Libro a Mapagtalkam—Paset 4

TI REBREBBA dagiti palasio ken tanem ti ar-ari ket mangipaay laeng iti pamalatpatan iti kinangayed, pannakabalin, ken kinabaknang ti nagkauna a nagkappon nga imperio ti Media ken Persia. Sakbay a nagtipon ti dua a pagarian, nabilbileg ti pagarian ti Media. Ngem idi 550 K.K.P., dagiti Medo ket sinakup ni Ari Ciro II ti Persia, a nangituray idi agangay iti Medo-Persia. Adda ti sentrona iti amianan a rehion ti Gulpo ti Persia. Idi agangay, limmawa ti teritoriana—manipud Baybay Aegeano agingga iti Egipto a naglayon iti makin-amianan a laud ti India agraman ti Judea.

Inturayan ti Medo-Persia ti Judea iti nasurok a 200 a tawen—manipud pannakarpuog ti Babilonia idi 539 K.K.P. agingga a ti Medo-Persia a mismo ket inabak dagiti Griego idi 331 K.K.P. Naisurat iti adu a libro iti Biblia dagiti agkakapateg a pasamak kadagidi a tiempo.

Mapagtalkan a Salaysay

Kuna ti Biblia a winayawayaan ni Ari Ciro II dagiti Judio a nakautibo idiay Babilonia. Gapu iti dayta, mabalindan ti agsubli idiay Jerusalem ken ibangon manen ti templo ti Dios a dinadael dagiti Babilonio idi 607 K.K.P. (Esdras 1:1-7; 6:3-5) Paneknekan dayta ti pila a dokumento a maawagan iti Cyrus Cylinder, a nadiskobre idi 1879 kadagiti rebba ti nagkauna a Babilonia. Naikitikit iti dayta ti nagan ni Ciro ken ti pagannurotanna a mangpaawid kadagiti kautibo agraman ti panangisublina kadagiti narelihiosuan a ramramitda. Insurat ni Isaias a mannurat iti Biblia ti padto ni Jehova maipapan ken Ciro: “‘Isuamin a pakaragsakak itungpalnanto a naan-anay’; uray iti sasaok maipapan iti Jerusalem, ‘Isu mabangonto manen,’ ken maipapan iti templo, ‘Maisaadmonto ti pamuonmo.’”—Isaias 44:28.

Kinapudnona, kuna ti Esdras 6:3, 4 nga imbilin ni Ciro a “maited koma manipud iti balay ti ari” ti magastos iti pannakaibangon manen ti templo. Daytoy nakaskasdaaw a bilin ket maitunos iti sekular a historia. “Nagtalinaed a pagannurotan ti ar-ari ti Persia ti tumulong a mangtarimaan kadagiti santuario iti imperioda,” kuna ti libro a Persia and the Bible.

Kuna ti Biblia nga idi agangay, nagsurat ken Dario a Dakkel (maawagan met iti Dario I) dagiti bumusbusor kadagiti Judio. Kukuestionaranda ti ibagbaga dagiti Judio nga inautorisaran ni Ciro ti pannakaibangon manen ti templo. Impabirok ni Dario ti orihinal a naisurat a bilin. Ania ti nagbanaganna? Ti lukot a naglaon iti bilin ni Ciro ket nasarakanda idiay Ecbatana a kabesera. Kas sungbat, insurat ni Dario: “Siak, ni Dario, mangituyangak iti bilin. Maaramid koma a madagdagus dayta [ti pannakaibangon manen ti templo].” Isu a nagtalnan dagiti bumusbusor iti trabaho.a—Esdras 6:2, 7, 12, 13.

Paneknekan ti sekular a historia dagita a detalye. Idiay Ecbatana ti pagnaedan ni Ciro no kalgaw isu a posible nga inyetnagna sadiay ti bilin. Ipakita met dagiti nakabakab ti arkeolohia a talaga nga interesado ti ar-ari ti Medo-Persia kadagiti narelihiosuan a banag a mangapektar iti teritoriada ken nagaramidda kadagiti surat tapno marisut dagiti riri.

Mapagtalkan a Padto

Iti tagtagainep nga impaltiing ti Dios, nakakita ni propeta Daniel iti uppat nga agsasaruno nga animal a rumrumkuas iti baybay. Tunggal maysa kadagita ti mangirepresentar iti agsasaruno a kabilgan a turay iti lubong. Ti umuna nga animal ket nagpayak a leon a mangirepresentar iti Babilonia. Ti maikadua ket “kasla oso.” Intuloy ti salaysay: “Daytoy ti kinunada iti dayta, ‘Tumakderka, manganka iti adu a lasag.’” (Daniel 7:5.) Ti nakabutbuteng nga oso iladawanna ti Medo-Persia.

Kas iti impadto ni Daniel, impakita ti Medo-Persia ti kinagaramugamna nga agsakup. Di nagbayag kalpasan ti nasirmata ni Daniel, dagiti Medo ket inabak ni Ciro sana ginubat ti kabangibangna a Lidia ken Babilonia. Ti anakna a ni Cambyses II ti nangsakup iti Egipto. Idi agangay, ad-adda pay a pinalawa dagiti agturay iti Medo-Persia ti imperioda.

Kasanotayo a masierto dayta nga interpretasion? Iti sabali pay a nainaig a sirmata, nakakita ni Daniel iti kalakian a karnero a “mangar-aramid iti panagdiros nga agpalaud ken agpaamianan ken agpaabagatan.” Natungpal dayta a padto idi ‘diniros’ wenno sinangdo ti Medo-Persia ti dadduma a nasion, a pakairamanan ti mannakabalin a Babilonia. Inlawlawag ti anghel ti Dios dayta a sirmata. Kinunana ken Daniel: “Ti kalakian a karnero a nakitam nga addaan iti dua a sara iladawanna ti ar-ari ti Media ken Persia.”—Daniel 8:3, 4, 20.

Kanayonanna, agarup 200 a tawen sakbay ti pannakaabak ti Babilonia, impadto ni propeta Isaias ti nagan ti di pay nayanak nga ari ti Persia ken ti pamay-anna a mangparmek iti Babilonia. Insurat ni Isaias: “Daytoy ti kinuna ni Jehova iti daydiay pinulotanna, ken Ciro, a ti makannawan nga imana iniggamak, a mangparukma iti sanguananna kadagiti nasion, . . . tapno luktan iti sanguananna ti dua ti rikepna a ruruangan, iti kasta uray dagiti ruangan saandanto a mairikep.” (Isaias 45:1) Agpada nga impadto da Isaias ken Jeremias nga agmaga dagiti ‘karayan,’ wenno mangsalaknib a kanal ti Babilonia a pagayusan ti Karayan Eufrates. (Isaias 44:27; Jeremias 50:38) Pinasingkedan dagiti Griego a historiador a da Herodotus ken Xenophon ti kinaumiso ti padto ti Biblia, agraman ti salaysayna nga agpipiesta dagiti Babilonio iti mismo a rabii nga iraraut ni Ciro iti siudad. (Isaias 21:5, 9; Daniel 5:1-4, 30) Kalpasan a naisiasi ti buyot ni Ciro ti danum ti Karayan Eufrates, simrekda kadagiti silulukat a ruangan iti igid ti karayan isu a gistay awan simmaranget kadakuada. Iti maysa la a rabii, narpuog ti Babilonia!

Dayta a pasamak ket nagresulta met iti nakaskasdaaw a pannakatungpal ti sabali pay a padto. Nasaksakbay nga impakpakauna ni propeta Jeremias nga iti 70 a tawen, ti ili ti Dios ket maidestiero idiay Babilonia. (Jeremias 25:11, 12; 29:10) Natungpal dayta a padto iti naikeddeng a tiempo idi napalubosan dagiti naidestiero nga agawid iti pagilianda.

Namnama a Mapagtalkam

Di nagbayag kalpasan a ti Babilonia ket pinarmek ti Medo-Persia, insurat ni Daniel ti maysa a padto a mangilawlawag iti kapatgan a pasamak iti pannakatungpal ti panggep ti Dios agpaay iti sangatauan. Impakaammo ni anghel Gabriel ken Daniel no kaano ti eksakto a panagparang ti Mesias—ti naikari a “bin-i” iti Genesis 3:15! Kinuna ti anghel ti Dios: “Manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti Mesias a Panguluen, addanto pito a lawas, kasta met innem a pulo ket dua a lawas,” nga agdagup iti 69 a lawas. (Daniel 9:25) Kaano a nangrugi dayta a naimpadtuan a tiempo?

Nupay pinalubosan ni Ciro dagiti Judio nga agawid iti pagilianda kalpasan a narpuog ti Babilonia, dadael pay laeng ti Jerusalem ken dagiti paderna iti adu a tawen. Idi 455 K.K.P., pinalubosan ni Ari Artaxerxes ti Judio nga agaw-awit iti kopana a ni Nehemias nga agsubli idiay Jerusalem tapno mangidaulo iti panagibangon manen. (Nehemias 2:1-6) Daytoyen ti rugi ti 69 a lawas.

Nupay kasta, ti 69 a lawas ket saan a literal a lawas a buklen ti pito nga aldaw no di ket lawas ti tawtawen. Kinapudnona, ti sao a dagiti “lawas” ket naipatarus iti dadduma a Biblia kas “lawas dagiti tawtawen.”b (Daniel 9:24, 25) Agparang ti Mesias kalpasan ti 69 a “lawas” a buklen ti sagpipito a tawen—nga agdagup iti 483 a tawen. Natungpal ti padto idi 29 K.P. idi nabautisaran ni Jesus, eksakto nga 483 a tawen manipud 455 K.K.P.c

Ti eksakto a pannakatungpal ti padto ni Daniel ket kanayonan pay ti adu a pammaneknek a mangpasingked iti kinasiasino ni Jesus. Patalgedan met dayta ti namnamatayo para iti masanguanan. Pagpatinggaento ni Jesus, kas Ari ti Nailangitan a Pagarian ti Dios, ti naulpit a panangituray ti tao. Kalpasanna, adu pay a padto ti Biblia ti tungpalenna, agraman ti panangpagungarna kadagiti natay tapno agbiagda nga agnanayon iti Paraiso a daga.—Daniel 12:2; Juan 5:28, 29; Apocalipsis 21:3-5.