Ti Nakaskasdaaw a Kappo Ipalgakna Dagiti Palimedna

ANIA ti agpatpataud iti di maslep ken kapipigketan a kola, agserserbi a kasla vacuum cleaner, ken agisursuro pay kadagiti sientista no kasanoda a tarimaanen dagiti gene? Ti nanumo a bassit a batbato a maawagan kappo!

Adda kappo iti intero a lubong. Baybay ti pagnanaedan ti dadduma. Iti waig ken dan-aw ti ayan ti dadduma. Iti uneg ti duat’ balbulana a kappo, adda nalukneng a bagi a naabbongan iti kasla kudil a pannakakagayna. Kas iti kasasaad ti amin a kabibi, ti pannakakagayna ti mangaramid iti balayna babaen ti panamaglaokna iti calcium ken carbon dioxide, nga aggapu iti taraonna ken iti danum ti aglawlaw. Tapno matuladtayo a tattao ti maaramidan ti kappo, masapul a mangantayo kadagiti naburakburak a bato, prosesuentayo dagitoy iti unegtayo, satay iruar kas nakasaganan a pagbangon a materiales nga automatiko a mangaramid kadagiti diding ken atep! Ngem saan a ti balay ti kappo ti makapainteres unay kadagiti managsukisok no di ket ti pannakasakana.

Ti Kapipigketan a Kola ti Kappo

Padasem a guyoden ti kappo iti maysa a bato, ket matakuatam a nakakapet a naimbag iti dayta​—masapul a kasta tapno madaeranna ti natadem a sippit ti mabisin a tumatayab nga agayuyang iti baybay wenno dagiti nadawel nga allon. Kasano a makakapet a naimbag? No agpili iti pagnaedanna, iruarna ti sukog-dila a pannakasakana manipud iti balayna sana idekket a naimbag dayta iti rabaw ti maysa a solido a banag. Mangiruar dagiti espesial a glandula iti naglalaok a protina kadagiti gerger iti intero a pannakasakana. Dagus a tumangken daytoy a likido a kas iti pino, mabennat a sinulid nga agarup maysa a pulgada ti kaatiddogna. Kalpasanna, ti nagbassit nga estruktura iti pungto daytoy a sinulid ti mangiruar iti bassit a natural a pigket, sa itag-ay ti kappo ti sakana, ket nalpasen ti linia ti umuna a pannakaangklana. Dagitoy nga estratehiko ti pannakaikabilda a sinulid ti mangbukel iti reppet a maawagan byssus, a mangipigket iti kappo iti baro a pagtaenganna a kaasping ti panangpatibker dagiti tali iti maibangon a tolda. Tallo wenno uppat la a minuto a maaramid ti intero a pamay-an.​—Kitaem ti diagrama.

Panunotem man nga addaanka iti kapipigketan a kola a di makasabidong ken nakaam-amnut nga uray la masalputna ti kabassitan a disso ken abut, sa dumket iti aniaman a lugar, uray iti uneg ti danum. Maragsakan la ketdi dagiti agar-aramid iti bapor no maaddaanda iti kasta tapno matarimaanda dagiti bapor a din kasapulan nga isangladda pay laeng tapno agmaga dagitoy. Dagiti agar-aramid iti makinruar nga estruktura ti luglugan kayatda la ketdi nga usaren ti talaga a di maslep a pintura a manglapped iti panaglati. Kayat la ketdi dagiti siruhano ti maaddaan iti natalged a kola tapno maisublida dagiti nablo a tulang ken maserraanda dagiti sugat. Mabalin a daytan ti iselsel dagiti dentista kadagiti bukbok ken pangtarimaanda kadagiti narpi a ngipen. Kasla di agpatingga dagiti posible a pakausaranna.

Nupay kasta, saan a panggep nga usaren dagiti sientista ti kappo tapno makaaramidda iti daytoy kapipigketan a kola. Kasapulan la ketdi ti 10,000 a batbato tapno makaaramidda iti sangagramo laeng a kola. Isu a ti panagala iti umdas a kappo a pangsuplay iti kasapulan ti lubong a kapipigketan a kola ti pakaungawan ti amin a kappo, nangruna ta adun a kita ti agpegpeggad a maungaw. Imbes a kasta, dagiti Americano a managsukisok ti nangilasin ken nangkopia kadagiti gene tapno makaalada iti lima a napigket a protina ti kappo, ket asidegen a makaaramidda iti adu kadagitoy iti laboratorio tapno addanto suboken dagiti industria. Madama met a suksukimaten dagiti Britano a sientista ti maysa kadagitoy a napigket a protina. Nupay kasta, kaskasdi a mas adelantado ti kappo ngem kadagiti sientista. Ti kappo laeng ti nainkasigudan a makaammo iti eksakto a kaadu dagiti aglalaok a protina a maitutop iti tunggal kita ti rabaw ti maysa a banag. Sisisiddaaw nga inyimtuod ti molekular a biologo a ni Frank Roberto: “Kasano ngay a matuladyonto dayta?”

Ti Vacuum Cleaner

Managkaan dagiti kappo iti nasagatda. Iti kaaduan a kita, inaldaw a mangagsep ti tunggal kappo iti sumagmamano a litro a danum sana sagaten saan laeng a ti taraon ken oksihena no di ket uray dagiti rugit a kas kadagiti makadangran a bakteria ken makasabidong a kemikal. Daytoy nga abilidad ti mamagbalin kadagiti kappo kas naglalaing a para dalus iti danum. Nalaka ken nasapa met dagitoy a pangammo no kontaminado ti danum. Kas pagarigan, ginasut a kappo ti naikabil iti baybay ti aglawlaw ti pagminasan iti krudo idiay Ekofisk iti taaw ti Norway. Kada sumagmamano a bulan, isang-at ida dagiti sientista ken ammuenda ti kaadu ti polusion iti uneg ti balay dagiti kappo tapno maammuanda no dagiti kemikal a naidiskarga iti baybay ti mangdangran kadagiti sibibiag a parsua nga agnanaed iti taaw. Nanipud 1986, dagiti kappo ken tirem ket us-usarenen ti Mussel Watch Project a mangtartarawidwid kadagiti baybay, waig, karayan, ken dan-aw iti intero nga Amianan nga America. Nabaelan dagiti managsukisok a paliiwen ti aniaman a panagbalbaliw ti kalidad ti danum babaen ti tinawen a panangsukimatda iti naurnong a kemikal iti uneg dagiti batbato. Nagadu ketdin ti maitulong dagiti kappo!

Maibilang a peste ti maysa a kita nga agnanaed iti tamnay a maawagan striped zebra mussel. Daytoy kas-tangan ti kadakkelna a katutubo iti makindaya nga Europa ket posible a naiparna a naipan idiay Amianan nga America idi ngalay ti dekada 1980 idi indiskarga ti nagdakkel a bapor iti Atlantiko ti pagpadagsenna a danum. Tangay adayo kadagiti gagangay a kabusorna, nagbiit nga immadu dagiti striped zebra mussel idiay Great Lakes ken iti dadduma pay a karayan ken waig, isu a minilion a doliar ti nadadael gapu ta binaraan dagitoy dagiti tubo ti danum ken kinalupkopanda dagiti barangay, pier, ken rangtay. Dayta met ti makagapu a naungaw ti dadduma a kita ti katutubo a kappo ken tukmem wenno bennek.

Ngem adda met nagsayaatanna. Yantangay naglaing nga agsagat dagiti zebra mussel, dagus a limmitnaw dagiti nalibeg a danum ti dan-aw gapu ta inalun-onda dagiti tumtumpaw nga algae. No kasta, mabalin manen nga umadu dagiti berde a mula iti uneg ti danum ken mangipaay iti pagtaengan ti dadduma pay nga agnanaed iti dan-aw. Madama nga ad-adalen dagiti sientista ti kapanunotan nga usarenda ti karkarna a kinalaing ti kappo a mangsagat tapno maikkatda dagiti makadangran a bakteria kadagiti pagubbogan ti danum pangpubliko ken pangikkat pay ketdi iti rugit kadagiti planta a mangdalus iti narugit a danum.

Dadduma Pay a Paglaingan

Ammom kadi nga adda sumagmamano a kappo ken tukmem wenno bennek iti tamnay a makapataud kadagiti natural a perlas, a dadduma kadagitoy ti talaga a nakanginngina? No nagalahas wenno nagbutoneskan iti perlas, nalabit naaramid met dagitoy kadagiti kappo, tirem, tukmem, wenno dadduma pay a kitada. Ti nasileng ken bimmullalayaw a mother-of-pearl, a maawagan met nakar, ket aggapu kadagiti makin-uneg a katuon ti balay dagiti kappo, ken masansan a mausar iti industria ti panagaramid kadagiti perlas iti sidong dagiti artipisial a kasasaad. Maikabil iti uneg ti maysa a tirem ti nagbassit a batek ti nakar a naiwa manipud iti balay ti kappo. No magutugot, dayta a pakasuronan ti tirem a naikabil iti unegna ti kalupkopannan iti adu a katuon ti nakar, nga agbalin a perlas inton agangay.

Siempre, pagtaraontayo met ti dadduma pay a kappo iti apgad! Adun a siglo a pagay-ayat dagiti tattao ti mangan iti nadumaduma a putahe ti naimas ken nasustansia a lasag ti kappo. Kadagiti pagtaengan dagiti Pranses, mabalin a naramanamon ti moules marinière, kayatna a sawen, ti kappo a napasngawan iti naglaok nga arak ti ubas ken sibuyas. Kaykayat dagiti Español a lutuen dagitoy kas namaris a putahe a maawagan paella, idinto ta dagitoy ket idasar dagiti Belgiano kadagiti dadakkel, agburburek a banga a napakuyogan iti prito a patatas. Narang-ay a negosio iti intero a lubong ti panagala kadagiti kappo, nupay iti dadduma a pagilian iti Europa, napigsa pay laeng dagiti negosio nga imatmatonan dagiti pamilia. Maysa la a pakdaar: No kayatmo ti mangan iti daytoy nananam a taraon, siertuem a nadalus ti naggapuan ti batbatom, ken saan nga iti aplaya ti pagalaam iti mismo a kanem malaksid no siguradom a saan a kontaminado dayta.

Siasino ti makaammo iti dadduma pay a palimed nga ipalgakto ti kappo? Ngamin, maipagarup nga agbiag ti dadduma kadagitoy a parsua iti nasurok a sangagasut a tawen! Nagbassit ti puso ti kappo nga agbomba iti nalitnaw a dara, ngem awan utekna. Kasano ngarud a maaramid ti kappo ti amin a nakaskasdaaw a banag a nadakamat iti ngato? Sumungbat ti Biblia: “Ipakitam ti pannakaseknanmo iti daga, ket isuronakanto dayta; ket ideklaranto kenka dayta dagiti ikan iti baybay. Siasino kadagitoy amin ti saan a makaammo unay a ti met laeng ima ni Jehova inaramidna daytoy?”​—Job 12:8, 9.

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Para Tarimaan Kadagiti Gene

Ti deep-sea mussel ket agnanaed iti maysa kadagiti kapeggadan a lugar ditoy daga nga isu ti Mid-Atlantic Ridge, a pangipugsuan dagiti napudot nga ubbog kadagiti makapapatay unay a kemikal a kanayon a mangdadael iti genetiko a pakabuklan ti kappo. Nupay kasta, dagiti espesial nga enzyme ti makatulong iti daytoy a kappo tapno kanayon a matarimaanna dagiti gene-na. Ad-adalen dagiti sientista dagitoy nga enzyme buyogen ti pananginanama a matakuatandanto no kasano a tarimaanen ti DNA ti tao a dinadael ti sakit wenno ti panaglakay ken panagbaket.

[Diagram/Ladawan iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Pamay-an ti Panangyangkla nga Us-usaren ti Adu a Kappo

Pannakasakana

Pannakaungkayna

Dagiti rineppet a sinulid

Sinulid

Plaque

[Ladawan iti panid 22]

Naglaing a mangdalus iti danum dagiti kappo

[Credit Line]

Ontario Ministry of Natural Resources/Michigan Sea Grant

[Dagiti ladawan iti panid 23]

Asian green mussel

Blue mussel

Zebra mussel

California mussel

Villosa iris mussel

(Di naipakita ti eksakto a kadakkel dagiti kappo)

[Dagiti Credit Line]

Asian green: Impaay ti Mote Marine Laboratory; zebra: S. van Mechelen/University of Amsterdam/Michigan Sea Grant; villosa iris mussel ken makimbaba a kannigid: © M. C. Barnhart

[Ladawan iti panid 24]

Masansan a nalaokan kadagiti kappo ti paella a namaris a putahe dagiti Español