tallo-ti-tawenna nga apokomi a balasitang iti aplaya idiay Durban. Pagay-ayatna ti agay-ayam iti trampolina nga adda laeng iti ballasiw ti kalsada manipud iti apartment a nagdagusanmi. Maysa a malem, idi agarup alas 4:30 t.m., kinuyog ni Alfie ti apokona nga aglagto iti trampolina ket imbagana nga agawidda kalpasan ti kaguduat’ oras. Idi alas 7:00 t.r., saanda pay a nakaawid. Tineleponuak ti polisia, ngem imbagada a saanda a biroken ti mapukpukaw a tao no awan pay ti 24 oras kalpasan ti panagpukawna. Dayta a rabii, pagarupko no agmauyongakon, ta sangkapanunotko a napapataydan. Idi dandani agmatuonen iti sumaganad nga aldaw, adda nagtuktok iti ridaw, ket nakatakderen sadiay ni Alfie a nakaubba iti balasitang nga apokomi.
“‘Napananyo?’ kinunak.
“‘Dinak pagungtan,’ kinunana. ‘Diak ammo.’
“‘Lola,’ kinuna ti apokomi a balasitang, ‘nayaw-awankami.’
“Agasem ta mayaw-awanka a mapan iti ballasiw laeng ti kalsada! Diak pay laeng naammuan no sadino ti imyananda iti dayta a rabii. Nupay kasta, maysa a gayyemko ti nakakita kadakuada ket inturongna ida iti umiso nga apartment.”
Kalpasan daytoy nga insidente, ni Alfie ket impadoktor ni Sally iti maysa a neurologo, a nangpaneknek nga isut’ agsagsagaba iti dementia (mapukaw ti pampanunotna). Nagangayanna, adda gayam Alzheimer’s disease (AD) ni Alfie, ket awan pay ti epektibo a pangagas iti dayta.a Kuna ti pagiwarnak ti Britania a New Scientist a ti AD “ti maikapat a kadakkelan a mammapatay a sumaruno iti sakit ti puso, kanser ken istrok iti industrialisado a lubong.” Naawagan dayta “ti kakaruan a sakit gapu iti kinalakay.” Ngem dumuko ti AD uray kabambannuagam pay, kas iti napasamak ken ni Alfie.
Gapu ta umad-adu a tattao ti napaut ti panagbiagda kadagiti narang-ay a pagilian, nakaam-amak dagiti maipadto a bilang ti agsagaba iti dementia. Iti baet ti 1980 ken 2000, sigun iti maysa a panagadal, mabalin nga umadu iti 14-porsiento idiay Britania, 33-porsiento idiay Estados Unidos, ken 64-porsiento idiay Canada. Idi 1990, kinuna ti pabuya iti TV a napnuan pammatalged idiay Australia: “Ita, addan napattapatta a 100,000 a tattao nga addaan iti Alzheimer’s iti Australia. Inton agturpos daytoy a siglo, addanton 200,000.” Napattapatta a 100 a milion a tattao iti sangalubongan ti agsagabanto iti AD inton tawen 2000.
Ania ti Alzheimer’s Disease?
Nupay maar-aramid ti panagsirarak kadagiti adu a posible a pakaigapuanna, saan pay la a naammuan ti pudno a pakaigapuan ti AD. Nupay kasta, naammuanen a ti AD ket mainaig iti in-inut a pannakadadael dagiti selula ti utek, ta mabalin a literal a kumbet dagiti paset ti utek. Dagiti nakaro ti pannakaapektarda a paset ket dagidiay mainaig iti pananglagip ken panagpanunot. Dagiti selula iti utek a mainaig iti emosion ti umuna nga apektaran ti sakit, nga agbanag iti panagbalbaliw ti personalidad. Mabalin a saan pay a maapektaran ti dadduma a paset ti utek agingga a lumakay wenno bumaketen—dagiti paset a kas iti panagkita, ken panagrikna agraman ti panaggaraw, a mangiturong iti panagkuti dagiti masel. Dagitoy a panagbalbaliw, kuna ti Scientific American, “pataudenna ti kadawyan, nakalkaldaang a kasasaad ti tao a mabaelanna ti magna, agsao ken mangan ngem dina maawatan ti mapaspasamak iti lubong.”
Kadawyan nga agpaut ti sakit iti 5 agingga iti 10 a tawen—ngem no dadduma nasurok a 20 a tawen. Bayat a kumaro ti sakit, bumassiten ti maaramidan dagiti biktima. Kamaudiananna, saandanto payen a mabigbig dagiti patpatgenda. Iti maudi a tukad ti sakit, masansan a maidalit dagiti agsagsagaba ket saanda a makasao wenno mapakan ti bagbagida. Nupay kasta, adu a biktima ti matay kadagiti dadduma a sakit sakbay a dumtengda kadagitoy maudi a tukad.
Nupay saan a naut-ot ti panangrugi ti AD, nasaem ti ibungana. Maawatan ngarud nga iti damo, dadduma saanda a masaranget dayta, nga inanamaenda a maimbaganto ti sakit.b Nupay kasta, adut’ pagimbagan ti panangsaranget iti daytoy a sakit ken panangsursuro no kasano a maep-ep ti pataudenna a pakadanagan. “Nasapsapa koma a naammuak no kasano a maapektaran ti pasiente iti panagkapuy ti memoria,” kinuna ni Bert a ti 63-anyos nga asawana ket addaan iti AD. Wen, makatulong kadagiti pamilia ti panangammo iti kasasaad ti AD agraman dagiti pamuspusan ti panangsaranget. Pangngaasiyo ta makikaduakayo iti Agriingkayo! a mangusig kadagitoy ken dagiti dadduma pay a banag iti sumaganad a dua nga artikulo.
[Dagiti Footnote]
a Naipanagan ti AD ken Alois Alzheimer, maysa nga Aleman a doktor a damo a nangdeskribir iti sakit idi 1906 kalpasan ti panang-autopsiana iti pasiente a nagsagaba iti nakaro a dementia. Naipagarup a ti AD ti makagapu iti nasurok nga 60 a porsiento nga addaan iti dementia a mangapektar iti 1 kadagiti 10 a tattao nga agtawen iti nasurok nga 65. Ti sabali pay a kita ti dementia, ti multi-infarct dementia, ket patauden ti bassit laeng a pannakaistrok a mangdadael iti utek.
b Pakdaar: Masapul ti naan-anay a panangsukimat ti doktor sakbay a maikeddeng a ti maysa a tao ket addaan iti AD. Agarup 10 agingga iti 20 porsiento kadagiti addaan iti dementia ket resulta dagiti sakit a mabalin nga agasan. Iti panangrekonoser iti AD, kuna ti libro a How to Care for Aging Parents: “Sigurado a marekonoser ti Alzheimer’s babaen laeng iti panangadal iti utek bayat ti autopsia, ngem mabalin met a mangrekonoser dagiti doktor babaen kadagiti sintomas ket ikkatenda dagiti saan nga agaplikar.”
[Blurb iti panid 4]
Napattapatta a 100 a milion a tattao iti sangalubongan ti agsagabanto iti Alzheimer’s disease inton tawen 2000