Black Death​—Sakit Idiay Europa Idi Edad Media

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Francia

Tawen 1347 idi. Dinidigran ti sakit ti Adayo a Daya. Ita, nagramaramen kadagiti ig-igid ti makindaya a paset ti Europa.

DAGITI Mongol laklakubenda idi ti nasarikedkedan a pagtagilakuan ti Genoa, a maaw-awagan ita iti Feodosiya, idiay Crimea. Gapu ta ib-ibusen ida idin ti misterioso a sakit, insardeng dagiti Mongol ti irarautda. Ngem sakbay a nagsanudda, adda maudi a makapapatay nga impaputokda. Babaen kadagiti dadakkel a katapulto, impalladawda kadagiti pader ti siudad dagiti napudot pay a bangkay a natay gapu iti dayta a sakit. Idi agangay, sumagmamano kadagiti mangidepdepensa iti Genoa ti nagbarko tapno panawanda ti ilida a dinidigran ti sakit. Inwarasda ti sakit iti kada sangladan a nagdagasanda.

Iti sumagmamano laeng a bulan, adun ti natay iti intero nga Europa. Nagpartak a nagramaram iti Amianan nga Africa, Italia, España, Inglatera, Francia, Austria, Hungary, Switzerland, Alemania, Scandinavia, ken dagiti pagilian iti Baltic. Iti nasurok la bassit a dua a tawen, nasurok a kakapat iti populasion ti Europa, agarup 25 a milion a tattao, ti pinapatay ti naawagan “kaulpitan a kalamidad a napasamak iti maysa a pagilian iti pakasaritaan ti tao”​—ti Black Death.a

Rugi ti Didigra

Saan laeng a ti sakit a mismo ti makagapu iti trahedia a Black Death. Adda sumagmamano a nangpadegdeg iti dayta a didigra, ket maysa kadagita ti kinarelihioso. Maysa nga ehemplo isu ti doktrina a purgatorio. “Iti ngudo ti maika-13 a siglo, nagsaknapen ti sursuro a purgatorio,” kuna ti Pranses a historiador a ni Jacques le Goff. Idi rugrugi ti maika-14 a siglo, impablaak ni Dante ti nabileg ti impluensiana a librona a The Divine Comedy a naglaon kadagiti napatak a ladawan ti impierno ken purgatorio. Gapu ngarud iti relihion, makapasiddaaw ti kinaaleng-aleng ken panangakseptar dagiti tattao iti sakit, a matmatanda dayta kas dusa a nagtaud mismo iti Dios. Kas makitatayto, ti kasta a pesimistiko a kapanunotan ti aktual a nangrubrob iti panagsaknap ti sakit. “Dayta ti kasayaatan a kasasaad tapno napardas nga agsaknap ti sakit,” kuna ti libro ni Philip Ziegler a The Black Death.

Kalpasanna, adda pay ti parikut maipapan iti maulit-ulit a pannakadadael dagiti mula idiay Europa. Kas bungana, nagsagaba iti malnutrision ti dumakdakkel a populasion ti kontinente​—marigatandan a mangsaranget iti sakit.

Agsaknap ti Sakit

Sigun ken Guy de Chauliac, ti doktor ni Pope Clement VI, adda dua a kita ti sakit a nakastrek idiay Europa: pneumonic ken bubonic. Napatak ti panangdeskribirna kadagitoy a sakit a kunkunana: “Iti umuna a kita, agtultuloy ti gurigor ken panagtupra iti dara, sa iti las-ud ti tallo nga aldaw matayen ti masakit. Nagpaut daytoy iti dua a bulan. Ti maikadua a kita, a nagpaut agingga a limmabas ti epidemia, aggurigor met ti masakit sa tubuan pay iti apostume [letteg] ken busbusali iti kudil, nangnangruna kadagiti kilikili ken sellang. Gapu iti daytoy, matay ti maysa iti las-ud ti lima nga aldaw.” Awan mabalin dagiti doktor a manglapped iti panagwaras ti sakit.

Adu ti pimmanaw gapu iti panaglagaw​—a pinanawanda dagiti rinibu a naimpektaran. Kinapudnona, dagiti nababaknang nga aristokrata ken propesional ti dadduma kadagiti immuna a pimmanaw. Nupay pimmanaw met ti dadduma kadagiti papadi, adu kadagiti grupo ti papadi ti naglemmeng kadagiti kombentoda, a mangnamnama a dida maakaran iti sakit.

Kabayatan daytoy a panaglagaw, indeklara ti papa ti 1350 kas Nasantuan a Tawen. Maikkan dagiti peregrino a napan sadi Roma iti pammalubos nga agderetso iti paraiso a saanen a dumaldalan iti purgatorio! Ginasut a ribu a peregrino ti nangipangag iti awis​—ket iti panagbiaheda, insaknapda ti sakit.

Awan Serserbina a Panagregget

Awan serserbina dagiti panagregget a mangkontrol iti Black Death agsipud ta awan a talaga ti makaammo idi no kasano a mayakar. Naamiris ti kaaduan a ti panangsagid iti masakit​—wenno uray laeng iti pagan-anayna​—ket peligroso. Kabuteng pay ketdin ti dadduma no perrengen ida ti naakaran! Nupay kasta, impabasol dagiti agnanaed idiay Florence, Italia, ti sakit kadagiti pusa ken aso sadiay. Pinapatayda dagitoy nga animal, a dida ammo nga iti panangaramid iti kasta, rinuk-atanda ti parsua nga aktual a mangiwarwaras iti kontaminasion​—ti utot.

Bayat nga umad-adu ti matmatay, nagpatulong ti dadduma iti Dios. Inted dagiti babbai ken lallaki ti amin a sanikuada iti simbaan, ta mangnamnamada a salakniban ida ti Dios iti sakit​—wenno uray kaskasano gunggonaanna ida iti biag sadi langit no matayda. Daytoy ti nangpabaknang iti kasta unay iti simbaan. Popular met a pangsumra dagiti anting-anting, ladawan ni Kristo, ken an-anib. Nagpannuray dagiti dadduma iti an-anito, panagsalamangka, ken sinsinan a medisina. Naikuna a malabanan dagiti bangbanglo, suka, ken espesial a sapsapo ti sakit. Ti panangkissay iti dara ket sabali pay a pamuspusan a magustuanda. Kinuna pay ketdi dagiti nalalaing a mannursuro iti University of Paris a ti panaglilinia dagiti planeta ti makagapu iti sakit! Nupay kasta, awan naaramidan dagiti palso a panangilawlawag ken “agas” tapno mapasardeng ti panagramaram daytoy makapapatay a sakit.

Dagiti Manayon nga Epekto

Iti las-ud ti lima a tawen, kasla nagpatingga met laengen ti Black Death. Ngem sakbay nga agngudo ti siglo, di kumurang nga uppat a daras a nagsubli dayta. Dagiti epekto ti Black Death ket naidilig ngarud kadagidiay epekto ti Gubat Sangalubongan I. “Dandani amin a moderno a historiador umannugotda a ti sakit a napasamak iti dayta a lugar ket nakaro dagiti epektona agpadpada iti ekonomia ken iti kagimongan kalpasan ti 1348,” kuna ti libro a The Black Death in England a naipablaak idi 1996. Inkisap ti sakit ti dakkel a paset ti populasion, ket sinigsiglo ti napalabas sakbay a nakalung-aw ti dadduma a lugar. Tangay bassiten ti trabahador, gagangay a ngimmato ti sueldo. Nalugi dagiti dati a nabaknang a makinkukua iti daga, ket narpuog ti feudal system​—a pakabigbigan ti Edad Media.

No kasta, ti sakit ti puersa a nangtignay iti napolitikaan, narelihiosuan, ken sosial a panagbalbaliw. Sakbay a simmangbay ti sakit, Pranses ti gagangay a pagsasao dagiti de adal idiay Inglatera. Ngem, gapu iti ipapatay ti adu a mannursuro a Pranses, sinuktan ti Ingles ti Pranses a pagsasao idiay Britania. Addada met panagbalbaliw iti relihion. Kas kuna ti Pranses a historiador a ni Jacqueline Brossollet, gapu ta kurang ti agadal iti kinapadi, “masansan nga inawis ti Simbaan dagiti ignorante ken aleng-aleng a tattao.” Imbaga ni Brossollet a “ti nalulok a moralidad kadagiti seminario ken simbaan ti maysa idi a pakaigapuan ti Repormasion.”

Awan duadua a nabileg ti impluensia ti Black Death iti arte ta ti ipapatay ti nagbalin a gagangay a tema ti arte. Ti nalatak a danse macabre genre [dance of death], a kadawyan nga ireprepresentar dagiti rurog ken bangkay, ket nagbalin a nalatak a simbolo ti bileg ni patay. Gapu ta saan a natalged ti masakbayan, adu kadagiti nakalasat iti sakit ti saanen a maseknan iti moralidad. Gapuna, nakalulluloken ti moral a kasasaad. Sigun iti libro a The Black Death, agsipud ta di nalapdan ti simbaan ti sakit a Black Death, “narikna ti maysa idi edad media nga isu ket pinaay ti Simbaan.” Kuna pay ti dadduma a historiador a dagiti simmaganad a panagbalbaliw iti kagimongan kas imbunga ti Black Death imparegtana ti panagwaywayas ken panagpartuat ket simmayaat ti sosial a takder ken kasasaad ti biag​—ti sinaruno ti kapitalismo.

Tinignay met ti Black Death dagiti gobierno a mangipasdek iti sistema a mangasikaso iti sanitasion. Idi limmabasen ti sakit, dinalusan ti Venice dagiti kalsada ti siudad. Ti ari iti Francia a ni John II, a maaw-awagan ti Naimbag, imbilinna met ti pannakadalus dagiti kalsada kas pamay-an a panglaban iti pangta ti epidemia. Inaramid ti ari daytoy nga addang kalpasan a nadamagna ti maipapan iti nagkauna a Griego a doktor a nangiliklik iti Atenas iti sakit babaen ti panangdalus ken panangugas kadagiti kalsada. Adu kadagiti silulukat nga imburnal iti kalkalsada idi edad media ti nadalusan kamaudiananna.

Napalabasen?

Nupay kasta, idi la 1894 a natakuatan ti Pranses a bacteriologist a ni Alexandre Yersin ti bakteria a pakaigapuan ti Black Death. Napanaganan daytoy iti Yersinia pestis, a naipasurot iti naganna. Uppat a tawen kalpasanna, sabali pay a Pranses nga agnagan Paul-Louis Simond, ti nakadiskobre maipapan iti akem ti timel (nga adda kadagiti utot) iti pannakayakar ti sakit. Di nagbayag, addan bakuna a napartuat ngem saan unay a naballigi.

Saan kadin nga agsubli ti sakit? Saan. Idi kalam-ek ti 1910, agarup 50,000 a tattao ti natay gapu iti dayta a sakit idiay Manchuria. Ket iti kada tawen, rinibu a baro a kaso ti irekrekord ti World Health Organization​—ket umad-adu pay. Addada pay natakuatan a baro a kita dayta a sakit​—dagiti sakit a narigat nga agasan. Wen, malaksid no maannurot dagiti pamunganayan a pagalagadan ti kinadalus, dayta a sakit ket agtalinaed a pangta iti sangatauan. Kastoy ti konklusion ti libro a Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Why the Plague? The Rat, the Flea, and the Bubo), nga inedit da Jacqueline Brossollet ken Henri Mollaret: “Saan la a sakit dayta idiay Europa idi Edad Media, . . . nakalkaldaang ta dayta a sakit ket nalabit sakit met iti masakbayan.”

[Footnote]

[Blurb iti panid 23]

Inted dagiti babbai ken lallaki ti amin a sanikuada iti simbaan, ta mangnamnamada a salakniban ida ti Dios iti sakit

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Sekta Dagiti Flagellant

Gapu ta matmatanda ti sakit kas pannusa ti Dios, pinadas ti dadduma nga ep-epen ti pungtot ti Dios babaen ti panangbabaut, wenno panangsapsaplit iti bagi. Ti Brotherhood of the Flagellants, maysa a movimiento a maipagarup nga agingga iti 800,000 ti miembrona, ket limmatak a husto kabayatan ti Black Death. Dagiti pagalagadan ti sekta iparitna ti makitungtong kadagiti babbai, aglaba, wenno agsukat iti pagan-anay. Sapsaplitenda ti bagida iti publiko mamindua iti kada aldaw.

Kuna ti libro a Medieval Heresy a “ti panangsapsaplit ket maysa kadagiti sumagmamano a pamay-an tapno mayebkas ti nadidigra a populasion ti riknada.” Nagdindinamag met idi dagiti Flagellant gapu iti panangkondenarda iti hirarkia ti simbaan ken iti panangibutaktakda a dakkel a panguartaan ti simbaan ti sursuro nga absolusion. Di pakasdaawan ngarud nga idi 1349, kinondenar ti papa ti sekta. Nupay kasta, idi kamaudiananna, nagin-inut a nagpukaw ti movimiento kalpasan ti panagsardeng ti Black Death.

[Ladawan]

Pinadpadas dagiti Flagellant nga ay-aywen ti Dios

[Credit Line]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Ladawan iti panid 25]

Ti angol idiay Marseilles, Francia

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Ladawan iti panid 25]

Natakuatan ni Alexandre Yersin ti bakteria a pakaigapuan ti sakit

[Credit Line]

Culver Pictures