Ti Panagballigi ti “Mansanas ni Ayat”

Babaen ti mannurat ti Agriingkayo! idiay España

ADUN a siglo ti napalabas, ti “mansanas ni ayat” ket mula a masarakan iti adu a paset ti rehion ti Andes iti Abagatan nga America. Talaga a nananam dagiti bungana, ngem nabatad a saan idi nga imulmula dagiti Indian iti dayta a lugar. Nupay kasta, daytoy nagpaiduma a mula ket nakadanon latta idiay Mexico. Daytat’ pinanaganan dagiti Aztec iti xitomatl. Tuktukoyen ti sao a xitomatl ti sumagmamano nga agkakaasping a prutas, a kaaduanna ket natubbog. Di nagbayag, ti sarsa a kamatis, wenno salsa, ket nagbalinen a paset iti panagluto dagiti Aztec, ken in-inut a nagustuan ti nadumaduma a pagilian.

Naduktalan met dagiti manangparmek nga Español a talaga a naimas ti sarsa a kamatis. Idi 1590, imbaga ti maysa a padi a Jesuita a nagnaed idiay Mexico iti dandani intero a panagbiagna a dagiti kamatis ket makapasalun-at, maitutop a kanen, ken natubbog unay isu a mangpaimas iti sarsa. Manipud Mexico, nagipatulod dagiti Español kadagiti bukel ti kamatis ditoy España ken kadagiti koloniada iti Caribe ken Pilipinas. Ngem nupay nasayaat daytoy a pangrugian, nasurok a tallo a siglo ti napalabas sakbay a nausar ti kamatis kadagiti kosina iti lubong.

Panangparmek ti Dakes a Reputasion

Mabalin a narigat a parmeken ti panangidumduma dagiti kosinero a kas iti dadduma pay a kita ti panangidumduma. Nupay nasayaat ti reputasion ti kamatis idiay Mexico, di nagbayag, dimmakes ti pakasaritaanna idiay Europa. Nangrugi ti problema idi a klinasipikar dagiti botaniko a taga Europa ti kamatis kas maysa a miembro ti pamilia Solanaceae​—ti isu met la a pamilia ti makasabidong a belladonna, wenno makapapatay a nightshade. Malaksid iti dayta, nasanger dagiti bulongna, ket talaga a makapapatay dagitoy. Nakarkaro pay, imbaga ti dadduma nga erbolario a makaparugso ti kamatis. Patien ti dadduma a daytoy ti makagapu nga inawagan dayta dagiti Pranses a pomme d’amour, wenno ti “mansanas ni ayat.”

Ti di makaay-ayo a reputasion ti kamatis ket simmaknap met iti Amianan nga America. Agingga idi arinunos ti dekada ti 1820, imbaga ti maysa nga Americano a mannalon a taga Massachusetts: “[Dagiti kamatis] ket nabatad a makapasubkar. Mapanunotko laeng a kanen dagitoy no mabisinak unayen.” Saan la nga isu ti di mayat iti kamatis. Adda taga Pennsylvania a nangawag kadagitoy a “naalsem a basura,” ket ti kontemporariona a Britano a mannalon ti nangdeskribir iti dayta kas “ti malunglungsot a bimmalitok a mansanas.”

Naimbag laengen ta mas praktikal dagiti Italiano, a nangpanagan iti kamatis kas pomodoro (bimmalitok a mansanas) idi maika-16 a siglo.a Idi kattapog ti maika-17 a siglo, limmataken ti kamatis kas taraon idiay Italia. Maitutop ti agmula iti kamatis sadiay gapu iti nabara a paniempona. Ngem iti dandani dua a siglo, kaskasdi a saan a kombinsido dagiti mannalon iti amianan ti Europa, isu a nagmulada iti kamatis kas masetas wenno pagagas laeng.

Limmatak ti Dati a Mapadpadakes

Nupay kasta, apaman a naramanan dagiti tattao ti kamatis, napukawen dagiti dati a panagduaduada, isu nga immadu ti naimula a kasta. Idi dekada ti 1870, dagiti kappuros a kamatis ti California ket mabalinen a gatangen idiay New York, gapu iti tren a lumasat iti nadumaduma a kontinente. Sumagmamano a dekada kasakbayanna, naglukat ti kaunaan nga aglaklako iti pizza idiay Naples, Italia, isu nga immadu ti kasapulan a kamatis. Ket kabayatan ti maika-20 a siglo, immadu dagiti mayat iti sopas, sarsa, ken catsup a kamatis, agraman ti tubbogna, malaksid pay iti nalatak a pizza. Gapu iti dayta, ti mapadpadakes unay idi a kamatis ket nagbalin a kalatakan a prutas ditoy daga. (Kitaem ti naipakuyog a kahon.) Malaksid kadagiti mailako nga apit dagiti mannalon, daytat’ nagustuan metten dagiti mannalon nga agnanaed kadagiti desierto iti Makintengnga a Daya agingga iti naangin nga Amianan a Baybay.

Manipud Sinai Agingga iti Pagsundaan iti Lana

Ti pagsundaan iti lana iti tengnga ti Amianan a Baybay ket nalabit di maitutop a pagmulaan kadagiti prutas ken nateng, ngem ti kamatis ket nalaka nga imula ken taripatuen. No umdas ti danumna ken umiso ti pannakaaramid ti plastik a supot nga aglaon iti amin a napateg a sustansia, dagiti bukelna ket mabalin nga agbiag uray awan ti daga. Dayta ti gapuna a ti kamatis ket kaay-ayo dagiti lallaki nga agsunsunda a kayatda ti makakita iti berde a mula gapu ta bin-ig a tubo ken makina ti makitkitada iti pagsunsundaanda iti lana. Malaksid iti dayta, kayatda a kanen ti bunga ti mismo nga immulada.

Mabalin met nga agbunga dagiti kamatis iti daga ti desierto no medio mataripato a naimbag dagita. Gapu ta agtubo dagitoy iti adu a lugar iti nagbabaetan ti bantay Sinai, sadi Egipto, nagaramid ti dadduma nga umili a Bedouin kadagiti natukadtukad a bangkag a pinadanumanda iti nagtaud kadagiti ubbog, bubon, ken sagpaminsan a tudo. Dagiti napadanuman a naimbag a bangkagda ket nagbunga kadagiti naisangsangayan ti kadakkelda a kamatis, nga ibilagda tapno adda kanenda inton kalam-ekna.

Ngem ti dandani sapasap a kinalatak ti kamatis ket agpannuray a nangnangruna iti pannakibagayna iti nadumaduma a daga ken paniempo. Kaaduan a mula a kamatis ti mangaramid a mismo iti polinasion, isu a nalaka a tumanor ti nadumaduma a kita a maibagay iti nadumaduma a panagraman. Adda itan ti agarup 4,000 a kita a mabalin a pagpilian dagiti mannalon. Adda dagiti babassit ken natubbog a kamatis a mangpatayengteng ken mangpananam kadagiti ensalada, idinto ta adda dadduma pay a kita a masansan a mausar iti panagidelata. Dagiti nagdakkel ken natangken ti lasagna a kamatis, a maitutop unay kadagiti ensalada ken maluto a taraon, ti kangrunaan a taraon ditoy España.

Ngem siempre, ti raman ti kamatis ti kamaudiananna a namagballigi iti dayta. Ti makapasaraaw a ramanna ket mabalin a pangrekado iti pizza, ensalada, maaramid a sarsa, wenno pangpaimas iti mainum a tubbog. Nupay ti kamatis ket saan a nagbalin a “mansanas ni ayat,” daytat’ magustuan itan ti intero a lubong.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

Gazpacho​—Makarepresko a Raman ti Kamatis

Kayatmo kadi a ramanan ti makarepresko a nalamiis a sopas a maitutop unay no nadagaang ti aldaw iti kalgaw? Iti rehion ti Andalusia idiay España, dandani inaldaw a maidasar ti gazpacho a kadua ti kangrunaan a taraon. Nalaka nga isagana, simple laeng dagiti kasapulan a ramen, ken makapasalun-at iti pamiliam ken mangpaganas iti pannanganda. Adtoy ti gagangay a putahe dagiti Español para iti lima a tattao.

Dagiti Ramen

600 a gramo a naluomen a kamatis

350 a gramo a pipino

250 a gramo a nalabaga a dadakkel a sili

2 nga iwa ti tinapay (60 a gramo)

30 milimetro a suka

30 milimetro a lana ti olibo

asin

1 nga ulo ti bawang

sangapirit a kumino

Panangisagana Ikkatem dagiti bukel ti nalabaga a dadakkel a sili, ukisam dagiti pipino, ken kamatis. Kalpasanna, iwaem dagitoy iti babassit a kuadrado. Ipisokmo dagitoy iti maysa a malukong a nadanuman iti sangalitro (umdas a manglipos kadagiti nateng). Inayonmo ti tinapay, bawang, pagtimpla, suka, ken lana. Dimo kutkutien ti sopas iti agpatnag, ket kabigatanna, lutlotem dagiti ramen babaen ti manomano a blender samonto sagaten. No kasapulan, nayonam iti ad-adu pay a pagtimpla sigun iti panagramanmo. Ikabilmo ti gazpacho iti refrigerator agingga a mabalinen nga idasar. Ti gazpacho ket mabalin nga idasar a manayonan iti pino ti pannakaiwada a kuadrado a kamatis, pipino, ken nalabaga a dadakkel a sili.

[Kahon iti panid 27]

Dagiti Kinapudno ken Estadistika Maipapan iti Kamatis

Ti kamatis ket nagbalinen a kalatakan a prutas iti intero a lubong. Dandani 100 a milion a tonelada ti maburas iti kada tawen, ad-adu nga amang ngem iti dadduma pay a prutas iti lubong (mansanas, saba, ubas, ken kahel).

Nupay nateng no dadduma ti mayawag iti kamatis, prutas dayta sigun kadagiti botaniko, agsipud ta ti naimas a paset ti mula ti addaan kadagiti bukel (kaaduanna, ti nateng ket buklen dagiti naimas a puon, bulong, ken ramut ti mula).

Sigun iti The Guinness Book of Records, 3.5 a kilo ti kadagsen ti kadakkelan a kamatis, ket naapit dayta idiay Oklahoma, E.U.A.

Ti panagsigarilio iti asideg dagiti mula wenno sakbay a sagiden dagitoy ket mabalin a makadangran kadagiti mula. Adda virus ti tabako a makadangran iti mula a kamatis.

Malaksid kadagiti bitamina A ken C, nabaknang dagiti kamatis iti lycopene wenno ti substansia a mangpalabaga iti dayta. Dayta a substansia ket maysa nga antioxidant. Sigun kadagiti panagsukisok, ti taraon nga aduan iti kamatis ket makatulong a manglapped iti kanser.