Dagiti Viking​—Manangparmek ken Manangsakup

MAYSA nga aldaw idi iti Hunio, tawen 793 K.P. Makumikom dagiti monghe iti trabahoda iti bassit nga isla ti Lindisfarne, a maawagan met a Holy, iti baybay ti Northumberland, England. Dida ammo a sipapartak a sumungsungad idin dagiti elegante, nababa a barko. Simmanglad dagiti barko, sa dimsaag ken nagturong a dagus iti monasterio dagiti narungsot ti langada ken barbasan a lallaki a nagtagikampilan ken nagtagiwasay. Dinarupda dagiti napabutngan a monghe ket nagadu ti pinatayda. Sinamsam dagiti rimmaut ti adu a balitok, pirak, alahas, ken dadduma pay a gameng. Kalpasanna, naglayagda manen iti North Sea ken didan nagpakita pay.

Dagiti nagsamsam ket dagiti Viking, ket ti brutal a panangrautda sada pumanaw met la a daras ti makagapu a limmatakda idiay Europa ken nangirugi ti panawen dagiti Viking. Di nagbayag, nagsaknap ti panagkullayaw isu a kastoy ti namin-adu a naikararag iti intero nga England: “Ispalennakami O Apo, iti kinarungsot dagiti Northmen.”a

Siasino dagitoy a Viking? Nupay saanda idi nga agdindinamag, apay a kellaat a nagparangda kadagiti panid ti historia ken nagbalin a pasetna, sada nagtalinaed a nalatak iti tallo a siglo, ket kalpasanna kasla awandan?

Mannalon ken Managsamsam

Dagiti umili a Germanic ti inapo dagiti Viking. Nangrugida nga immakar 2,000 a tawen sakbay ti panawen dagiti Viking, nanipud amianan a laud ti Europa sada nagpa-Denmark, Norway, ken Sweden​—Scandinavia. Kas kadagiti inapoda, mannalon dagiti Viking, uray dagidiay nakipaset iti panangraut. Kadagiti nalamlamiis a paset ti Scandinavia, ad-adda a nagpannurayda iti panaganup, panagkalap, ken panagdaklis iti pating. Daddadakkel a komunidad ti nagnaedan dagiti negosiante a Viking, ket nanipud kadagitoy, linasatda dagiti ruta ti negosio idiay Europa babaen kadagiti nalagda a barkoda. Apay ngarud a dimmakes dagiti saan unay a nalatak ken kasla nasingpet a tattao iti maysa laeng a kaputotan?

Ti maysa a posibilidad isu ti adu unay a populasion, ngem patien ti adu a historiador nga agaplikar laeng daytoy iti makinlaud a Norway gapu iti limitado a dagana a pagmulaan. Kuna ti The Oxford Illustrated History of the Vikings: “Ti kinabaknang, saan a ti daga ti sapsapulen ti kaaduan kadagiti immuna a kaputotan dagiti Viking.” Nangnangruna nga agpayso daytoy kadagiti ari ken panguluen nga agkasapulan idi iti dakkel unay a pamastrekan tapno mataginayonda ti pannakabalinda. Mabalin a pimmanaw ti dadduma a Viking idiay Scandinavia tapno maliklikanda dagiti riri ti pamilia ken gubat iti lugarda.

Ti sabali pay a makagapu ket mabalin a gagangay kadagiti nabaknang a lallaki a Viking ti maaddaan iti adu nga assawa. Gapu iti dayta, adu ti annakda. Nupay kasta, gagangay a ti laeng inauna nga anak a lalaki ti agtawid iti sanikua ti pamilia. Suportaran dagiti addina ti bagida. Sigun iti libro a The Birth of Europe, dagiti awan tawidna nga annak a lallaki ket “nangbuangay iti dakkel ken napeggad a natan-ok a grupo dagiti mannakigubat a napilitan a mangipamuspusan iti mismo a panagballigida, panangparmek man dayta iti pagilianda wenno ti panagbalinda a pirata iti sabali a pagilian.”

Adda umiso a lugan dagiti Viking tapno nalakada a rumaut ken aglibas​—ti longship. Indayaw dagiti historiador ti longship kas maysa kadagiti kasayaatan a gapuanan ti teknolohia idi rugrugi ti Edad Media. Gapu ta narigat a serken ti danum ken aglayag babaen kadagiti layag wenno gaud, dagitoy nga elegante a lugan ti namagbalin kadagiti Viking kas dagiti kalaingan iti amin a baybay, dan-aw, ken karayan iti intero a masakupanda.

Panangpalawa Dagiti Viking iti Masakupanda

Sigun iti dadduma a historiador, nangrugi ti panawen dagiti Viking idi ngalay ti maikawalo a siglo, sakbay unay ti irarautda idiay Lindisfarne. Aniaman ti napasamak, ti pannakaraut ti Lindisfarne ti nakatulong tapno aglatak dagiti Viking iti publiko. Nanipud England, napanda idiay Ireland, a nangpuntiria manen kadagiti monasterio a napnuan gameng. Pinunno dagiti Viking ti adu a longship-da kadagiti samsam ken tagabo sada nagawid idi kalam-ekna. Ngem idi 840 K.P., insardengda ti tradision ket pinalabasda ti kalam-ekna kadagiti lugar a nagsamsamanda. Kinapudnona, ti Dublin a siudad ti Ireland ket nangrugi kas maysa a teritoria dagiti Viking. Idi 850 K.P., rinugianda metten a pinalabas ti kalam-ekna idiay England, ket ti Isle of Thanet iti sabangan ti Thames River ti nagbalin a kaunaan a sentro ti operasionda.

Di nagbayag, dimteng idiay British Isles agpadpada dagiti Viking a naggapu idiay Denmark ken Norway, saanen a kas grupo dagiti manangraut no di ket kas soldado a grupo dagiti longship. Mabalin a 30 a metro ti kaatiddog ti dadduma kadagitoy a barko ken nalabit nangilugan iti aginggat’ 100 a mannakigubat. Kadagiti simmaganad a tawen, pinarmek dagiti Viking ti amianan a daya ti England, maysa a lugar a naawagan kas ti Danelaw agsipud ta naturay sadiay ti kultura ken linteg dagiti Danes. Nupay kasta, iti abagatan ti England sadi Wessex, linapdan ti ari dagiti Saxon a ni Alfred ken dagiti simmaruno kenkuana ti iraraut dagiti Viking. Ngem kalpasan ti dakkel a rinnupak idiay Ashington idi 1016 ken ti ipapatay ti ari ti Wessex a ni Edmund idi arinunos daydi met la a tawen, ti lider dagiti Viking a ni Canute​—maysa nga agkunkuna a Kristiano​—ti nagbalin nga agsolsolo nga ari ti England.

Iti Uneg ken Ruar ti Europa

Idi 799 K.P., rinugian dagiti Viking idiay Denmark a rauten ti lugar a maawagan idi a Frisia​—ti rehion iti kosta ti Europa a dandani manipud Denmark agingga iti Netherlands ti saklawenna. Nanipud sadiay, naglayagda kadagiti karayan a kas iti Loire ken Seine sada nagsamsam kadagiti ili ken bario agingga iti katengngaan a paset ti Europa. Idi 845 K.P., nagsamsam pay dagiti Viking idiay Paris. Ti ari dagiti Frank a ni Charles the Bald binayadanna ida iti 3,000 a kilo a pirak tapno panawanda ti siudad. Ngem nagsublida sada rinaut uray dagiti lugar iti ruar ti Paris agingga idiay Troyes, Verdun, ken Toul.

Naglayag met dagiti Viking idiay España ken Portugal. Idi 844 K.P. ti damo a naammuan a panangrautda sadiay. Sinerrekda ti sumagmamano a babassit nga ili ken temporario nga inokuparda pay ti Seville. “Nupay kasta,” kuna ti Cultural Atlas of the Viking World, “nakiranget a sipipinget dagiti manangikanawa nga Arabo isu a dagus a napapanaw dagiti Viking ket dandani naibus ti buyotda.” Nupay kasta, nagsublida idi 859 K.P.​—a tugotda idin ti grupo a buklen ti 62 a barko. Kalpasan a dinadaelda ti adu a paset ti España, rinautda ti Amianan nga Africa; ket uray no napnon dagiti barkoda iti samsam, napanda latta sadi Italia tapno takawan ti Pisa ken Lina (dati a Luna).

Dagiti Viking iti Sweden ti nagpadaya a bimmallasiw iti Baltic ken iti dadduma kadagiti dadakkel a karayan ti Makindaya nga Europa​—ti karayan Volkhov, Lovat’, Dnieper, ken Volga. Idi agangay, nakadanonda idiay Black Sea ken kadagiti nabaknang a daga ti Imperio ti Byzantium. Nakadanon pay ketdi ti dadduma a negosiante a Viking idiay Baghdad babaen ti panaglayagda iti Volga River ken Caspian Sea. Idi agangay, inturayan dagiti panguluen a taga Sweden ti nalawa a daga dagiti Slav nga isu ti Dnieper ken ti Volga. Naawagan dagiti manangraut a Rus, maysa a termino a patien ti dadduma a nagtaudan ti sao a “Russia”​—“Daga dagiti Rus.”

Ipapan Idiay Iceland, Greenland, ken Newfoundland

Pinuntiria dagiti Viking a taga Norway ti adu nga isla iti ruar dagiti masakupanda. Kas pagarigan, sinakupda dagiti isla ti Orkney ken Shetland idi maikawalo a siglo agraman dagiti isla ti Faeroe, Hebrides, ken makindaya nga Ireland idi maikasiam a siglo. Sinakup pay ketdi dagiti Viking ti Iceland. Nangipasdekda sadiay iti parliamento nga Althing. Ti Althing ti kadaanan a kamara iti Laud ket agingga ita, dayta pay laeng ti mangtartarawidwid a grupo idiay Iceland.

Idi 985 K.P., ti maysa a Viking nga agnagan Erik the Red ket nangipasdek iti maysa a kolonia idiay Greenland. Iti arinunos dayta a tawen, pimmanaw idiay Iceland ti padana a Norseman a ni Bjarni Herjolfsson tapno makikadua kadagiti dadakkelna idiay Greenland. Ngem naisiasi iti rutana nga agpa-Greenland gapu iti napigsa nga angin ken dalluyon. “Nalabit ni Bjarni ti kaunaan a Norseman a nakakita iti Amianan nga America,” kuna ti Cultural Atlas of the Viking World.

Gapu iti impadamag ni Bjarni, ken nalabit kalpasan ti tawen 1000, ni Leif Eriksson nga anak ni Erik the Red, ket naglayag a nagpalaud nanipud Greenland agingga idiay Baffin Island ken kalpasanna, nakadanon agingga iti kosta ti Labrador. Nakadanon iti tuktok ti daga nga inawaganna a Vinland, gapu kadagiti atap nga ubas ken lungboy nga agtubtubo sadiay.b Pinalabas ni Leif ti kalam-ekna sadiay sakbay a nagsubli idiay Greenland. Iti simmaganad a tawen, ti manong ni Leif a ni Thorwald ti nangidaulo iti maysa nga ekspedision idiay Vinland, ngem napapatay gaput’ pannakirangetna kadagiti katutubo. Ngem sumagmamano a tawen kalpasanna, 60 agingga iti 160 a Viking ti nangipasdek iti purok idiay Vinland. Gapu iti nagtultuloy nga ibubusor dagiti katutubo, nagnaedda sadiay iti agarup tallo laeng a tawen, ket pulos a didan nagsubli. Dandani 500 a tawen ti napalabas sakbay a ti Italiano a managsukisok para iti England a ni John Cabot ti nangsakup iti Amianan nga America para iti England.

Ti Panagpatingga ti Panawen Dagiti Viking

Idi nagpatinggan ti panawenda, nakaipasdek dagiti Viking iti adu a baro a napolitikaan nga estado nga inturayan dagiti dinastia ti Scandinavia. Ngem saan a nagbayag ti panagtalinaedda a ganggannaet, tangay adu a Viking ti naimpluensiaan idi agangay kadagiti baro a naammuanda a kultura ken relihion. Kas pagarigan, nagbalin a Katoliko ti panguluen dagiti Viking a ni Rollo, a nangraut iti maysa a paset ti teritoria iti kosta ti Francia a maawagan Normandy (kayatna a sawen “Daga dagiti Northmen,” wenno dagiti Norman). Ti Duke iti Normandy a ni William ti maysa kadagiti kaputotanna. Kalpasan ti rinnupak idiay Hastings idi 1066, a nagrinnangetan ti adu a kaputotan dagiti Viking iti Normandy ken England, nakoronaan kas ari ti England ti nagballigi a ni Duke William.

Dagus a linapdan ni William ti amin a dadduma pay koma nga impluensia ti Scandinavia idiay England ket rinugianna ti baro a panawen ti peudalismo a nainaig iti sistema ti panangituray, panangtagikua iti daga, ken ekonomia dagiti Pranses idi edad media. Gapuna, “no adda man petsa a napili a mangtanda iti panagpatingga ti Panawen dagiti Viking,” kuna ti libro a The Vikings, ni Else Roesdahl, “dayta ket idi 1066.” Naimatangan met ti maika-11 a siglo ti panagbalin ti nagkauna a pagpagarian dagiti Viking idiay Scandinavia kas dagiti agwaywayas nga estado a nasion.

Napnuan aksion ti tallo a siglo a pakasaritaan dagiti Viking. Ngem saan a kompleto ti pakasarsaritaan dagiti Viking kas manangraut laeng a barbaro a nagtagikampilan ken nagtagiwasay. Pinaneknekanda met a mannakibagayda babaen ti panangsakupda idi agangay iti addayo a luglugar ken panangtuladda kadagiti kultura dagidiay a lugar. Kas mannalon, nagnaedda kadagiti permanente a pagtaengan, ket kas agturay, nagtugawda kadagiti ganggannaet a trono. Wen, pinaneknekan dagiti Viking a nalaingda saan laeng nga iti panaglayag ken kampilan no di ket uray iti panagtalon ken iti politika.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 27]

RELIHION DAGITI VIKING

Nagdaydayaw dagiti Viking iti adu a didiosen a nailadawan iti sarsarita, a nakairamanan da Odin, Thor, Frey, Freya, ken Hel. Ti dios ti kinasirib ken gubat a ni Odin ti katan-okan kadagiti didiosenda. Ni Frigga ti asawana. Ni Thor ti manangpapatay kadagiti higante ken agturay iti angin ken tudo. Ni Frey ket maysa nga imoral a dios ti talna ken kinabunga. Ti kabsatna a babai a ni Freya ti diosa ti ayat ken kinabunga. Ni Hel ti diosa iti lubong dagiti natay.

Ti mitolohia dagiti Norse ti nakaibasaran ti nagnagan ti sumagmamano nga aldaw ti lawas iti Ingles ken dadduma pay a lenguahe. Kas pagarigan, nagtaud ti Martes iti nagan ni Tyr, ti anak ni Odin (a pagaammo met kas Woden); ti Mierkoles ket aldaw ni Woden; aldaw ni Thor ti Huebes; ket aldaw ni Frigga ti Biernes.

Kas kadagiti agdaydayaw kadakuada, ti didiosen dagiti Viking ket maipagarup a bimmaknang gapu iti panagtakaw, pannakigasanggasat, ken panangallilaw. Inkari ni Odin a dagidiay natay a simamaingel iti gubat ket addaan iti lugar iti nailangitan a pagturayan nga Asgard (pagtaengan dagiti didiosen), iti dakkel a pasdek a Valhalla. Mabalinda ti agpennek sadiay nga agpiesta ken makiranget. Masansan a maitabon dagiti natan-ok a Viking a kakuykuyog ti maysa a barangay wenno batbato a naurnos a kaasping ti barangay. Maitabon met ti taraon, igam, arkos, naparti nga animal, ken nalabit uray ti naisakripisio a tagabo. Nalabit ti katulong ti reyna ket maitabon met a kaduana.

Masansan a nainaig ti adda sarana a helmet kadagiti nagkauna a Viking sakbay ti panawen dagiti Viking nasurok a 1,000 a tawenen ti napalabas ken nabatad a maisuot laeng no adda seremonia. Simple a bimmalisungsong a helmet a naaramid iti metal wenno lalat ti inusar dagiti mannakigubat a Viking no kayatda ti ag-helmet.

[Mapa iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

PANANGPALAWA DAGITI VIKING ITI MASAKUPANDA

NORWAY

↓

ICELAND

GREENLAND

Baffin Island

Labrador

Newfoundland

DENMARK

↓

ENGLAND

IRELAND

NETHERLANDS

FRANCE

PORTUGAL

SPAIN

AFRICA

ITALY

SWEDEN

↓

RUSSIA

Caspian Sea

Baghdad

UKRAINE

Black Sea

Istanbul

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 24]

Modelo a kaasping ti longship dagiti Viking

[Credit Line]

Panid 2 ken 24: Antonion Otto Rabasca, Impaay ni Gunnar Eggertson

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Dagiti alikamen a pakigubat dagiti Viking

Helmet ti Viking

[Credit Line]

Dagiti alikamen a pakigubat ken helmet: Ramramit idi ugma a naka-display idiay Museum of National Antiquities, Stockholm, Sweden

[Ladawan iti panid 27]

Ni Leif Eriksson