Ti Pammilin iti Nantes​—Karta Agpaay iti Panagpabus-oy?

“PAGSAKITENNA unay ti nakemko,” improtesta ni Pope Clement VIII, idi 1598, apaman a nadamagna a pinirmaan ni Henry IV, nga ari ti Francia, ti Pammilin iti Nantes. Uppat a gasut a tawen kalpasanna, imbes a rubrobanna ti panagsakit ti nakem ken ibubusor, maselebraran ti pammilin kas panangipakita iti panagpabus-oy ken maysa kadagiti napateg nga addang iti pannakataginayon ti narelihiosuan a kalintegan dagiti amin. Ania ti Pammilin iti Nantes? Agpayso kadi a karta agpaay iti panagpabus-oy? Ket ania ti masursurotayo iti dayta kadagitoy nga aldaw?

Dinadael-Gubat a Europa

Adda panangidumduma ken nadara a narelihiosuan a gubgubat idiay Europa idi maika-16 a siglo. “Kasta unay ti panangumsi dagiti pasurot ni Kristo iti pannursurona nga, ‘Agiinnayatkayo iti maysa ken maysa,’ idi maika-16 a siglo,” kuna ti maysa a historiador. Dagiti relihion ti minoria ket sidadangkok a rinaut dagiti dadduma a pagilian a kas iti España ken Inglatera. Nagbalin a prinsipio dagiti dadduma, a kas iti Alemania, ti “Cuius regio, eius religio,” a kaipapananna a ti agturay iti maysa a teritoria ti mangikeddeng iti relihion ti teritoriana. Mapapanaw ti siasinoman nga agkitakit iti relihion a pinili ti agturay. Naliklikan ti gubat babaen ti panamagsisina kadagiti di agkakarelihionan, sa bassit wenno awan a pulos ti panggep a pagkakaduaen dagiti di agkakarelihionan.

Sabali ti inaramid ti Francia. No lugarna ti pagsasaritaan, masarakan dayta iti nagbaetan ti makin-amianan a Europa, a Protestante ti kaaduan nga umili, ken iti makin-abagatan a Europa, a kaaduanna ket Katoliko. Iti daytoy a pagilian dagiti Katoliko, idi ngalay ti dekada 1500, nagbalin a nakadkadlaw a minoria dagiti Protestante. Ti nagsasaruno a narelihiosuan a gubat ti nangpakaro iti daytoy a panagsisina.a Ti nagadu a tulagan iti talna, wenno ‘Dagiti Pammilin a Mangpatalna Kadagiti Riribuk,’ a kas pangawagda kadagita, ket saan a nakaibanag iti natalna a panagkakadua dagiti saan nga agkakarelihion. Apay nga inkeddeng ti Francia ti agpabus-oy imbes a tuladenna dagiti kaarrubana a pagilian iti Europa?

Dagiti Napolitikaan nga Aktibidad ti Talna

Iti laksid ti nasaknap a panangidumduma, timmanor ti ideya nga adda latta ti talna uray sabasabali ti relihion. Kadawyanna idi a tiempo, ti isyu maipapan iti narelihiosuan a pammati ket di maisina iti kinasungdo iti pagilian. Posible kadi ti agbalin a Pranses ken saan a miembro ti Iglesia Katolika? Nabatad a pinati dagiti dadduma a mabalin. Idi 1562, insurat ti Pranses nga estadista a ni Michel de l’Hospital: “Saan nga agsardeng a kas umili uray daydiay tao nga inlaksid ti relihionna.” Kasta met laeng ti panagrasrason ti maysa a grupo dagiti Katoliko a pagaammo kas Les Politiques (Dagiti Politiko).

Ti pannakapaay dagiti tulagan ti talna a napirmaan idiay Francia ti nangtaginayon kadagitoy a kabbaro nga ideya. Intandudoda pay ti kapanunotan a ti pananglipat iti napalabas ket pamay-an ti panangibangon iti masakbayan. Kas pagarigan, kuna ti Pammilin iti Boulogne, idi 1573: “Sapay koma ta dagiti amin a banag a napasamak . . . ket malipatanen ken din malagip a kas man la saanda a napasamak.”

Adu ti masapul a lipaten ti Francia. Sakbay a nagbalin nga ari ni Henry IV idi 1589, ti kabibilgan a tulagan iti talna ket nagpaut iti walo laeng a tawen. Agsagsagaba idi ti ekonomia ken kagimongan ti Francia. Kasapulan unay nga agbalin a natalged ti uneg ti pagilian. Kabesadon ni Henry IV ti relihion wenno politika. Namin-adun nga immakar manipud iti kina-Protestante ken kina-Katoliko. Kalpasan ti pannakikappiana kadagiti Español idi 1597 ken panamagtutunosna met laengen kadagiti agsisimparat nga opinion iti uneg ti pagilian idi 1598, addan karbenganna a mamagkinnappia kadagiti Protestante ken Katoliko. Idi 1598, kalpasan a nagsagaba ti Francia iti nasurok a 30 a tawen a narelihiosuan a gubat, pinirmaan ni King Henry IV ti Pammilin iti Nantes.

“Bill of Rights à la Française”

Ti Pammilin iti Nantes a pinirmaan ni Henry ket buklen ti uppat a kangrunaan a teksto, agraman ti kapatgan a teksto a buklen ti 92 wenno 95 nga artikulo ken ti 56 a sekreto, wenno “partikular,” nga artikulo a mangtaming kadagiti kalintegan ken obligasion dagiti Protestante. Dagiti napalabas a tulagan iti talna ti nangbukel iti kangrunaan a pakabuklan ti tulagan, a nangipaay iti dua a kakatlo kadagiti artikulo. Saan a kas kadagiti napalabas a tulagan, nupay kasta, napaut ti pannakaisagana daytoy a pammilin. Ti naisalsalumina a kaatiddogna ket mailawlawag babaen iti kinapudno a detalyado nga inusigna dagiti parikut, isu a kas man la dokumento dayta a pinutar dagiti ordinario a tattao babaen iti panagiinnaregloda. Ania ti sumagmamano kadagiti kalintegan a sinagudayna?

Ti pammilin ti nangted iti naan-anay a wayawaya ti konsiensia kadagiti Pranses a Protestante. Naikkanda met iti kasasaad a mapagraraeman a minoria nga addaan kadagiti kalintegan ken pribilehio. Maysa kadagiti sekreto nga artikulo ti nangipanamnama pay kadakuada a masalaknibanda maibusor iti Inkisision no mapanda iti sabali a pagilian. Sa naipada ti kasasaad dagiti Protestante iti kasasaad dagiti Katoliko ken nakapagtakemda kadagiti saad iti Gobierno. Ngem ti aya pammilin ket agpayso a karta agpaay iti panagpabus-oy?

Kasano Kapabus-oy ti Pammilin?

No mausig ti pannakatrato dagiti relihion ti minoria iti dadduma a pagilian, ti Pammilin iti Nantes ket “dokumento ti naisalsalumina a kinasirib iti politika,” kuna ni historiador Elisabeth Labrousse. Ti kangrunaan a tarigagay ni Henry ket makitana nga agsubli dagiti Protestante iti ummong dagiti Katoliko. Kabayatanna, maysa a kompromiso ti panagkakadua dagiti di agkakarelihionan​—ti kakaisuna a pamay-an “nga amin nga iturayanmi ket makapagkararag ken makapagdaydayaw iti Dios,” kinuna ni Henry.

Kinapudnona, ti pammilin pinaboranna ti Katolisismo a naiwaragawag kas ti kangrunaan a relihion ket masapul a maisubli dayta iti intero a pagarian. Masapul nga agbayad ti Protestantismo iti apagkapullo kadagiti Katoliko ken pagraemanda dagiti piesta opisial dagiti Katoliko ken dagiti restriksion maipapan iti panagasawa. Ti wayawaya ti panagdayaw dagiti Protestante ket limitado kadagiti espesipiko a lugar iti pagilian. Tinaming laeng ti pammilin ti panagkakadua dagiti Protestante ken dagiti Katoliko. Saan a nairaman dagiti dadduma pay a relihion ti minoria. Dagiti Muslim, kas pagarigan, ket napapanaw idiay Francia idi 1610. Iti laksid ti limitado a panangmatmatna iti panagpabus-oy, apay a maselebraran ti pammilin kadagitoy nga aldaw?

Dagiti Napateg nga Imbungana

Bassit laeng ti dinakamat dagiti sinurat idi a tiempo maipapan iti pammilin. Awagan dayta dagiti historiador kas “makapaupay.” Nupay kasta, daytat’ maibilang itan nga obra maestra ti napolitikaan a diplomasia. Ti pammilin inawaganna dagiti Protestante kas relihion, imbes nga erehes. Ti panangbigbigna iti sabali pay a relihion malaksid iti Katolisismo ti nanglukat iti gundaway iti iyaadu dagiti relihion. Sigun iti maysa a historiador, “nangibunga [daytoy] iti pannakagugor ti nakaro a kinapanatiko dagiti Pranses a Protestante a kas met laeng kadagiti Katoliko.” Binigbig ti pammilin a ti relihion ket saan a pangrukodan iti kinasungdo iti Gobierno wenno nasional a pakabigbigan. Kanayonanna, ti kriminal nga aramid, saan a ti pannakimiembro iti relihion, ti pakaibasaran ti pannakaidarum. Daddadakkel pay a panagbalbaliw ti imbunga dagitoy a kapanunotan.

Pinirmaan ni King Henry ti pammilin gapu ta maseknan a nangnangruna iti panagkaykaysa dagiti umili. Tapno maipaannurot daytoy, pinagduma ti pammilin ti nailian a panagkaykaysa ken ti narelihiosuan a panagkaykaysa. “Nangrugi kas proseso ti sekularisasion . . . , ti panangbigbig a ti nasion ken relihion ket saanen nga agpada,” kuna ti maysa a historiador. Nupay adda latta pannakabalin ti Iglesia Katolika, ad-adda a napabileg ti pannakabalin ti Gobierno. Ti ari ti ukom no tiempo ti riribuk. Dagiti napolitikaan wenno legal a solusion kadagiti narelihiosuan a parikut kaipapananna a naturturay ti politika ngem iti relihion. Isu met la gayam a ti pammilin ket awagan ti maysa a historiador a “ti panangparmek ti napolitikaan a pannakabalin iti akem ti Iglesia.” Kuna ti maysa pay a dayta ti “nangtanda iti nagpateg a kanito iti itataud ti moderno a Gobierno.”

Kaimudinganna Kadagitoy nga Aldaw

Dadduma kadagiti addang a sinaguday ti Pammilin iti Nantes ket tinulad ti dadduma pay a gobierno idi agangay. Nagbanaganna, binalbaliwan ti adu a pagilian ti relasion ti relihion ken politika, nga inkabilda ti Autoridad ti Gobierno iti baro a kasasaad. Idiay Francia, ti addang a napili idi agangay (idi 1905) ket ti naan-anay a panagsina ti Simbaan ken ti Gobierno. Sigun ken Jean Baubérot, agdindinamag a propesor ti historia ken sosiolohia, daytoy nga urnos “ti kasayaatan a pangsalaknib kadagiti minoria” iti tiempo a kumarkaro ti panangidumduma. Inkeddeng dagiti dadduma a pagilian, nupay miembroda pay laeng iti relihion ti Gobierno, nga ipanamnama ti narelihiosuan a wayawaya ken impaannurotdan ti agpapada a pannakatrato nga agpaay iti amin kadagiti konstitusionda.

Kadagitoy nga aldaw, nupay kasta, adu ti mangipagarup a mabalin pay a parang-ayen ti pannakasalaknib ti narelihiosuan a wayawaya. “Ti Pammilin ti Nantes ket maselebraran maminsan iti kada siglo ken malabsing kadagiti nabatbati a tiempo,” insennaay ti periodista a ni Alain Duhamel. Kas pagarigan, dadduma nga aduan pannakaammo a komentarista ipaganetgetda ti panangidumduma no mailaksid dagiti sabsabali babaen ti di nainkalintegan a panangpanagan kadagiti amin a relihion ti minoria kas “sekta.” Ti panagsursuro a makipagnaed a sitatalna ken awanan panangidumduma ket agpayso a napateg a sursuro 400 a tawenen ti napalabas. Ngem adda pay laeng kaimudingan ti isurona kadagitoy nga aldaw.

Dagiti Nakapusta nga Isyu

Awan ti wayawaya nga agdayaw no di nainkalintegan a paboran dagiti autoridad ti sumagmamano a relihion idinto ta dagiti dadduma ket saan. Idiay Francia, bigbigen dagiti dadduma nga administrasion a dagiti Saksi ni Jehova ket maysa a relihion ngem dagiti dadduma ket saan. Maikontra kadagiti maawat nga opinion, ti sekular a Gobierno ti mangikedkeddeng no ania ti makuna a relihion ken no ania ti saan. Daytoy a pamay-an ket mangirugi iti panangidumduma ken mangiturong iti panangidadanes. Maysa pay, “nalabit mangipasdek pay iti pagtuladan a mabalin a tuladen ti nadumaduma a pagilian ken narelihiosuan nga asosasion,” kuna ni Raimo Ilaskivi, miembro iti Parlamento ti Europa. Isu met la a kinuna ti law lecturer a ni Jean-Marc Florand: “Daytat’ pakadadaelan ti Francia ken ti pannakaalagad dagiti wayawaya. Kas maysa a Katoliko, talaga a pagdanagennak.” Ngem makaisuro [laeng] ti historia kadagidiay situtulok nga agpaisuro.

Iti nabiit pay a komperensia ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, inrason ti maysa a nagdiskurso a “maysa kadagiti pamay-an ti panangselebrar iti Pammilin iti Nantes ket ti panangpanunot iti sasaaden dagiti relihion iti kaaldawantayo.” Kinapudnona, ti Pammilin iti Nantes ket nasaysayaat nga amang a maselebraran babaen iti panangipanamnama a ti pudno a wayawaya ti panagdayaw ket maikaluya agpaay kadagiti amin!

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

Narelihiosuan a Wayawaya idiay Francia kadagitoy nga Aldaw

No dadduma, dagiti insuro ti napalabas ket malipatanen. Idi ikalkalinteganna ti Pammilin iti Nantes, kinuna ni Henry IV: “Awan koman ti panangidumduma iti nagbaetan dagiti Katoliko ken dagiti Huguenot.” Ilawlawag ni Jean-Marc Florand, senior law lecturer idiay Paris-XII University, iti Pranses a periodiko a Le Figaro nga idiay Francia, nanipud idi 1905, “ti linteg pagpapadaenna ti kasasaad dagiti amin a relihion, pammati, ken sekta.” Masapul koma a mapunasen ti panangidumduma ken panangisalsalumina.

Nakalkaldaang ta iti 1998, ti tawen ti maikapat a sentenial ti Pammilin iti Nantes, ti isurona​—a ti narelihiosuan a wayawaya ken agpapada a pannakatrato ket rumbeng a maipanamnama kadagiti amin nga umili​—ket nalawag a nalipatanen. Dagiti Saksi ni Jehova, ti maikatlo a kadakkelan a narelihiosuan a komunidad dagiti Kristiano idiay Francia, al-alagadenda ti relihionda sadiay iti gistay sangagasuten a tawen. Nupay kasta, ti report ti parlamento ti Francia saanna a bigbigen a lehitimo ti relihion dagiti Saksi ni Jehova. Kas resultana, masansan nga idumduma ti sumagmamano nga autoridad idiay Francia dagiti Saksi ni Jehova no wayawayada ti pagsasaritaan. Kas pagarigan, kadagiti supiat maipapan iti panangaywan iti anak, masansan a kuestionaren dagiti Pranses a hues no rumbeng a mapalubosan dagiti nagannak a Saksi ni Jehova a mangtaginayon iti panangaywan kadagiti annakda. Mapataud dagitoy a kuestion gapu laeng iti nakaikamengan a relihion dagiti nagannak. Kasta met a gapu ta Saksi ni Jehova dagiti dadduma a nangpadakkel iti dida annak, kumarkaro ti panagpeggad a mapukawda dagiti annak nga ay-aywananda.

Nabiit pay nga impangta dagiti autoridad idiay Francia a mangipatawda iti di nainkalintegan a buis kadagiti it-ited dagiti Saksi ni Jehova a kontribusion kadagiti kongregasionda. Sigun iti pribado nga organisasion a Human Rights Without Frontiers, “napeggad [daytoy] a pagtuladan” a manglabsing kadagiti resolusion nga impaulog ti European Court of Human Rights. Kinapudnona, ipanamnama ti European Union ti narelihiosuan a wayawaya. Dagiti Saksi ni Jehova ket namin-adun a binigbig ti European Court a “nalatak a relihion” isu a nakarigrigat a maawatan ti inkeddeng dagiti sumagmamano nga agtuturay sadi Francia.

Gistay sangagasut a tawenen nga aktibo dagiti Saksi ni Jehova idiay Francia

Makinngato a kannawan: Adu a pamilia idiay Francia ket Saksi ni Jehova iti agsasarunon a kaputotan

Makinngato a kannigid: Kongregasion ti Roubaix, 1913

Makimbaba a kannigid: Dagiti Saksi idiay makin-amianan a Francia, 1922

[Ladawan iti panid 19]

Ni Henry IV, ari ti Francia

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris