Ti Bileg ti Isem
NUPAY apagkanito laeng, mabalin a malaglagipmo dayta agingga a sibibiagka. Nagdakkelan ti pategna, ngem awan ti napanglaw unay a saan a makairanud iti dayta wenno nabaknang a dina kasapulan dayta. Ania ti tuktukoyentayo? Ti isem.
Agparang ti isem no agbennat ti piskel, isu a rumaniag dagiti mata ken medio agkurba nga agpangato ti nagsulian ti ngiwat a mangipakita iti pannakapnek. Bayat ti umuna a sumagmamano a lawas kalpasan ti pannakaipasngay, umisem ti maladaga ket siempre, maayatan dagiti naragsak a nagannak. Reflex, wenno di boluntario, a panagisem ti pangawag kadagitoy damo nga isem. Ilawlawag dagiti eksperto a masansan nga agparang daytoy a kita ti isem bayat ti panagtagtagainep ken agparang a nainaig iti makin-uneg a rikrikna ken aktibidad ti central nervous system. Uray nataengantayon, mapasamak daytoy di boluntario a panagisem kalpasan ti maysa a pannangan wenno bayat a dumdumngegtayo iti musika.
Ngem manipud iti edad nga agarup innem a lawas, agisem ti maladaga no makakita iti rupa wenno makangngeg iti timek. Ti ‘pannakiinnisem’—maysa a boluntario, inggagara a panagisem—paragsakennatayo, maladagatayo man wenno nataengan. Naikuna nga adda pay ketdi nasayaat nga impluensia ti kasta nga isem iti kinasalun-at ti bagitayo. Sigun kadagiti speech therapist a da Mirtha Manno ken Rubén Delauro, a mangtartarawidwid iti klinika a naawagan iti Smiling and Health, ti basta panagisem ket mangpataud iti electrical stimulus a mangapektar iti pituitary gland. Daytoy a glandula ket mangiruarto met kadagiti endorphin, dagiti kemikal a substansia iti utek a mangpasayaat iti riknatayo.
Ti sabali pay a napateg a rason iti panagisem isu ti nasayaat nga epekto daytoy iti sabsabali. Ti napasnek a panagisem ipakaammona ti rikriknatayo a di kasapulan ti agsao, dayta man ket isem tapno mangkablaaw, makipagrikna, wenno mangparegta. Pasaray magutugottayo nga umisem uray no kitaentayo laeng ti makaay-ayo nga isem ti maysa nga ubing iti retrato.
No adda nainggayyeman nga isem, ad-adda a magin-awaan ken matulongantayo a mangsango kadagiti pannakaupay wenno pakarigatan. Irekomenda ti Biblia: “Saanmo a medmedan ti naimbag kadagidiay addaan karbengan iti dayta, no adda iti pannakabalin ta imam ti panangaramid iti dayta.” (Proverbio 3:27) Wen, babaen daytoy simple nga ebkas ti rupa, magunggonaantayo ti bagitayo ken ti sabsabali. Apay a dimo ikagumaan nga iranud daytoy nakapatpateg a sagut—ti nainggayyeman nga isem?