Ti Saltwater Crocodile​—Ari iti Lubong Dagiti Reptilia

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY PALAU

MASANSAN a mapagriririan ti panagturay iti arkipelago ti Palau, iti Taaw Pacifico. Ti España ti damo a kolonial a pannakabalin a nagturay kadagitoy a puro iti tropiko, 890 a kilometro iti dayaen ti Pilipinas. Idi agangay, Alemania ti nangsukat iti España. Kalpasanna, simmublat ti Japan iti Alemania. Kalpasan ti Japan, sinakup ken inturayan ti Estados Unidos ti rehion agingga a nagbalinen nga agwaywayas nga estado ti Republika ti Palau idi 1994.

Ngem kabayatan amin dagitoy a panagririri, adda sabali a kita ti panagturay kadagitoy a puro a saan pulos a napagriririan. Ania dayta? Ti panagturay ti saltwater crocodile​—ti di mapagduaduaan nga ari iti lubong dagiti reptilia ditoy Palau. Ngem kadagitoy nga aldaw, agpelpeligro ti trono dagiti buaya. Kinapudnona, sigun kadagiti managsirarak, “malaksid no adda naganat ken nainget a pagalagadan a mangsalaknib kadagitoy nga animal, asidegen a maungaw dagiti saltwater crocodile ditoy Palau iti nakaisigudan a pagnanaedanda.”

Apay nga agpegpeggad dagiti buaya ti Palau? Ket apay a napanagananda nga ari iti lubong dagiti reptilia?

Dagiti Panga!

“Buaya a napnuan kalio” ti kaipapanan ti nasientipikuan a nagan ti saltwater crocodile a Crocodylus porosus.a Tuktukoyen daytoy a nagan dagiti siksikan a tambukor iti rabaw ti sungona. Manipud matmata agingga iti agong, adda dua nga atiddog a timmadol a tambukor. Kas man la trianggulo ti sungona ket daytat’ mangbukel iti agarup kakapito iti intero a kaatiddog ti bagina. Ti maysa a buaya, a mabuya idiay Palau Museum, 40 a sentimetro ti kaatiddog ti kaakabaan a paset ti nakadakdakkel nga ulona!

No agnganga ti buaya, makitam dagiti kakasla kartib ti kinatademda a ngipen a nakaangkla iti panga a makapagkaem buyogen iti makapapatay a puersa. Dagiti laeng masel a manginganga ti nakapuy a paset dagiti panga. Sigun iti maysa a libro, gagangay nga umdasen ti maysa a lastiko a mamagkaem iti 2 a metro ti kaatiddogna a buaya.

Nadisenio a Naimbag

Saan laeng a dakkel ti ulo ti buaya no di pay ket nadisenio a naimbag para iti danum a lubongna. Kitaem a naimbag (ti buaya a kinapudnona ket naseksekan iti kapas!) ket makitam a dagiti lapayag, mata, ken agong dagiti kangangatuan a paset ti ulona. Nakatud-awda iti rabaw ti danum no lumung-aw ti buaya. Ngem karkarna nga animal, ta uray no nakakaem, sumrek latta ti danum tangay awanan bibig a mangapput iti tulang ti pangana. Ngem saan nga agdiretso iti karabukobna ti danum a sumrek iti ngiwatna agsipud ta adda balbula a nakabara iti wangawangan nga agturong iti karabukobna. Ket tangay masul-oy ti agong ti angin ken sumrek iti bagi iti likudan daytoy a balbula, makaanges ti buaya uray no napunno ti ngiwatna iti danum.

Ti ngay panagkitana no adda iti uneg ti danum? Awan a pulos ti problema. No nakarareb, usaren ti buaya ti nalitnaw a membrane, wenno ti maikatlo a kalub ti matana. Daytoy a membrane ti mangsalaknib iti matana isu a makakita latta.

Nalawa a Sakup

Ti saltwater crocodile isut’ kadakkelan a reptilia iti lubong. No 3.2 a metron ti kadakkel dagiti kalakian, nataengandan ngem agtultuloy a dumakkelda iti adu pay a tawen. Kuna ni Mark Carwardine, autor ti The Guinness Book of Animal Records, a ti santuario dagiti atap nga animal idiay India ket pagnanaedan ti kalakian a saltwater crocodile a 7 a metro ti kaatiddogna!

Nalawa met ti sakupen ti pagnanaedan ti buaya. Sigun iti isu met la a libro, nalawlawa ti pagnanaedan ti saltwater crocodile ngem iti amin a dadduma pay a klase ti buaya. Agbibiag dagiti saltwater crocodile iti intero a tropikal a rehion ti Asia ken Pacifico, maysa a disso manipud India agingga iti Australia ken iti arkipelago ti Palau.

Karkarna a Pasamak

Manglinong, mangsalaknib, ken siwawadwad a mangtaraon kadagiti buaya dagiti parakad kadagiti puro ti Palau. Isu met la gayam a kaykayat dagitoy a reptilia ti arkipelago ti Palau kas maysa kadagiti pagpaaduan ken pagayuyanganda. Kinapudnona, napattapatta a 1,500 agingga iti 5,000 ti bilang dagiti buaya nga agnanaed kadagitoy a puro kabayatan ti dekada 1960.

Ngem adda karkarna a pasamak idi Disiembre 1965 para kadagiti buaya idiay Palau. Adda dumadaklis a taga Palau a dinarup ken pinapatay ti maysa a saltwater crocodile iti dayta a bulan. Sumagmamano a lawas kalpasanna, natiliw ti animal ken nai-display iti publiko. Nakapungtot unay ti publiko iti dayta a natiliw nga animal ket pinatayda dayta.

“Gubat Maibusor Kadagiti Buaya”

Di nagbayag kalpasan daytoy, ilawlawag dagiti eksperto iti buaya a da Harry Messel ken F. Wayne King, a nangilungalong dagiti autoridad “iti kampania a mangikisap iti amin a buaya ditoy Palau, sadinoman ti ayanda. Kinapudnona, gubat daydi a maibusor kadagiti buaya.” Adda naitukon a gunggona, naiwayat dagiti silo, ket nausar dagiti paganup a barangay a pangkamat kadagitoy nga animal. Nanipud 1979 agingga iti 1981, 500 agingga iti 1,000 a buaya ti pinaltogan dagiti mangnganup. Linalatanda dagiti animal sada inlako dagitoy.

Tangay dakkel ti lalat ti adulto a buaya, isuda ti nagbalin a kangrunaan a puntiria. Ngem kada nakapapatay dagiti mangnganup iti nataengan a kabaian, linapdanda met ti pannakapessa ti 1,000 wenno nasursurok pay nga urbon a mabalin koma a mapataud ti kabaian iti unos ti panagbiagna. Isu a bimmassit ti populasion dagiti buaya. Idi rugrugi ti dekada 1990, natakuatan da Messel ken King nga “adda laengen basbassit ngem 150 a buaya iti nakaisigudan a pagnanaedanda a nabatbati ditoy Palau.”

Wen, adda rason ti tao nga agannad kadagiti saltwater crocodile, ta makapapatay ti idadarupda. Nupay kasta, kuna ni autor Carwardine, “nagbassit nga amang ti panangdangranda kadatayo no idilig iti inaramidtayo a panangdadael kadagitoy.”

Idi 1997, naipasdek ti Ngardok Nature Reserve. Nupay daytoy a pagitalimengan ket saan a naipasdek a nangnangruna a pakasalakniban dagiti saltwater crocodile, magunggonaanda iti daytoy a pagitalimengan. Dagiti aluguog iti aglawlaw ti Lake Ngardok ket mabalin a paglemmengan ken pagpaaduan dagiti buaya.

Mabalin nga awan planom a mangtaraken iti saltwater crocodile, ngem dika aya umanamong a maikanatad dayta kas nakaskasdaaw nga ari?

[Footnote]

[Kahon iti panid 27]

LUA TI BUAYA

Ti panangibaga a ti maysa a tao ket mangilua iti lua ti buaya kaipapananna a sinsinan ti pannakipagladingit wenno pannakisimpatiana. Ngem apay a nailadawan a managinsisingpet dagiti buaya? Sigun iti The International Wildlife Encyclopedia, maysa kadagiti posible a nagtaudan daytoy a pagsasao isut’ kinapudno a kanayon a makalulua ti mata dagiti buaya. Isu a ti “lua, wenno ti danum a tumaraigid iti matada, ket mabalin a naggapu iti suli dagiti matada. Daytoy, agraman ti permanente a panagngirsida, ti mabalin a nagtaudan ti sarsarita a reputasionda kas managinsisingpet.”

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 27]

BUAYA WENNO ALLIGATOR?

Ania ti nagdumaan ti buaya ken alligator? Dagiti ngipenda ti nakabatbatad a nagdumaanda. Tapno simple, no nakakaem ti buaya, makitam ti nagdakkel a maikapat a ngipen ti makimbaba a pangana. Ngem no alligator ti pagsasaritaan, kaluban ti makinngato a pangana daytoy a ngipen.

[Dagiti ladawan]

Buaya

Alligator

[Credit Line]

Rinetrato ni F. W. King

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Kitaem dagidiay a ngipen!

[Dagiti Credit Line]

Impaay ti Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia

© Adam Britton, http://crocodilian.com

[Picture Credit Line iti panid 25]

Impaay ti Australian International Public Relations