Dagiti Higante iti Europa

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

IDI 1932, adda grupo dagiti agtartrabaho iti kalsada iti asideg ti Colosseum iti Roma. Maysa kadakuada ti nakakali iti natangken a banag. Saong ken bangabanga gayam dayta ti elepante. Ngem saan a dayta ti damo a pannakatakuatda kadagiti tedda ti elepante. Iti napalabas a tawtawen, agarup 140 a fossil ti elepante ti nasarakan iti intero a Roma ken iti aglikmutna. Ti damo a kompirmado a pannakatakuatda iti kasta ket idi maika-17 a siglo.

Naipagarup a dagita ket tulang dagiti elepante nga inangkat ti nagkauna a Roma wenno insangpet ti heneral ti Cartago a ni Hannibal iti Italia. Ngem saan nga umanamong iti dayta ni G. B. Pianciani, maysa a padi ken propesor ti Natural Sciences idiay Viterbo idi maika-19 a siglo. Gapu ta dagita a tulang ket kaaduanna a masarakan kadagiti nages-esan ti dandanum, kinunana a tulang dagita dagiti animal a natay ken nayanud iti lugar a nakasarakan kadakuada.

Ti adu a fossil dagiti elepante a masarakan idiay Italia ket saan a tulang dagiti elepante a pagaammotayo ita. Imbes ketdi, tulang dagita dagiti naungawen a kita a maawagan iti Elephas antiquus, wenno nagkauna nga elepante. (Kitaenyo ti panid 15.) Dandani diretso ti saong dayta nga animal ken tumayag iti agarup lima a metro, isu nga agarup dua a metro a nataytayag ngem kadagiti elepante a pagaammotayo ita.

Kasano ti kaadu dagita a higante? Ipakita dagiti fossil a nagbiagda idi iti intero a Europa ken Inglatera, a kas kadagiti kakikitada a dadakkel nga elepante (mammoth). Malaksid iti dayta, saan a kanayon a naisina dagiti fossil ti elepante no di ket masarakan dagita iti ayan dagiti natukantukad a tedda ti nagduduma a kita ti animal, uray pay dagiti gagangay nga agkalaban.

Nadumaduma nga Animal

Dagiti fossil a masarakan idiay Lazio, maysa a rehion iti sentral nga Italia a pakairamanan ti Roma, ipakitana a ti klima idi iti dayta a lugar ket kas iti Africa, yantangay makapagbiag sadiay dagiti hipopotamo, gasela, ken dadakkel a musang. Kinapudnona, nasarakan iti tengnga ti Roma ti fossil ti maysa a musang, a naawagan kas leopardo ti Monte Sacro. Iti purok a Polledrara iti ruar ti siudad, nakabakab ti nasurok a 9,000 a fossil ti nadumaduma nga animal: dagiti nagkauna nga elepante, buffalo, ugsa, sunggo ti Barbary, rhinoceros, ken auroch—dakkel a kapon a baka a naungaw agarup uppat a siglo ti napalabasen. Maysa a museo iti dayta a lugar ti addaan iti nangatngato a pagnaan dagiti agpaspasiar tapno matannawaganda dagiti fossil kadagiti mismo a nakakabakabanda.—Kitaenyo ti panid 16.

Maysa a rukib iti asideg ti Palermo, Sicily, ti napno kadagiti tinontonelada a tedda, a pakairamanan dagiti fossil ti ugsa, kapon a baka, elepante, ken hipopotamo a nagduduma ti tawenda—agraman ti maysa a sikog nga hipopotamo. Kinapudnona, 20 a tonelada a fossil ti nailako bayat ti umuna nga innem a bulan kalpasan ti pannakakabakabda!

Iti Abagatan nga Inglatera, ti paleontologo a ni J. Manson Valentine natakuatanna ti adu a natukantukad a fossil ti nadumaduma nga animal, agraman iti hyena ken oso iti kaniebian. Apay nga adda dagiti natukantukad a fossil ti nagduduma nga animal kadagiti nagduduma a lugar?

Patien ti dadduma a sientista a natay dagita nga animal gapu iti maysa a natural a didigra. Aniaman ti makagapu iti kasta a ragup a pannakaungaw, inapektaranna ti adu a lugar agraman ti mainland ti Europa, ti British Isles, Siberia, ken Alaska.

Gapu kadagita a fossil, mailadawantayo no kasano a naiduma ti kasasaad ti lubong idi ken iti kaaldawantayo. Kinapudnona, iti Italia laeng, no agsublika kadagiti umuna a panawen, ipagarupmo nga addaka kadagiti kabakiran iti Africa.

[Kahon iti panid 17]

ANIA TI FOSSIL?

Iti damo, kasla maysa laeng a gagangay a tulang. Ngem kinapudnona, produkto dayta ti kemikal a panagbalbaliw—ti makunkuna a fossilization—a mapasamak sakbay nga agrunot ti bangkay ti animal.

Ti maysa a gagangay a kita ti fossilization ket mineralization. Iti daytoy a proseso, ti mismo a tulang ti natay ket apektaran dagiti mineral nga adda iti mismo a nakatayanna. Gapuna, tapno mapasamak dayta a proseso, napateg dagiti kasasaad iti aglawlawna kas iti naruay nga ared-ed ken dagdagus a pannakagabur dagiti tedda, agraman ti kinarigatna nga agrunot. Ngem no iti gagangay koma a kasasaad, ti bangkay dagiti animal ket nalaka laeng a marunot babaen kadagiti bakteria, angin, ken danum. Ngarud, manmano laeng a mapasamak ti fossilization.

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

DADAKKEL NGA ELEPANTE ITI AMIANAN A PASET TI GLOBO

Ipakita ti rekord dagiti fossil a nagbiag dagiti dadakkel a burboran nga elepante iti adu a lugar, a kas iti Asia, Europa, ken Amianan nga America. Idiay Europa, ti Italia ti kaadaywan nga abagatan a nakadanonan dagita nga animal.

Dandani agkadakkel ti elepante ti Asia ken daytoy a nagkauna nga elepante. Umatiddog ti burborna agingga iti 50 a sentimetro, ken addaan dagiti kalakian iti kurbado a saong nga umatiddog agingga iti agarup 5 a metro. Masarakan idiay Siberia ti nagadu a marfil a naaramid manipud iti saong dagiti dadakkel nga elepante. Kinapudnona, kasta unay ti kaaduna nga uray la nayangkat dagita iti China ken Europa idi Edad Media.

[Credit Line]

Retrato a naggapu iti Royal BC Museum

[Ladawan iti panid 16,17]

Dagiti fossil iti Polledrara

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica di Roma

[Picture Credit Lines iti panid 15]

Ngato: Museo di Paleontologia dell’Università degli Studi “La Sapienza” di Roma; baba: © Comune di Roma - Sovraintendenza Beni Culturali (SBCAS; fald. 90, fasc. 4, n. inv. 19249)