Seda—“Ti Reyna Dagiti Linabag”
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY JAPAN
ADDA nagpapadaan ti sumagmamano kadagiti kapintasan a kawes iti lubong, agraman ti kimono dagiti taga-Japan, ti sari dagiti taga-India, ken ti hanbok dagiti taga-Korea. Masansan a naaramid dagitoy iti seda, maysa a nasileng a tela a naawagan ti reyna dagiti linabag. Manipud kadagiti naarian a sangakabbalayan idi un-unana agingga kadagiti ordinario a tattao ita, magusgustuan dagiti tattao iti intero a lubong ti kinapintas ti seda. Ngem saan idi a kanayon a nalaka a magun-odan dayta.
Idi un-unana, ti laeng China ti agpatpataud iti seda. Awanen ti sabali a makaammo a mangpataud iti dayta. Mabalin met a mabitay kas traidor ti siasinoman sadiay a nangibutaktak iti palimed ti igges nga agpataud iti seda. Di pakasdaawan a nagngina idi ti seda agsipud ta ti China laeng ti agpatpataud iti dayta. Kas pagarigan, iti intero nga Imperio ti Roma, kasla balitok ti balor ti seda.
Idi agangay, ti Persia ti nangkontrol iti amin a seda a nailako manipud China. Ngem nangina latta, isu nga awan ti nagmamaayan dagiti panagregget a mangkompetensia kadagiti negosiante a Persiano. Ngem adda plano a napanunot ti emperador dagiti Bizantino a ni Justinian. Idi agarup 550 K.P., nangibaon iti dua a monghe iti maysa a nalimed a mision idiay China. Dua a tawen kalpasanna, nagawidda. Nailemmeng kadagiti lungog a kawayan a bastonda ti gameng a nabayagen nga ur-urayenda—dagiti itlog ti igges nga agpataud iti seda. Naammuanen ti palimed. Nagpatinggan ti panagsolsolo ti China nga agpataud iti seda.
Ti Sekreto ti Seda
Ti seda ket patauden dagiti igges, wenno alimbubudo ti insekto a maawagan iti silkworm moth. Ginasut ti kita ti igges nga agpataud iti seda, ngem Bombyx mori ti nasientipikuan a nagan daydiay agpatpataud iti kasayaatan ti kalidadna a seda. Nagadu nga igges ti kasapulan tapno mapataud dagiti tela a seda. Dayta ti gapuna a nangrugi ti panagtaraken kadagita nga igges. Ti pamilia ni Shoichi Kawaharada, nga agnanaed idiay Gunma Prefecture, Japan, ti maysa kadagiti agarup 2,000 a sangakabbalayan iti dayta a pagilian nga agar-aramid pay laeng iti daytoy makabannog a trabaho. Ti dua ti kadsaaranna a balayna, a naibangon a pagtaraknan kadagitoy nga igges, adda iti bakras ti turod a mangtantannawag iti kakaykaywan ti mulberry (1).
Agingga iti 500 ti mayitlog ti kabaian a silkworm moth. Tunggal maysa kadagitoy ket kas iti kabassit ti ulo ti dagum (2). Kalpasan ti agarup 20 nga aldaw, mapessaan dagitoy. Narawet dagiti nagbabassit nga igges nga agpataud iti seda. Rinabii ken inaldaw a manganda iti bulbulong ti mulberry—ken bulbulong laeng ti mulberry (3, 4). Iti 18 la nga aldaw, mamin-70 a dakdakkelen dagitoy nga igges ngem iti dati a pammagida ken namimpat a nagluposdan.
Agarup 120,000 nga igges nga agpataud iti seda ti matartaraken iti pagtaraknan ni Mr. Kawaharada. No mangmangan dagitoy, ti unida ket kaasping ti bumayakabak a tudo nga agtedted kadagiti bulong. Inton nataenganen daytoy nga igges, 10,000 a nadagdagsenen ngem iti dati a timbangna! Ita, nakasaganan nga agaramid iti balayna.
Dagiti Naulimek nga Agar-aramid iti Seda
Inton naan-anayen ti kinanataenganda, agbalin a naaragaag ti bagi dagiti igges nga agpataud iti seda. Dayta ti pakakitaan a panawenen tapno agaramidda iti balayda. Inton aglaladuten dagitoy nga igges ken mangrugidan nga agsapul iti pangisaadanda iti balayda, nakasaganadan a maisaad iti dakkel a kahon nga addaan iti adu a kuadrado a wangawangan. Sadiay nga iruarda dagiti pino ken puraw a sinulidda (5), sa balkutenda ti bagida iti seda.
Daytoy ti tiempo a makumikom unay ni Mr. Kawaharada, yantangay amin a 120,000 nga igges nga agpataud iti seda ti dandani aggigiddan a mangrugin nga agtibbi. Adu a naintar a kahon ti nakabitin iti nalamiis ken mayat ti bentilasionna a kangatuan a siled ti maikadua a kadsaaran ti balayna (6).
Kabayatanna, adda nakaskasdaaw a panagbalbaliw a mapaspasamak iti uneg dagiti igges nga agpataud iti seda. Dagiti tinunawdan a bulong ti mulberry ket nagbalinen a maysa a kita ti protina a naipempen iti dua a glandula a kas iti kaatiddog ti alimbubudo. Bayat a maiduron dagitoy iti glandula, makalupkopanda iti kasla napigket a substansia. Sakbay a rummuar ti seda iti paset ti bagi ti igges nga agpatpataud kadagiti linabag, nga adda iti ngiwat daytoy nga igges, dua a linabag ti protina ti mapagdekket. No maanginan, tumangken daytoy a likido a seda tapno mapataud ti maysa a linabag.
Apaman a nangrugin daytoy nga igges nga agpataud iti seda, saanen nga agsardeng dayta agingga a maibus ti likido iti bagina. Makatibbi ti igges iti kapartak 30 agingga iti 40 a sentimetro iti kada minuto, bayat nga agwangwang-it. Sigun iti maysa nga artikulo, agarup mamin-150,000 a daras nga angwang-it daytoy nga igges. Kalpasan ti panagtibbina iti dua nga aldaw ken dua a rabii, nakapatauden iti sinulid nga agingga iti 1,500 a metro ti kaatiddogna. Agarup mamimpat a daras a katayag ti kangatuan a pasdek!
Iti makalawas laeng, nakaapiten ni Mr. Kawaharada manipud iti 120,000 a balay dagiti iggesna. Kalpasanna, maibiahe dagitoy tapno maproseso. Agarup 9,000 a balay ti igges ti kasapulan tapno maaramid ti maysa a kimono ken agarup 140 tapno maaramid ti maysa a kurbata, idinto ta mabalin a kasapulan ti nasurok a 100 tapno maaramid ti maysa a bandana a seda.
No Kasano a Maaramid ti Seda
Maawagan iti panagkunikon ti proseso ti panangwarwar iti seda manipud iti balay ti igges agingga iti pagpulipolan. Kasano a nangrugi daytoy a proseso? Adu ti sarsarita ken sariugma maipapan iti dayta. Sigun iti maysa, ni Emperadora Hsi Ling-Shi ti China nadlawna kano nga adda natnag iti tasa ti tsa-na a balay ti igges manipud iti puon ti mulberry. Gapu ta pinadasna nga aonen dayta, nakitana nga adda naingpis a sinulid a seda a rimmuar iti dayta. Dayta ti nangirugi iti panagpulipol nga ar-aramiden itan dagiti makina.
Tapno mailako ti balbalay dagiti igges, masapul a mapapatay dagiti igges sakbay a mapessaanda. Maidadang dagitoy tapno matayda. Maikkat dagiti adda depektona a balayda, ket masapul a maproseso dagidiay nabati. Umuna, ti balbalayda ket maikabil iti napudot a danum wenno masalapusop tapno matunaw dagiti napigket a substansia a namagkamang kadagiti sag-ut. Kalpasanna, maala ti pungto ti sag-ut babaen kadagiti agtayyek a brutsa (7). Depende iti matarigagayan a kapuskol, mabalin a mapagtitipon ti sag-ut ti dua wenno ad-adu a balay ti igges tapno mabukel ti maysa a sag-ut. Agmaga ti sag-ut bayat a maipulpulipol iti pagpulipolanna. Maipulipol manen ti kaal-ala a sag-ut a seda, iti dakdakkel a pagpulipolan, tapno magun-odan ti matarigagayan a kaatiddog ken kadagsenna (8, 9).
Mabalin a mariknam a nakalamlamuyot ken nakaluklukneng dagiti lupot a seda ta uray la kayatmo nga idennes dayta iti pingpingmo. Ania ti mangipaay iti nagpaiduma a kinalamuyotna? Ti maysa isu ti panangikkat iti pigket a nangkalupkop iti protina. Nakersang ken narigat a tinaan ti seda a saan pay a naikkatan iti pigket. Narusanger ti tela a chiffon, ta adda pay la nabatbati a sumagmamano a pigketna.
Ti maikadua ket no kasano kabengbeng ti natabid. Nalamuyot ken nalukneng ti tela a habutai idiay Japan. Bassit wenno manmano a natabid idinto ta nakersang ken nalaka a makunes ti tela a crepe. Natabid ngamin a naimbag.
Ti panagtina ti sabali pay a napateg a proseso. Nalaka a matinaan ti seda. Ti estruktura ti protina ti makagapu nga umagsep ti tina isu a natayengteng ti marisna. Kanayonanna, ti seda ket saan a kas kadagiti sintetiko a linabag. Addaan daytoy iti positive ken negative ion (addaan koriente nga atomo). Kayatna a sawen, umagsep ti dandani aniaman a tina. Mabalin a matinaan ti seda a kas sag-ut sakbay a maabel (10) wenno kas iti sangapessat a tela kalpasan a maabel. Babaen iti nalatak a yuzen a panagtina kadagiti kimono, manomano a maidrowing ken maitina dagiti napintas a dekorasion kalpasan a maabel ti seda.
Nupay aggapu kadagiti pagilian a kas iti China ken India ti kaaduan a mapataud a seda, dagiti primera klase a diseniador iti uso idiay Francia ken Italia ti kalaingan pay laeng nga agar-aramid kadagiti disenio ti seda iti lubong. Kadagitoy nga aldaw, siempre, dagiti artipisial a linabag a kas iti rayon ken naylon ti maus-usar iti adu a nalaka a tela a madait a kawes. Nupay kasta, awan pay ti kaasping ti seda. “Uray iti agdama a nagrang-ayan iti siensia, saan a matulad ti seda,” kinuna ti maysa a kurador iti Silk Museum idiay Yokohama, Japan. “Ammomi ti amin, manipud iti molekular a pakabuklanna agingga iti estrukturana. Ngem saanmi a matulad. Dayta ti aw-awagak a misterio ti seda.”
[Kahon/Ladawan iti panid 26]
DAGITI KALIDAD TI Seda
Nalagda: Ti seda ket kas kalagda ti linabag ti asero a kaing-ingpisna.
Nasileng: Kas iti perlas ti napintas a kinasileng ti seda. Gapu daytoy iti natuontuon ken kasla prisma nga estruktura ti fibroin, a mamagsaknap iti naraniag a kolorna.
Nalamuyot iti kudil: Dagiti amino acid a mangbukel iti seda ket nalamuyot iti kudil. Ti seda ket mangsalaknib kano iti kudil manipud iti nadumaduma a sakit ti kudil. Naaramid ti dadduma a kosmetiko manipud iti pulbo ti seda.
Mangagsep iti agneb: Dagiti amino acid ken dagiti nagbabassit nga awang nga espasio iti linabag ti seda ti mangagsep ken pagruaran ti adu a ling-et, isu a komportable ken presko latta ti riknam no nadagaang ti paniempo.
Naandur iti bara: Saan a nalaka a mauram ti seda ken saan a mangiruar iti makapapatay a gas no mauram.
Mangsalaknib: Agsepen ti seda ti raya nga ultraviolet isu a masalaknibanna ti kudil.
Saan a nalaka a maapektaran iti koriente: Yantangay aglaon ti seda iti positive ken negative ion (addaan koriente nga atomo) ken agagsep iti agneb, saan a nalaka a maapektaran iti koriente, no idilig iti dadduma a tela.
PANANGAYWAN ITI Seda
Pananglaba: Kadawyan a kasayaatan ti panangipa-dry clean kadagiti kawes a seda. No labaam idiay balayyo, agusarka iti nalamuyot a sabon a paglaba ken apag-anem-em a danum (iti agarup 30 a degree Celsius). An-annadam a labaan, ken dimo pespesen. Payangyangam.
Panangplantsa: Parabawam iti lupot ti plantsaem a seda . No plantsaem, padasem a suroten ti linabagna iti kabara nga agarup 130 a degree Celsius. Mabalin a pasngawam iti apagbiit wenno uray saanen.
Panangikkat iti mansa: Kas pangbiitan, baliktadem ti seda iti rabaw ti namaga a lupot. Saanmo a rasrasan no di ket pampagem manipud iti likudan ti medio nabasa a lupot. Kalpasanna, ipa-dry clean-mo.
Panangidulin: Liklikam nga agagneb ken agbuot, ken maisarang iti lawag. Agusarka kadagiti hanger wenno sasab-itan nga addaan iti espongha, wenno idulinmo iti daplat a disso ken no mabalbalin, dimo unay kupinen.
[Ladawan iti panid 25]
Balbalay dagiti igges a mangpataud ti seda
[Picture Credit Lines iti panid 26]
Dagiti retrato 7-9: Matsuida Machi, Annaka City, Gunma Prefecture, Japan; 10 ken ti asideg pannakaalana a ladawan: Kiryu City, Gunma Prefecture, Japan