Moises​—Nagbiag Idi Wenno Sarsarita?

NAIPASNGAY ni Moises iti sidong ti pangta ni patay. Ti ilina ket paset ti grupo dagiti agakar-akar a pamilia a nagnaed idiay Egipto a kadua ti amada a ni Jacob, wenno Israel, tapno malasatanda ti panagbisin. Iti pinulpullo a tawen, sitatalna a nakipagnaedda kadagiti kaarrubada nga Egipcio. Ngem pagammuan ta dimteng ti nakaam-amak a panagbalbaliw. Kuna ti maysa a mabigbigbig a historikal a report: “Adda timmaud iti Egipto a maysa a baro nga ari . . . Ket kinunana kadagiti tattaona: ‘Adtoy! Dagiti umili iti annak ti Israel ad-aduda ken nabilbilegda ngem datayo. Umaykayo! Makilangentayo a sisasaldet kadakuada, ta amangan no umaduda.’” Ania ti planoda? Malapdan ti iyaadu dagiti Israelita babaen ti panangaramid kadakuada nga “adipen a maikuskuspil” ken kalpasanna imbilinna kadagiti Hebreo a komadrona a patayenda ti aniaman nga ubing a lallaki a paltotenda. (Exodo 1:8-10, 13, 14) Gapu iti kinatured dagiti komadronada a nagkedked nga agtungpal iti bilin, immadu latta dagiti Israelita. Gapuna, kastoy ti imbilin ti ari ti Egipto: “Tunggal kaiyanak nga anak a lalaki ipalladawyo iti karayan Nilo.”​—Exodo 1:22.

Ti agassawa nga Israelita a da Amram ken Jocabed “saanda a nagbuteng iti bilin ti ari.” (Hebreo 11:23) Nagpasngay ni Jocabed iti anak a lalaki a nadeskribir idi agangay kas “nadibinuan ti kinalibnosna.”a (Aramid 7:20) Nalabit nabigbigda a parparaboran ti Dios daytoy nga ubing. Iti aniaman a kasasaad, dida kayat a mapapatay ti anakda. Uray no agpeggad ti mismo a biagda, inkeddengda nga ilemmeng ti ubing.

Kalpasan ti tallo a bulan, ni Moises ket saanen a mailemmeng ti dadakkelna. Gapu ta awanen ti sabali a pamuspusanda, kastoy ti inaramidda: Inkabil ni Jocabed ti maladaga iti bassit a papiro a bilog sa pinatapawna iti Karayan Nilo. Dina ammo a rugrugianna idin dagiti pasamak tapno maaddaan ni Moises iti dakkel nga impluensia iti historia!​—Exodo 2:3, 4.

Makakombinsir Aya Dagitoy a Pasamak?

Adu nga eskolar ti mangibaga a sarsarita laeng dagitoy a pasamak. “Ti agpayso,” kuna ti Christianity Today, “awan ti nasarakan nga uray bassit laeng a nakabakab nga ebidensia maipapan [kadagiti tawen] a nagnaed ti annak ni Israel idiay Egipto.” Nupay mabalin nga awan dagiti direkta nga ebidensia, nagadu ti saan a direkta nga ebidensia a pudno ti salaysay ti Biblia. Kuna ni James K. Hoffmeier, a maysa nga Egiptologo (mangad-adal kadagiti bambanag maipapan iti nagkauna nga Egipto), iti librona nga Israel in Egypt: “Dagiti nakabakab nga impormasion nalawag nga ipakitada a dagiti umili iti Levant [dagiti pagilian a kabangibang ti makindaya a Mediteraneo], masansan a mapanda idi idiay Egipto nangruna no dakes ti paniempo gapu iti tikag . . . Isu a manipud 1800 agingga iti 1540 K.K.P., ti Egipto ket maysa a makaallukoy a lugar a papanan dagiti Semitiko (a pakairamanan ti Hebreo, Aramaiko, ken Arabe) ti pagsasaoda nga umili iti makinlaud nga Asia.”

Kasta met a nabayagen a mabigbigbig nga umiso ti panangiladawan ti Biblia iti panangtagabo ti Egipto. Ipadamag ti libro a Moses​—A Life: “Ti salaysay ti Biblia maipapan iti pannakaidadanes dagiti Israelita ket mabalin a mapaneknekan iti maysa a masansan a makopia a lamina ti tanem manipud iti kadaanan nga Egipto. Nakalawlawag ti pannakailadawan ti maysa a grupo dagiti tagabo nga agar-aramid kadagiti damili a ladrilio.”

Agpayso met ti deskripsion ti Biblia iti bassit a bilog nga inusar ni Jocabed. Kuna ti Biblia a dayta ket naaramid iti papiro, a sigun iti Commentary ni Cook, “gagangay nga us-usaren dagiti Egipcio iti panagaramidda kadagiti nalag-an ken napartak a bilog.”

Nupay kasta, saan aya a makakombinsir nga ibilin ti maysa nga agturay iti nasion ti awanan-asi a panangpapatay kadagiti maladaga? Palagipannatayo ti eskolar a ni George Rawlinson: “Nasaknap . . . ti panangikisap kadagiti maladaga iti nadumaduma a tiempo ken lugar, ken naibilang laeng a bassit a banag.” Kinapudnona, adda dagiti nakaam-amak a rineprep a panangpapatay uray iti moderno a tiempo. Mabalin a nakaam-amak ti salaysay ti Biblia, ngem makakombinsir dayta.

Naampon iti Sangakabbalayan ni Faraon

Saan a naiparna laeng ti nagtungpalan ti maladaga ni Jocabed. ‘Inkabilna [ti bilog] iti tengnga dagiti runo idiay igid ti karayan Nilo.’ Mabalin a daytoy ti lugar a namnamaenna a pakasarakan iti dayta. Nalabit daytoy ti lugar a kanayon a pagdigusan ti anak ni Faraon.b​—Exodo 2:2-4.

Dagus nga adda nakakita iti bassit a bilog. “Idi linuktan [ti anak a babai ni Faraon] dayta nakitana ti ubing, ket adtoy ti ubing a lalaki agsangsangit. Iti kasta nakarikna iti panangngaasi kenkuana, nupay kinunana: ‘Maysa daytoy kadagiti annak dagiti Hebreo.’” Inkeddeng ngarud ti prinsesa ti Egipto nga amponenna. Nabayagen a nalipatan ti aniaman nga impanagan ti dadakkelna kenkuana. Ita, isut’ mabigbigbig iti intero a lubong babaen iti impanagan ti nangampon kenkuana​—Moises.c​—Exodo 2:5-10.

Ngem nakappapati kadi nga amponen ti prinsesa ti Egipto ti kasta nga ubing? Wen, ta isuro ti relihion dagiti Egipcio a maikalikagum dagiti naasi nga aramid tapno makapan ti maysa a tao idiay langit. No maipapan iti mismo a panangampon, kuna ti arkeologo a ni Joyce Tyldesley: “Makipatas dagiti babbai nga Egipcio kadagiti lallaki. Agpada dagiti kalinteganda iti linteg ken iti ekonomia, sigun iti prinsipio, ken . . . dagiti babbai mabalinda ti agampon.” Maysa a kadaanan a papeles maipapan iti panagampon paneknekanna ti panangampon ti maysa a babai nga Egipcio kadagiti adipenna. No maipapan iti pannakatangdan ti ina ni Moises nga agtagibi, kuna ti The Anchor Bible Dictionary: “Ti pannakatangdan ti ina ni Moises a mangtagibi kenkuana . . . ipasimudaagna a dayta met la nga urnos ti masursurot kadagiti tulagan ti panagampon idiay Mesopotamia.”

Ket gapu ta naampon, mailimed kadin ti pudno a kinatao ni Moises kas di nasayaat ti pakasaritaanna a Hebreo? Kasta ti imparang dagiti pelikula ti Hollywood. Ngem naiduma ti ipamatmat dagiti Kasuratan. Ni manangna a Miriam, sisisirib nga inyurnosna a ni Moises ket tagibien a mismo ti inana a ni Jocabed. Sigurado a daytoy a managbuteng iti Dios a babai dina inlimed ti kinapudno manipud iti anakna! Ket tangay idi un-unana, masansan a mapasuso dagiti annak iti sumagmamano a tawen, umdas ti tiempo ni Jocabed a mangisuro ken Moises maipapan ‘iti Dios ni Abraham, Isaac, ken Jacob.’ (Exodo 3:6) Dayta a naespirituan a pamuon ti nakatulong ken Moises, ta kalpasan a naited iti anak a babai ni Faraon, “nasursuruan ni Moises iti isuamin a kinasirib dagiti taga Egipto.” Saan a mapatalgedan ti kunaen ti historiador a ni Josephus a naragpat ni Moises ti ranggo a heneral iti pannakigubat iti Ethiopia. Ngem ibaga ti Biblia a ni Moises ket “mannakabalin idi iti sasao ken ar-aramidna.”d​—Aramid 7:22.

Idi agtawenen iti 40, sisasaganan ni Moises nga agbalin a prominente a lider idiay Egipto. Mabalin a naaddaan koma iti pannakabalin ken kinabaknang no nagtalinaed iti sangakabbalayan ti ari. Pagammuan ta adda napasamak a nangbalbaliw iti biagna.

Naidestiero Idiay Midian

Maysa nga aldaw, ‘naimatangan ni Moises ti maysa nga Egipcio a mangkabkabil iti maysa a Hebreo a maysa kadagiti kakabsatna.’ Adu a tawen a tinagiragsak ni Moises ti pannakitimpuyogna kadagiti Hebreo ken Egipcio. Ngem idi nakitana ti padana nga Israelita a makabkabil​—a nalabit mamagpeggad iti biagna​—natignay ni Moises nga agpili. (Exodo 2:11) ‘Nagkitakit a maawagan ti anak daydi anak a babai ni Faraon a pinilina ti dakes a pannakatrato a kadua ti ili ti Dios.’​—Hebreo 11:24, 25.

Nagbiit ken din maibabawi ti panagtignay ni Moises: “Idin pinapatayna ti Egipcio ket inlemmengna iti kadaratan.” (Exodo 2:12) Inaramidna daytoy saan a “maigapu iti kellaat a pungtot,” kas kinuna ti maysa a kritiko. Nupay di umiso, mabalin a dayta ti panagtignay a buyogen ti pammati iti kari ti Dios a maispalto ti Israel manipud Egipto. (Genesis 15:13, 14) Nalabit gapu iti kurang a kapadasan, namati ni Moises a matignay ti ilina nga umalsa. (Aramid 7:25) Ngem naupay ta saan a binigbig dagiti padana nga Israelita ti panangidaulona. Idi naammuan ni Faraon ti panangpapatayna, napilitan ni Moises a naglibas. Nagindeg idiay Midian, nangasawa iti babai nga agnagan iti Zipora, nga anak ti agakar-akar a panguluen nga agnagan Jetro.

Iti kasla nakaun-unday nga 40 a tawen, nagbiag ni Moises kas nanumo a pastor, ta awanen ti namnamana nga agbalin a manangisalakan. Ngem maysa nga aldaw, inturongna ti arban ni Jetro iti asideg ti Bantay Horeb. Nagparang ken Moises sadiay ti anghel ni Jehova babaen iti sumsumged a bassit a kayo. Panunotem ti eksena: “Iruarmo ti ilik nga annak ti Israel manipud Egipto,” imbilin ti Dios. Ngem nagkedked ni Moises idi simmungbat iti Dios. “Siasinoak tapno mapanak koma ken Faraon ket kasapulan nga iruarko ti annak ti Israel manipud Egipto?” Imbagana pay ketdi ti personal a pagkapuyanna a di umiso nga inladawan dagiti agar-aramid iti pelikula: Nabatad nga agbeddal nga agsao. Naiduma unay ni Moises kadagiti bannuar iti nagkauna a sarsarita! Ti 40 a tawen a panagipastorna ti namagpakumbaba ken namagbalin kenkuana a naanus. Nupay awan panagtalek ni Moises iti bagina, agtalek ti Dios a sisasaganan a mangidaulo!​—Exodo 3:1–4:20.

Panangispal Manipud Egipto

Pimmanaw ni Moises idiay Midian ket napan iti sanguanan ni Faraon, tapno kiddawenna a mawayawayaan ti ili ti Dios. Idi nagkedked ti nasukir nga agturay, dimteng ti sangapulo a saplit. Nagresulta ti maikasangapulo a saplit iti ipapatay dagiti inauna iti Egipto, isu a ti naabak a Faraon winayawayaanna met laeng dagiti Israelita.​—Exodo, kapitulo 5-13.

Nalatak dagitoy a pasamak kadagiti kaaduan a managbasa. Ngem adda kadi aniaman a historikal a pasamak kadagitoy? Kuna ti dadduma a tangay saan a nainaganan ti Faraon, mabalin a parparbo laeng dayta.e Nupay kasta, ni Hoffmeier, a nadakamat itay, kunana a masansan a saan a dakamaten dagiti mannurat nga Egipcio ti nagnagan dagiti kabusor ti Faraon. Kunana: “Sigurado a bigbigen dagiti historiador a pudno ti pannakigubat ni Thutmose III iti Megiddo nupay saan a nailanad dagiti nagan ti ari ti Cades ken Megiddo.” Ibaga ni Hoffmeier a saan a nainaganan ti Faraon gapu iti “naimbag a narelihiosuan a rason.” Maysa pay, babaen ti saan a panangiraman iti nagan ti Faraon, ti salaysay iturongna ti atension iti Dios, saan a ken Faraon.

Nupay kasta, saan a mamati dagiti kritiko a napasamak ti ipapanaw ti nagadu a Judio manipud Egipto. Kuna ti eskolar a ni Homer W. Smith a ti kasta nga ipapanaw ti nagadu a tao “sigurado a nakalatlatak koma iti pakasaritaan ti Egipto ken Siria . . . Ad-adda a ti sarsarita maipapan iti ipapanaw ket ballikug ken parparbo laeng a salaysay maipapan iti ipapanaw ti sumagmamano a Judio idiay Egipto sada napan idiay Palestina.”

Agpayso nga awan ti nasarakan a rekord ti Egipto maipapan iti kastoy a napasamak. Ngem saan nga agkedked dagiti Egipcio a mangbalbaliw iti historikal a rekord no ti kinapudno ket pakaibabainan wenno maibusor iti napolitikaan a pagimbaganda. Idi nagturay ni Thutmose III, kayatna nga ikkaten ti pakalaglagipan ti sinarunona a ni Hatshepsut. Kuna ti Egiptologo a ni John Ray: “Napunas dagiti suratna, nalikmut iti pader dagiti poste a pakalaglagipan kenkuana, nalipatan dagiti monumentona. Saan nga agparang ti naganna kadagiti historikal a rekord.” Napasamak met ti kakasta a panangbalbaliw wenno panangilemmeng kadagiti nakababain a banag iti moderno a panawen.

Yantangay awan dagiti nakabakab nga ebidensia maipapan iti panagdaliasat idiay let-ang, masapul a laglagipentayo nga agakar-akar dagiti Judio. Saanda a nagibangon kadagiti siudad; saanda a nagmula. Nalabit dagiti laeng tugotda ti imbatida. Ngem mabasatayo iti Biblia a mismo dagiti makakombinsir nga ebidensia a napasamak dayta a panagdaliasat. Matuktukoy dayta iti intero a nasantuan a libro. (1 Samuel 4:8; Salmo 78; Salmo 95; Salmo 106; 1 Corinto 10:1-5) Napateg met a maammuan a pinatalgedan ni Jesu-Kristo dagiti napasamak idiay let-ang.​—Juan 3:14.

Awan duadua ngarud a nakappapati ken agpayso ti salaysay ti Biblia maipapan ken Moises. Ngem nakabaybayagen a nagbiag. Kasano a maimpluwensiaan ni Moises ti biagmo ita?