Ti Di Pay Naas-asak a Paset ti Bolivia

IDI 1906, ti presidente ti Royal Geographical Society ti Britania ket nakisarita ken Koronel Percy Harrison Fawcett maipapan iti dakkel a potensial ti Abagatan nga America iti ekonomia ti Britania. Impakitana ken Fawcett ti mapa sana kinuna: “Kitaem daytoy a lugar! Manmano ti nakasurat ta nagbassit pay la ti naammuan maipapan iti daytoy.” Intukonna ngarud iti koronel ti trabaho a panangsukisok iti dayta a rehion. Inawat met dayta ni Fawcett.

Iti diary ni Fawcett, dineskribirna ti naraber a kabakiran kadagiti bakras ti pagaammo itan a Huanchaca Plateau iti Bolivia. Sigun kenkuana, di pay naas-asak dayta a lugar.a Patien ti dadduma a ti diary ken dagiti buya sadiay a rinetrato ni Fawcett ti nagbalin nga inspirasion ti Briton nga autor a ni Sir Arthur Conan Doyle idi insuratna ti nobela a The Lost World, a mangdeskribir iti pinartuat-panunot a lubong “dagiti sunggo-a-tao,” ken dagiti nakabutbuteng a dinosaur a maipagarup a nakalasat agingga iti moderno a tiempo. Ita, karaman iti daytoy di pay unay naas-asak a paset ti Amazonia ti nangayed a Noel Kempff Mercado National Park iti Bolivia, a nailista idi 2000 kas World Heritage Site.b

Ti parke ket di pay unay naas-asak a kabakiran a nasurok a 15,000 a kilometro kuadrado ti kalawana. Masarakan dayta iti kaamiananan a daya ti Bolivia a dumna iti beddeng ti Brazil. Masarakan ditoy ti lima a sistema ti ekolohia: kanayon a berde a kabambantayan, kabakiran ti kaykayo nga agregreg dagiti bulongda no otonio, nalawa a karuotan iti kabambantayan, nalawa a karuotan nga addaan barbaresbes, ken kabakiran nga addaan barbaresbes. Ti mismo a Huanchaca Plateau saklawenna ti 5,180 a kilometro kuadrado. Daytoy a panaraten a bato a napasdok dagiti bakrasna ket 550 a metro ti kangatona manipud iti aglawlaw a kapatagan, ken kasla duri a 150 a kilometro ti kaatiddogna a pumada ti direksionna iti makindaya a beddeng ti parke. Ti adu a karayan nga agay-ayus iti banak (plateau) ken iti aglawlawna a patad ti gubuayan ti agarup 20 a dissuor, a pakairamanan dagiti dissuor ti Salto Susana, Arco Iris, Federico Ahlfeld, Gemelas, ken El Encanto.

Panangrugi ti Panagpasiarmi

Naiputputong ken di unay maas-asak daytoy a parke isu a magustuan dagiti turista nga interesado iti ekolohia. Adu kadakuada ti ageroplano manipud Santa Cruz, iti makin-tengnga a paset ti Bolivia. Inkeddengmi ti agmaneho a mangdaliasat iti 700 a kilometro isu nga ad-adda a naimatanganmi ti buya dagiti away ti Bolivia. Iti maysa a lugar, nakitami iti masungadmi ti kasla nagadu a namaris a bulong a maipalpalais. Ngem dagiti impagarupmi a bulong ket kulibangbang gayam, ken saan la a dakami ti mangpalpaliiw kadakuada. Kumaribuso ti maysa a pangen dagiti mabisin a banias ta pagpipiestaanda dagiti awan gawayna a kulibangbang.

Idi nakadanonkamin iti parke nasional, sinabatnakami ti giyami a ni Guido, iti purok ti La Florida, iti igid ti Karayan Paragua. Dakami ken ti luganmi ket imballasiw ni Guido iti karayan babaen iti balsa. Kalpasanna, nagturongkami iti asideg a kampo ti Los Fierros. Iti dalan, nakakitakami iti atap nga aso ken ti kasla kartib ti ipusna a kotakabra (nightjar)—maysa a napintas a billit a nagsuek iti masungadmi a kalsada.

Kabigatanna, nariingkami kadagiti umarakiak a billit—uppat a nagpipintas a macaw a ti marisda ket kombinasion ti asul ken duyaw. Nagdissoda iti nangato a kayo iti ruar ti nagdagusanmi a bassit a balay. Kasda la ipukpukkaw ti panangpasangbayda kadakami. Daytoy a nagsayaat a pangrugian ti umuna nga aldawmi iti parke ipasimudaagna a makapagagar dagiti agbalin a kapadasanmi.

Napno Kadagiti Sibibiag a Parsua

Masarakan iti Noel Kempff Mercado National Park ti nasurok nga 600 a kita ti tumatayab, 139 a nadumaduma a mamalia (ad-adu ngem iti intero nga Amianan nga America), 74 a kita ti reptilia, ken nalabit agarup 3,000 a kakikita ti kulibangbang, malaksid pay iti di mabilang a sabsabali nga insekto. Karaman kadagiti tumatayab ti harpy eagle, hoatzin, helmeted manakin, ken nasurok a 20 a kita ti loro. Ti lumugar a ni Nick Acheson nga eksperto kadagiti tumatayab ken manangitandudo iti pannakasalaknib ti nakaparsuaan kinunana kadakami: “Dagiti manmanon a kita ti billit a kas iti rufous-sided pygmy-tyrant ken black-and-tawny seedeater ket magusgustuan dagiti managbuya iti tumatayab manipud iti amin a paset ti lubong.”

Karaman kadagiti adu a mamalia ket dagiti atap nga aso, dadakkel nga atap a pusa, alingo, ugsa, ken dagiti agkaan iti kuton (giant anteater). Ti adu a karayan iti parke ket aduan met iti sibibiag a parsua a pakairamanan dagiti kadadakkelan nga utot iti lubong (capybara), giant river otter, dolphin, buaya, 62 a kakikita ti ampibian, ken 254 a kita ti lames. Kadagidiay mangipatpateg iti nakaparsuaan, ti parke ket talaga a paraiso!

Kas iti adu nga agpaspasiar, sipapanunotkami iti kinatalgedmi gapu kadagiti dadakkel nga atap a pusa iti Amazonia. Ti administrador iti kampo ti Los Fierros inestoriana kadakami ti umuna a rabiina iti parke: “Nakariingak iti tengngat’ rabii ta madlawko a kasla adda mangsipsiput kaniak. Kimmitaak iti tawa ti bassit a balay a pagyanak ket nakitak nga adda jaguar a mangmingmingming kaniak, a ti laeng iskrin ti tawa ti nagbaetanmi! Gapu iti butengko, naglemmengak iti uneg ti banyo agingga iti parbangon.” Nakarkaro manen ti danagmi!

Ngem intuloy met la ti administrador: “Idi agangay, naammuak a dayta a managusioso a kabaian a pusa ket masansan nga agdakiwas iti rabii ken saan a maibilang a napeggad. Kinapudnona, no nadagaang, masansan a sumrek dagiti jaguar iti kampo ken agiladda iti nalamiis ken nabaldosaan a paraangan ti babassit a balbalay. Mapabutngan la ketdi dagiti agpasiar no kasta ti masangpetanda! Kanayonkami idi a mangitugot iti paltog nangruna no adda kaduaenmi nga agpasiar iti rabii, ngem ita ket saanen. Saan a nagbalbaliw dagiti animal ngem nagbaliw ti pannakilangenmi kadakuada.” Nupay kasta, binallaagannakami nga agannad latta kadagiti amin nga atap nga animal.

Panagturong iti Dissuor ti El Encanto

Adu ti maallukoy nga agpasiar iti parke gapu kadagiti dissuor. Sinapami ti nagna a kaduami ti giyami a ni Guido a mapan iti El Encanto nga agdissuor iti 80 a metro manipud Huanchaca Plateau. Bayat a pinagnami ti 6 a kilometro iti naraber a kabakiran, nakaar-ariwawa ti nadumaduma a kita ti sunggo iti nangato a sangsanga. Nagaatiddog ti saksaka ken im-ima ti dadduma kadakuada ken nakaar-arimbangaw met ti dadduma ta uray la mangngeg ti unida aginggat’ tallo a kilometro! Iti masungad, nagpaspas a limmabas ti kasla pabo a nalabaga ti akakna (piping-guan) nga agsapsapul iti pamigatna. Intudo ni Guido dagiti tugot iti igid ti waig iti asideg. Nailasinna a dagus dagiti tugot ti dua a kita ti ugsa, agraman ti tugot ti tapir, jaguar, ken puma. Madlawmi nga adu a kita ti animal ti mangpalpaliiw kadakami manipud iti paglemlemmenganda, isu nga aldaw man wenno rabii, di mailibak a daytoy a lugar ket napno iti adu a sibibiag a parsua.

Adu ti bulbulong a paglemlemmengan dagiti nasiput a parsua. Gapu ta agduduma ti kasasaad ti daga ken aglawlaw, masarakan iti parke ti nagadu ken nadumaduma a kita ti mula. Kinapudnona, agarup 4,000 a kita ti adda ditoy, agraman ti nasurok a 100 a klase ti orkidia, kasta met ti nagadu a kita ti kayo, pako, bromeliad, ken lanut. Nagpiesta dagiti matami iti nadumaduma a kolor, ken nalang-abmi ti nadumaduma nga ayamuom dagiti agkakaimas a prutas iti asideg ti pagpagnaanmi. Adda bunga ti kayo a mangaba ken ti lanut a masaflora (passion fruit).

Kamaudiananna, idi bumalballasiwkamin iti maysa a waig, maal-allingagmin ti daranudor ti dissuor a pumigpigsa bayat nga umas-asidegkami. Pagammuan ta nakadanonkamin iti nalayang a disso, ket nakitami ti nakangatngato ken nakangayngayed a dissuor ti El Encanto, a nakaang-angep ti sakaananna. Adu a bromeliad ken pako ti nangarkos kadagiti bato a pannakadiding iti aglawlaw ti kasla kristal ti kalitnawna a naurnong a danum ti dissuor. “No nadagaang,” kuna ni Guido, “dagiti sunggo ket umay agpalamiis ditoy danum.” Kasta met ngarud ti inaramidmi bayat a tagtagiragsakenmi ti kinatalinaay daytoy napintas a lugar ken ti makaay-ayo a daranudor ti dissuor.

Panangsalaknib iti Nakaparsuaan—Ti Impatawid ni Noel Kempff Mercado

Natay idi 1986 ni Noel Kempff Mercado a manangitandudo iti pannakasalaknib ti nakaparsuaan, ngem nagtultuloy ti inrugina a panangprotektar iti daytoy a paset ti Bolivia. Idi 1996, nagtulagan ti gobierno ti Bolivia ken Estados Unidos a protektaranda ti 880,000 nga ektaria ti napuskol a kabakiran ken itandudoda ti irarang-ay ti ekonomia a di agresulta iti pannakadadael ti aglawlaw. Paset daytoy ti panangikagumaanda a mangkissay kadagiti gas a mangpabpabara iti atmospera iti sabsabali a paset ti lubong. Iti simmaganad a tawen, ti gobierno ti Bolivia ken tallo pay a kompania ti enerhia inrugida ti Noel Kempff Climate Action Project. Maysa kadagiti resulta dayta ket ti pannakaiparit ti panagtroso iti 880,000 nga ektaria ti kabakiran. Idi agangay, daytoy a lugar ket nainayon iti parke isu a doblen ti kalawa dayta.

Gapu iti panagpasiarmi iti daytoy nakapimpintas a lugar, immuneg ti apresasionmi iti Namarsua ken iti kinaimnas ti nadumaduma a sibibiag a parsua nga inkabilna iti planeta a Daga. Kuna ti Salmo 104:24: “Anian a nagadu ti aramidmo, O Jehova! Isuda amin inaramidmo buyogen ti kinasirib. Ti daga napno kadagiti pinataudmo.” Wen, bayat a sursurotenmi ti desdes iti daytoy di pay naas-asak a lugar, uray la a kayatmin ti agin-inayad a magna tapno maimatanganmi a naimbag ti pintas ti aglawlaw, ken tapno awan ti aniaman a mayawidmi no di laeng dagiti retrato kadagiti kamerami ken dagiti diminto pulos malipatan a kapadasanmi.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 16]

Lila ken nalabaga nga orkidia

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti dissuor ti Ahlfeld iti uneg ti parke nasional

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti macaw

[Ladawan iti panid 17]

Ti dissuor ti El Encanto

[Picture Credit Line iti panid 15]

Naretrato manipud iti eroplano: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com

[Picture Credit Line iti panid 17]

Orkidia, dissuor ti Ahlfeld, ken dagiti macaw: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com