Balitok​—Ti Misteriona

Balitok​—nanipud idi unana, maipatpategen daytoy nalukneng, nakaduyduyaw a metal gapu kadagiti naisangsangayan a kalidadna. Ti kolor, kinasileng, kinalap-it ken ti saanna a panagkupas ti gapu a naisangsangayan dayta kadagiti metal. Gapu iti pategna iti panunot dagidiay agbirbirok iti dayta, adda pakasaritaan ti balitok a naidaddaduma ngem iti aniaman pay a metal.

“BALITOK! Siguradok a balitok dayta! Balitok!” Ti pannakatakuat ti balitok ti nangpakibbayo, nangpapardas iti panagpitik ti pulso, ken namagpallailang iti panunot. Birbirokenda dayta iti takdang, kadagiti karayan ken waig, ken uray pay iti rinibu a metro iti uneg ti daga.

Kas nangina nga alahas, inadornuanen ti balitok dagiti ari ken reyna. Inarkosannan dagiti trono ken diding dagiti palasio. Nadaydayawen kas didiosen dagiti naaramid balitok nga idolo a mangirepresentar iti ikan, tumatayab, animal, ken dadduma pay a banag. Adayon ti nadanon ti awan sardayna a panagbirok iti balitok, ken ti epektona iti sibilisasion.

Ti Balitok ken Historia

Iti kadaanan nga Egipto, nangibaon dagiti agturay kadagiti negosiante ken buyotda kadagiti nasulinek a lugar tapno agbirokda iti balitok, a naibilang a sanikua laeng dagiti didiosen ken agtuturay iti Egipto. Napno iti nagpapateg a gameng a balitok ti tanem ni Tutankhamen, a natakuatan idi 1922. Uray ti mismo a lungonna ket naaramid iti solido a balitok.

Sigun iti sumagmamano a historiador, ni Alejandro a Dakkel “ket naallukoy idi damo iti Asia gapu iti agdindinamag a balitok a gameng ti Persia.” Naipadamag a rinibu nga animal a pagtrabaho ti inusar ti buyotna a nangawit iti balitok a tinagikuana idiay Persia sana inyawid idiay Grecia. Nagbanaganna, ti Grecia ket nasion a bimmaknang iti balitok.

Ipadamag ti maysa a historiador a “dagiti emperador [ti Roma] silalabor nga inusarda ti balitok a panggun-od iti kinasungdo dagiti opisialda ken pangimpluensia kadagiti dignitario iti dadduma pay a lugar. Inimpluensiaan ken masansan a binutbutengda dagiti tattaoda babaen iti kinaaglaplapusanan ti kinabaknangda, a nalaka a naaramid babaen iti panangipasindayagda kadagiti nagpipintas a balitok nga arkosda.” Adu a balitok ti nagun-odan dagiti Romano manipud iti panangparmekda iti España ken ti panangtagikuada kadagiti pagminasan iti balitok a kukua dagiti Español, kuna ti maysa a publikasion.

Nupay kasta, ti kinapudno maipapan iti balitok ket saan a kompleto no di maipalgak ti napnuan dara a pakasaritaanna. Daytat’ pakasaritaan ti panangparmek, kinaulpit, panangtagabo, ken ipapatay.

Pakasaritaan a Napno iti Panangibukbok iti Dara

Bayat a rimmang-ay ti sibilisasion, daddadakkel ken nalaglagda a barko ti napaglayag a mangtakuat kadagiti baro a lugar, mangipasdek kadagiti baro a kolonia, ken mangsapul kadagiti balitok. Nagpagus ti adu a managsukisok, agraman ti nagkauna a managlayag a ni Christopher Columbus (1451-​1506) nga agbirok iti balitok.

Awan kaes-eskan ti biag dagiti katutubo para ken ni Columbus idi nagbirok iti balitok. Iti kaaddana iti maysa a puro a nangisalaysay kadagiti kapadasanna iti ari ken reyna ti España, a nanggastos kadagiti panagdaliasatna, insurat ni Columbus iti rekordna: “Tapno agturay ditoy, masapul a makaramut ti maysa ken ipapilitna ti panangiturayna kadagiti katutubo, a mangaramid iti aniaman a maibilin kadakuada. . . . Dagiti Indiano . . . ket lamolamo ken awanan gaway, gapuna situtulokda nga agtungpal ken agtrabaho.” Pinati ni Columbus nga isut’ bembendisionan ti Dios. Dagiti balitok a gameng ti timmulong iti España a manggasto kadagiti sagrado a gubatna. ‘Sapay koma ta kaasiannak ti Dios a mangbirok iti balitok,’ naminsan a nakunana kalpasan a naregaluan iti balitok a maskara.

Dagiti Español a managparmek, a naglayag iti baybay tapno agbirok iti balitok kalpasan unay ti panaglayag ni Columbus, ket binilin ni Ari Ferdinand ti España: “Iyawidandak iti balitok! No mabalin, gun-odenyo dayta buyogen ti natauan a konsiderasion. Ngem iyawidandak kasano man ti pananggun-odyo iti dayta.” Rinibu a katutubo ti ginudas dagiti narungsot a managsukisok a nasarangetda idiay Mexico ken Sentral ken Abagatan nga America. Adu ti naibukbok a dara sakbay a nagun-odan dagiti balitok nga inyawid dagiti managparmek idiay España.

Kalpasanna, dimteng dagiti pirata, nga awan kabkabutengda a nasion. Iti baybay nga awan makinteritoria, nagsamsamda kadagiti pangnegosio a barko dagiti Español a napno iti balitok ken dadduma pay a gameng. Awan nakaimudingan dagiti pangnegosio a barko, a masansan a bassit ti awitda nga armas ken tao no idilig kadagiti aduan armas a pirata. Idi maika-17 ken maika-18 a siglo, dagiti pirata ti dakkel a parikut iti baybay, nangnangruna idiay West Indies ken iti aglikmut ti kosta ti Kontinente nga America.

Maika-19 a Siglo a Panaggagar iti Balitok

Idi 1848, natakuatan ti dakkel a pagalaan iti balitok idiay Sacramento Valley, sadi California. Di nagbayag, nagwaras ti damag, ket dagus a dimteng dagiti naggapu iti sabasabali a pagilian tapno ipasdek ti teritoria nga akuenda. Iti simmuno a tawen, ti California ket linakub ti pinullo a ribu “a nakipaset iti panaggagar iti balitok idiay California”​—dagiti agbirbirok iti kinabaknang a naggapu iti amin a paset ti lubong. Immadu ti populasion ti California manipud iti agarup 26,000 idi 1848 agingga iti agarup 380,000 idi 1860. Pinanawan dagiti mannalon ti dagdagada, pinanawan dagiti marino ti barkoda, pinanawan dagiti soldado ti armada​—tapno laeng agbirok iti balitok a pagbaknanganda. Dadduma ket nadeskribir a “mawaw iti dara ken awan serserbina a tattao.” Rimsua ti krimen ken kinaranggas iti daytoy a nagaaripunuan ti tattao. Nagtakaw, nangsamsam kadagiti karuahe ken tren dagidiay nagpaiwawa iti panaggagarda iti balitok ngem dida kayat ti agbannog tapno magun-odanda dayta.

Idi 1851, kalpasan la unay ti panaggagar iti balitok idiay California, dimteng ti damag a dakkel ti deposito ti balitok a natakuatan idiay Australia. “Talaga nga aglaplapusanan ti magun-odan,” kuna ti damag. Iti ababa laeng a tiempo, nagbalin ti Australia a kadakkelan a managpataud iti balitok iti lubong. Nagrubbuaten dagiti dadduma nga immakar idiay California sa immakarda idiay Australia. Kasta unay ti immaduan ti populasion ti Australia​—manipud 400,000 idi 1850 agingga iti nasurok a 1,100,000 idi 1860. Nagbanaganna, naisardeng ti panagtalon ken dadduma pay a trabaho bayat nga adu ti naggagar a nagbirok iti pagbaknanganda a balitok.

Agingga iti arinunos ti maika-19 a siglo, nakagteng agingga idiay Yukon ken Alaska ti minamauyong a panaggagar a mangbirok iti balitok, kalpasan a natakuatan nga adda balitok kadagita a lugar. Rinibu a tattao ti napan idiay Adayo nga Amianan, agingga iti rehion ti Klondike ken Alaska, nga inanduranda ti nakaro a kalam-ekna tapno akuenda dagiti daga a napno iti balitok.

Limned a Gameng

Idi maika-20 a siglo, gapu iti pannakaparang-ay ti panagbatok iti adalem a paset ti baybay, inturong dagiti agbirbirok iti balitok ti atensionda iti tukok ti baybay. Nagbirokda iti limned a gameng kadagiti limned a barko​—balitok nga alahas ken dadduma nga artifact a naaramid adun a siglo ti napalabas.

Idi Setiembre 20, 1638, limned ti Concepción a pangnegosio a barko dagiti Español iti paset ti Taaw Pacifico a teritoria ti Saipan kalpasan a naisadsad kadagiti kabatuan gapu iti dakes a paniempona. Daytat’ sikakarga idi iti balitok ken dadduma pay a gameng nga aggatad iti pinullo a milion a doliar ita. Natay ti kaaduan iti 400 a tattao a pasaherona. Naisang-at dagiti bumabatok manipud iti limned a barko ti 32 a balitok nga ukkor, a tunggal maysa ket agarup lima a pie ti kaatiddogna ken sumagmamano a kilo ti kadagsenna. No dagupen, nakaisang-at dagiti bumabatok iti 1,300 a pedaso iti balitok nga alahas​—ukkor, krus, tsapa, maisab-it nga arkos, singsing, ken hebilia.

Adda dadduma pay a limned a barko a natakuatan. Idi 1980, nasarakan dagiti bumabatok iti baybay ti Florida, idiay Estados Unidos, ti dadael ti Santa Margarita, ti maika-17 a siglo a pangnegosio a barko dagiti Español. Idi arinunos ti simmaganad a tawen, nasarakan dagiti bumabatok ti nasurok nga 44 a kilo a bareta a balitok, agraman ti dadduma pay a balitok nga artifact.

Dagiti Nasamsam a Balitok Kabayatan ti Gubat

Kalpasan ti isusuko ti gobierno ti Alemania idi 1945, nakaskasdaaw ti natakuatan dagiti Aliado a buyot kadagiti pagasinan ti Kaiseroda, Thuringia, Alemania. Sigun iti The Atlanta Journal, “nakalida iti pagasinan ti nasurok a $2.1 a bilion a bareta a balitok, gapuanan iti arte, sensilio ken sertipiko ti stock.” Natakuatan met dagiti bag a napno iti balitok ken pirak a maikabit iti ngipen, a dadduma ti narunaw payen, a naala manipud kadagiti biktima ti Holocaust. Daytoy a nagdakkel a gameng a balitok ti nakatulong kadagiti agkakangato a lider dagiti mannakigubat a Nazi tapno adda busbosen iti naunday a gubat. Mapattapatta a $2.5 a bilion ti gatad ti balitok a naisubli iti agarup sangapulo a pagilian a dati a sinakup ni Hitler, kuna ti Journal. Gapu iti panamati ti adu a saan a nasarakan ti amin a balitok nga inlemmeng dagiti Nazi, nagtultuloy ti panagbirok.

Sigurado a napateg ti balitok. Nupay kasta, kuna ti Biblia a ti balitok, kas iti dadduma a material a kinabaknang, ket di makaipaay iti biag kadagiti agsapsapul iti dayta. (Salmo 49:6-8; Sofonias 1:18) Kuna ti maysa a proverbio ti Biblia: “Anian a kinasaysayaat ti pananggun-od iti kinasirib ngem iti balitok!” (Proverbio 16:16) Ti pudno a kinasirib ket aggapu iti Namarsua, ni Jehova a Dios, ken masarakan iti Saona, ti Biblia. Babaen ti panagadal iti Sao ti Dios, ti agsapsapul iti kasta a kinasirib maammuanna dagiti linteg, prinsipio, ken pammalakad ti Dios ken iyaplikarna dagitoy iti biagna. Napatpateg ngarud nga amang ti kinasirib a magun-odan iti dayta ngem iti amin a balitok a natakuatanen ti tao. Ti kasta a kinasirib kaipapananna ti nasaysayaat a biag ita ken ti agnanayon a biag iti masakbayan.​—Proverbio 3:13-​18.

[Kahon iti panid 27]

Sumagmamano a Kinapudno Maipapan iti Balitok

• Ti balitok ti kalalap-itan ken kalakaan a mapanday kadagiti amin a metal. Mapanday dayta iti kapuskol nga uppat a kakasangamilion ti maysa a pulgada. Ti sangaonsa a balitok ket mapanday a pangkalupkop iti agarup 17 metro kuadrado a disso. Ti sangaonsa a balitok ket matengteng iti kaatiddog a 70 a kilometro. • Gapu ta nalukneng ti puro a balitok, kadawyan a malaokan iti dadduma a metal tapno manayonan ti kinatangkenna tapno mausar a pagaramid iti alahas ken dadduma a banag a balitok. Ti kaadu ti adda laokna a balitok ket mayebkas iti 24th, a maawagan a kilatis; iti kasta, ti 12-kilatisna a balitok nga adda laokna ket 50 a porsiento a balitok, ti 18-kilatisna a balitok ket 75 a porsiento a balitok, ket ti 24-kilatisna a balitok ket puro.

• Dagiti nasion a kangrunaan a mangpatpataud iti balitok a nasion ket ti South Africa ken ti Estados Unidos.

[Picture Credit Line iti panid 25]

Ni Alejandro a Dakkel: The Walters Art Gallery, Baltimore

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Dagiti naipinta iladawanda ti isasangpet ni Christopher Columbus idiay Bahamas idi 1492 tapno agbirok kadagiti gameng a balitok

[Credit Line]

Impaay ti Museo Naval, Madrid (España), ken ti naasi a pammalubos ni Don Manuel Gonzáles López