Ti Billit a Mangbisong Kadagiti Sabong
AW-AWAGAN dayta dagiti taga Brazil a beija-flor—ti billit a mangbisong kadagiti sabong. Maitutop unay dayta a nagan iti ar-aramiden dagiti hummingbird kadagiti sabong. Tangay makita ti dadduma a managpaliiw a naburitektek ti dutdot dagiti hummingbird, aw-awaganda dagitoy a nagbabassit a parsua a kas “sibibiag a saniata” wenno “makaay-ayo a paset ti bullalayaw” sada panaganan iti karkarna ti nadumaduma a kitada, kas iti ruby-topaz, agrimatrimat ti tianna nga esmeralda, wenno suer ti ipusna a bandus.
Nakadkadlaw unay ti nagpintas a kolorna kadagiti espesial a dutdot iti aglawlaw ti karabukob ken iti ulo dagiti kalakian a hummer. Dagiti dutdotda ket addaan iti sumagmamano a katuon dagiti selula a napnuan angin, ket maisilnag kadagitoy a selula dagiti light wave kas kadagiti maris ti bullalayaw a kas man la iti mapasamak iti minilion a tarabutab ti sabon.
Ti nagpintas a pannakailadawan ti kimmayumanggi a rufous hummingbird a masansan a masarakan iti makinlaud nga Amianan nga America ket masarakan iti libro ni Joan Ward-Harris a Creature Comforts: “Dagiti dutdot iti tengngedna—ti pannakakueliona—isu ti kasla saniata . . . Dumanon dayta iti baba dagiti pingpingna ken iti baba ti timid agingga iti karabukob ken barukongna a kas iti babero ti maysa a maladaga. Makaamanga ti epekto ti narangrang a pannakakueliona (gorget-na)—kasla agdoble ti kadakkel ti billit ngem iti gagangay a kadakkelna ken kas man la literal a mapupuoran.” Bayat nga agsiwet ti rufous, mabalin a mangirimat ti pannakakueliona iti lila, esmeralda, wenno iti amin a kolor. Ngem no tallikudanna ti lawag, kellaat a tumayengteng ti kinangisit ti pannakakueliona.
Nakaskasdaaw a Sirkero
Agdindinamag dagiti hummingbird kas dagiti kalaingan a sirkero. Agdisso biit ti hummer iti maysa a sabong, susopenna ti nektarna, sa sumanayengseng nga agpayakpak. Kalpasanna, kellaat nga umsuat a paabante, paatras, pasikig, wenno pabalinsuek daytoy nabileg nupay nagbassit a parsua a mamin-50 agingga iti mamin-70—sigun kadagiti dadduma, mamin-80 pay ketdi—nga agpayakpak iti kada segundo! Naipadamag a matayabna ti 50 agingga iti 100 a kilometro iti kada oras sa bigla nga agsardeng. Apay a maaramidan ti hummingbird dagita a nakaskasdaaw nga aramid?
Ti nakaskasdaaw ti pannakadiseniona a paspaset ti bagi ti hummer ti makagapu. Dagiti namnamsek a maselna iti tulang ti barukong (breastbone) isut’ mangbukel iti 25 agingga iti 30 a porsiento a kadagsen ti bagina. Dagiti nasikkil a payakna manipud abaga agingga iti murdong ti makagapu a makapagpayakpak iti pangato ken pababa, imbes a pababa laeng a kas met laeng iti dadduma a billit. Isu nga agpadpada a dagita a panagpayakpak ti tumulong iti panagpangato ken panagabante, bayat a dagiti susuop iti abaga ti mangipalubos a makapagrikus dayta iti 180 a degree. Isu met la gayam a makayawan ta riknam no agsirkosirko ti billit!
Napaut kadi ti kinaandur dagiti hummer? Talaga. Kas pagarigan, iti kada tawen, agdaliasat ti dadduma a rufous hummingbird iti nasurok a tallo a ribu a kilometro manipud Mexico a pagnanaedanda no kalam-ekna sada mapan idiay adayo nga amianan nga Alaska. Dida ikankano dagiti peggad kadagiti bessang, taaw, ken ti dakes a paniempo.
Narawet
Adda napateg a panggep ti ayan-ayat dagiti hummingbird ken dagiti sabong a sarsarungkaranda—ti makuna a cross-pollination. Nupay kasta, ti nektar ti kangrunaan a pakaatrakaranda. Tapno adda pangsustinerna iti kasta unay a bilegna, masapul nga inaldaw a mangsusop ti hummer iti agarup kagudua (mamindua kuna ti dadduma) iti kadagsenna a nektar a nabaknang iti karbohidrato. Mapanunotmo kadi no kasano kaadu ti umdas a taraon a kasapulan ti tao?
Saan a kas iti kaaduan a billit, manmano a magna dagiti hummingbird. Mangmanganda bayat nga agtaytayabda. Tangay agduduma ti kaatiddog ken sukog ti sippit ti agsasabali a kita ti hummingbird, pilienda dagiti sabong a partikular a maibagay kadakuada. Nayonanda ti taraonda a nektar babaen ti panagtiliwda kadagiti insekto a mangmangan iti prutas ken panangikkat kadagiti aplat a dimket iti mulmula. Kasano a masusop ti billit iti nektar dagiti sabong a bisongenna?
Ti dila ti hummer ti kangrunaan a pagsusopna. Kastoy ti insurat ni Joan Ward-Harris: “Atiddog, akikid, nagsanga, ken medio muldotan ti murdong ti dila ti hummingbird; nabingay dayta iti dua a nagkiwer a gulis, a kakasla babassit a kalasugan a pagayusan ti nektar agingga a matilmonna dayta.”
No pakanem dagiti hummingbird iti asideg ti tawam tapno maatrakarmo ida, pulos a dikanto maumaan ti panagpabuya dagitoy a nakagangganaygay a billit. Nupay kasta, pakanem ida no la ket ta sidadaanka a mangtaraken kadakuada iti intero a kaaddada, tangay agpannurayda iti ipakanmo kadakuada bayat nga agpamiliada iti asideg nga umok.
Ugali iti Panaginnarem
Dadduma a kita ti hummingbird iti Sentral ken Sud America maatrakarda dagiti kabaian nga ay-ayatenda babaen ti panagkantada. Nakapimpintas ti panagkanta ti wine-throated hummingbird ti Guatemala. Ket ti “panagbatingting ti bassit, makaay-ayo a denggen a pirak a kampanilia” isut’ kaasping ti panagkanta ti white-eared hummingbird. Ngem saan a nalaing nga agkanta ti kaaduan kadagitoy. Basta ulit-ulitenda laeng ti sumagmamano nga agpapada, di makaay-ayo nga uni wenno no dadduma, agdayyengda a nakakaem dagiti sippitda sa bumsog ti pannakakuelioda.
Naisangsangayan ti panagsirkosirko ti dadduma a hummer no agiinnaremda. Kastoy ti ar-aramiden ti rufous, a kasla kimat nga umsuat manipud nangato a disso sa mapan iti ngatuen ti agbuybuya a kabaian ket kalpasanna—umsuat nga agpangato a kas iti letra J. Agsublisubli nga agsirkosirko a kas iti letra J agingga nga agsubli manen iti nangato a disso wenno agtayaben a kadua ti kabarbaro nga asawana. Mabalin nga agingga iti mamindua gasut kada segundo ti panagpayakpakna kabayatan daytoy a panagpabuyana!
Dagiti Napipintas nga Umok
Ti umok ti hummingbird ket “maysa kadagiti kapintasan nga estruktura iti lubong,” kuna ti maysa a managpaliiw. Impakita ni Joan Ward-Harris iti reporter ti Agriingkayo! ti maysa nga umok a nasarakanna. Uppat ket kagudua a sentimetro ti diametrona ken agarup maysa a sentimetro ti kaunegna. Kastat’ pannakaaramidna tapno bayat a dumakdakkel dagiti kas man la alimbubuyog nga ubbo, addanto kalalainganna ken naimeng nga umokda. Maysa a nakaay-ayat a kapadasan no maiparabaw iti dakulapmo ti maysa nga umok—kas man la bassit a tasa ti munieka a naaramid kadagiti nalulukneng a materiales a naggapu kadagiti mula. Naaramid met dagiti umok kadagiti pino a dutdot a napagdedekket babaen ti sapot. Adda dua wenno tallo a nakapudpudaw nga itlog a “kasla agkaanatad a perlas.”
No pakanen ti ina dagiti ubbona, iserrekna ti sippitna iti nagbabassit a karabukobda, sana iyula ti kasapulanda a taraon. Gagangay a kalpasan ti tallo a lawas, panawanen dagiti ubbo nga is-isuda ti umokda, taraonandan ti bagida ken dumakkelda agingga a ti nainkasigudan a pagorasanda ti mamagdaliasat kadakuada iti nawatiwat nga iyaakarda nga agturong iti lugar a kalalainganna ti kalam-ekna.
Natured
Ti nakaskasdaaw a kababalin ti hummingbird isut’ nainkasigudan a kinaturedna. Makitam daytoy no kasla agrarangetda gapu iti disso a panganan wenno teritoriada. Idiay Sud America, dua a velvet-purple coronets ti naimatangan a situtured a mangdardarup iti maysa nga agila a nangraut iti pagum-umokanda, a mangipakpakita a situtulokda a darupen ti kas man la ken Goliat no kasapulan. Ngem no dadduma, makettel ti biag dagiti hummingbird gapu iti sabsabali a kabusor a kas kadagiti uleg, tukak, sapot, nasiit a sabsabong, ken tattao nga agkolkolekta kadakuada.
Nupay kasta, adu a tattao ti manggaygayyem kadagitoy ken sigagagar nga ur-urayenda ti naintiempuan a panagsubli dagiti hummingbird tapno itultuloyda ti addaan panggep nga estilo ti panagbiagda. Sigurado a lallalo a maragsakanka kadagitoy a rumimatrimat a saniata ti nakaparsuaan no adalem ida a naimbag—no pilienda a bisongen dagiti sabong iti hardinmo.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 17]
DAGITI IMPORMASION MAIPAPAN ITI HUMMINGBIRD
• Tangay adda 320 a kita dagiti hummingbird, dagitoy ti maikadua kadagiti kadakkelan ti pamiliana a billit iti Western Hemisphere
• Dagitoy ti kabassitan iti lubong dagiti billit: Agarup 6 a sentimetro ti kabassit ti bee hummingbird ti Cuba, manipud murdong ti ipusna agingga iti murdong ti sippitna
• Ti intero a kadakkel ti kadakkelan a hummingbird ket 22 a sentimetro ket masarakan dayta iti makinlaud a Sud America manipud Ecuador agingga iti Chile
• Ti kangrunaan a pagnanaedanda iramanna ti equatorial zone iti Sud America manipud patas ti baybay agingga iti nasurok nga 4,500 a metro ken ti dadduma a puro ti Caribbean ken ti Pacifico
• No bulbulan ti kalgaw, masarakan dagitoy manipud adayo nga amianan nga Alaska agingga iti adayo nga abagatan a Tierra del Fuego
• Adda idi panawen a minilion ti napapatay tapno mausar dagiti dutdotda a pagdekorasion iti inegnegosio ti Europa a kallugong ti babbai, a mabalin a nakagudasan ti sumagmamano a kita
[Dagiti ladawan]
Giant (aktual a kadakkelna)
Bee hummingbird (aktual a kadakkelna)
[Dagiti Credit Line]
C. H. Greenewalt/VIREO
© 1990 Robert A. Tyrrell
[Ladawan iti panid 15]
Rufous hummingbird
[Credit Line]
THE HUMMINGBIRD SOCIETY / Newark Delaware EUA
[Ladawan iti panid 15]
Bee hummingbird (napadakkel)
[Credit Line]
© 1990 Robert A. Tyrrell
[Ladawan iti panid 15]
Antillean mango
[Credit Line]
© 1990 Robert A. Tyrrell
[Ladawan iti panid 16]
Rufous-breasted hermit
[Credit Line]
© 1990 Robert A. Tyrrell
[Ladawan iti panid 16, 17]
Anna’s (napadakkel)
[Credit Line]
Patricia Meacham/Cornell Laboratory of Ornithology
[Ladawan iti panid 17]
Kabaian a ruby-throated ken dagiti ubbona