Agimtuod Dagiti Agtutubo
Ania ti Masapul a Maammuak Maipapan iti Social Networking?—Paset 1
“Adda gagayyemko iti sabali a pagpagilian, ket ti social networking ti kasayaatan a pamay-an tapno agtultuloy ti komunikasionmi. Pagay-ayatko a kasarita ida uray nakaad-adayoda.”—Sue, 17.a
“Para kaniak, ti social networking ket panangsayang laeng iti oras. Kasta ti pannakigayyem ti sadut. Tapno mapagtalinaed ti panaggagayyem, awan kasukat ti aktual a panaglalangen.”—Gregory, 19.
KADAGITI adda iti ngato, ania ti kaasitgan nga umasping iti kapanunotam? Aniaman ti sungbatmo, daytoy ti sigurado: Nakaad-adun ti agus-usar iti social networking.b Panunotem daytoy: Limmabas pay ti 38 a tawen sakbay a nagbalin a 50 milion ti agus-usar iti radio, 13 a tawen sakbay a kasta met kaadu ti agbuybuya iti TV, ken 4 a tawen met ti Internet. Itay nabiit, iti las-ud ti maysa a tawen, ti social networking site a Facebook ket nakaatrakaren iti 200 milion a user!
Markaam ti sumaganad iti umiso wenno di umiso:
Tin-edyer ti kaaduan nga agus-usar kadagiti site iti social networking. ․․․․․ Umiso ․․․․․ Di Umiso
Sungbat: Di Umiso. Agtawen iti 25 wenno nasursurok pay ti dandani dua a kakatlo (66%) kadagiti agus-usar iti kalatakan a social network. Idi 2009, ti kadakkelan a porsiento nga immadu ket manipud kadagiti agtawen iti nasurok a 55!
Nupay kasta, minilion nga agtutubo ti agus-usar kadagiti social networking site, ket para iti dadduma, dayta ti kaykayatda a pakikomunikar. “In-deactivate-ko ti account-ko,” kinuna ti agtutubo a ni Jessica, “ngem in-activate-ko manen idi agangay ta awan metten ti umawag kaniak iti telepono. Kasla malipatandakan no dika agusar iti social network!”
Apay a makaallukoy ti social networking? Simple ti sungbat: Nainkasigudan kadagiti tattao ti makikomunikar iti padada a tao. Ket dayta ti panggep ti social network. Usigem no apay nga adu ti magargari nga agusar iti dayta.
1. Kombiniente.
“Narigat ti kanayon a makikomunikar kadagiti gagayyem, ngem no addada amin iti maymaysa a site, nalaka laengen!”—Leah, 20.
“Mabalinko ti agi-post iti comment ket kasla naggigiddan metten a mapatulodak iti e-mail ti amin a gagayyemko.”—Kristine, 20.
2. Impluensia ti gagayyem.
“Kanayon nga adda mangawis nga agbalinak koma a friend-da, ngem awan maaramidak ta awan met account-ko.”—Natalie, 22.
“No ibagak a diak kayat ti maaddaan iti account, kitaendak a kasla ket tay adda diperensiak.”—Eve, 18.
3. Impluensia ti media.
“Isaksaknap ti media ti kapanunotan a no dika kanayon nga agusar iti social network, awan magayyemmo. Ket no awan ti gagayyemmo, naliday ti biagmo. Isu a no dika agus-usar iti social network, awan serserbim.”—Katrina, 18.
4. Eskuelaan.
“Dagiti titsermi ket agus-usar iti social network. Adda dagiti agi-post iti mensahe no kaano ti sumaruno a quiz. Wenno kas pagarigan adda diak maawatan iti Math, mangikabilak laeng iti mensahe iti Wall ti maestrok ket matulongannak a mangsolbar a dagus iti dayta.”—Marina, 17.
5. Trabaho.
“Social network ti us-usaren dagiti agbirbirok iti trabaho tapno makikomunikarda iti sabsabali. No dadduma, nakatulong dayta tapno makastrekda iti trabaho.”—Amy, 20.
“Agus-usarak iti social network iti trabahok tapno makita dagiti klientek dagiti ar-aramidek a kabaruan a proyekto iti graphic-design.”—David, 21.
Masapul kadi nga addaanka iti account iti social network? No addaka iti poder ti nagannakmo, isuda ti agdesision.c (Proverbio 6:20) No di kayat dagiti nagannakmo a maaddaanka iti account, masapul a surotem dayta.—Efeso 6:1.
Palpalubosan met ti dadduma a nagannak ti dadakkelen nga annakda nga agusar iti social networking site ngem tarabayenda ida. No kasta ti ar-aramiden ti nagannakmo, kaipapananna kadi a bibianganda ti bukodmo a privacy? Saan a pulos! Kinapudnona, kas iti dandani aniaman a pakausaran ti Internet, dakkel ti maitulong ti social network ngem nakapegpeggad met dayta. Rumbeng laeng ngarud a maseknan dagiti nagannakmo iti panangusarmo iti dayta. No ipalubos ti nagannakmo a maaddaanka iti account iti social network, kasano a maliklikam dagiti peggad?
Natalged a “Panagmaneho”
Iti dadduma a wagas, ti panaginternet ket umasping iti panagmaneho. Nalabit kas iti napaliiwmon, saan nga amin nga adda lisensiana ket responsable a drayber. Kinapudnona, gapu iti kinaliway wenno dida panagannad, adu ti naaksidente iti nakaro.
Kasta met laeng kadagiti agin-Internet. Adda dagiti responsable nga “agmaneho” ken adda met dagiti kaskasero. No pinalubosandaka dagiti nagannakmo a maaddaan iti account iti social network, agtalekda a naannadka nangruna kadagiti napeggad a paset ti Internet. Aniaka ngarud a kita ti “drayber”? Ipakpakitam kadi a ‘salsaluadam ti praktikal a kinasirib ken ti pannakabael nga agpanunot’?—Proverbio 3:21.
Iti daytoy nga artikulo, usigentayo ti dua nga aspeto ti social network a rumbeng nga ikabilangam a naimbag—ti bukodmo a privacy ken ti tiempom. Iti artikulo nga “Agimtuod Dagiti Agtutubo” iti sumaganad a ruar ti Agriingkayo!, mausigto ti maipapan iti reputasionmo ken dagiti pannakigayyemmo.
TI BUKODMO A PRIVACY
No maipapan iti social network, mabalin a dimo pulos mapanunot a masapul a protektaram ti bukodmo a privacy. Ngamin, saan kadi a ti kangrunaan a panggepmo ket ti makigayyem? Ngem mabalin a maisagmakka no dika agannad.
Kas pagarigan ta adu ti kuartam, ipakipakitam kadi dayta bayat a magmagnaka iti kalsada a kaduam ti gagayyemmo? Minamaag la ketdi dayta ta kasla iyaw-awismo a holdapendaka! No masiribka, idulinmo ti kuartam.
Ibilangmo koma a ti impormasion maipapan kenka ket kas iti kuarta. Gapuna, kitaem ti listaan iti baba ken tsekam dagiti dimo kayat nga ipakaammo iti dimo pulos am-ammo.
․․․․․ adres ti balayko
․․․․․ e-mail adresko
․․․․․ pages-eskuelaak
․․․․․ or-oras nga addaak iti balay
․․․․․ or-oras nga awan ti tao iti balay
․․․․․ dagiti retratok
․․․․․ dagiti kapanunotak
․․․․․ dagiti paginteresak
Uray no sikan ti kalaingan a makigayyem iti lubong, adda sumagmamano kadagiti nadakamaten a dimo kayat nga ipakaammo iti uray siasino lattan. Ngem di napuotan ti adu nga agtutubo—ken adulto—nga impakaammodan dagita a detalye kadagiti dida am-ammo! Kasanom a maliklikan dayta a silo?
No ipalubos dagiti nagannakmo nga agusarka iti social network, masapul nga ammom a naimbag dagiti privacy setting—ket usarem dagita. Dimo ipalubos a makaammo lattan ti networking site a mangsalaknib iti bukodmo a privacy. Kinapudnona, dagiti default setting iti dayta ket mabalin a palubosanda ti ad-adu a tao a makakita kadagiti komentom iti Wall-mo ngem iti inanamaem. Dayta ti makagapu a binaliwan ti agtutubo a ni Allison dagiti privacy setting ti account-na tapno dagiti laeng gagayyem a nasinged kenkuana ti makakita kadagiti i-post-na. Kinunana: “Adda diak am-ammo a gagayyem ti dadduma a gagayyemko, ket diak kayat nga agbasada iti maipapan kaniak.”
Uray no dagiti nasinged a gagayyemmo laeng ti pakikomunikaram, masapul nga agannadka. “Mabalin a maadikka kadagiti comment ti gagayyemmo,” kuna ti 21 ti tawenna a ni Corrine, “isu nga ad-adu nga impormasion maipapan iti bagim ti ikabilmo ngem iti kasapulan.”
Dimo pulos liplipatan a no Internet ti pagsasaritaan, awan ti naan-anay a “privacy.” Apay? “Dagiti dadakkel a Web site ket agidulin iti kopia iti bukodda a database,” kinuna ni Gwenn Schurgin O’Keeffe iti librona a CyberSafe. Innayonna: “Pulos a din mapukaw ti aniaman nga ikabiltayo iti Internet. Nasken a panunotentayo a permanenten dagita yantangay posible nga adda naidulin a kopia dagita; minamaag no ipapanmo a di agpayso dayta.”
TIEMPOM
Saan la a ti privacy ti mabalin a mayarig iti adu a kuarta, uray met ti tiempom. Ngarud, masapul met nga ibadyetmo ti orasmo. (Eclesiastes 3:1) Ket maysa dayta kadagiti karirigatan nga aramiden no agus-usarka iti aniaman iti Internet, a pakairamanan ti social networking.d
“Masansan nga ibagbagak a ‘mabiitak laeng.’ Ngem kalpasan ti maysa nga oras, agin-internetak pay laeng.”—Amanda, 18.
“Naadikak idi. Kada agawidak manipud eskuelaan, adu nga oras nga agbasaak iti comment ti dadduma maipapan kadagiti im-post-ko ket kitaek met dagiti im-post-da.”—Cara, 16.
“Ti site ket maluktak iti selponko, isu a basbasaek dayta iti dalanko nga ageskuela, idiay eskuelaan, ken iti panagawidko. Ket no nakaawidakon, agkompiuterak manen. Ammok idi nga adikakon, ngem diak kayat ti sumardeng!”—Rianne, 17.
No palpalubosandaka dagiti nagannakmo nga agusar iti social networking site, panunotem no kasano kapaut ti nainkalintegan a panangusarmo iti dayta iti inaldaw. Kalpasanna, obserbaram ti bagim. Iti makabulan, kuentaem no mano nga oras ti mabusbosmo iti social networking site ket kitaem no limbeskan iti inkeddengmo. Laglagipem a ti tiempom ket kas iti kuarta. Dimo ngarud ipalubos a ti tiempom ket ibusen ti social networking. Ngamin, adda bambanag iti biag a napatpateg!—Efeso 5:15, 16; Filipos 1:10.
Adda inaramiden ti dadduma nga agtutubo tapno masiertoda a kontroladoda ti orasda. Kas pagarigan, usigem dagiti sumaganad:
“In-deactivate-ko ti account-ko, ket immadu ti orasko. Kasla nawayawayaanakon! Itay nabiit, in-activate-ko manen, ngem kontroladokon dayta. Mano nga aldaw a diak luklukatan dayta ken pasaray malipatak payen. No pagproblemaakto manen, i-deactivate-konto lattan.”—Allison, 19.
“Adda tiempo nga isardengko dayta, i-deactivate-ko ti account-ko iti sumagmamano a bulan sakonto i-activate manen. Aramidek dayta no mariknak nga ib-ibusennan ti adu a tiempok. Diak unayen kailiw dayta a kas iti dati. Usarek laeng no talaga a kasapulan ket kalpasanna, iserrakon.”—Anne, 22.
Laglagipem
Adda pay masapul nga ikabilangam maipapan kadagiti social network. Tapno maawatam dayta, ikkam iti ✔ ti abay ti pampanunotem a kangrunaan a pagaplikaranna.
Ti social networking site ket kangrunaanna a . . .
(A) ․․․․․ negosio.
(B) ․․․․․ social club.
(C) ․․․․․ paglinglingayan.
Mamatika man wenno saan, ti umiso a sungbat ket A. Ti social network ket kangrunaanna a negosio. Ti kalatna ket agganansia, nangruna babaen ti adbertismen. Ket kadagiti adbertayser, nguminngina ti maysa a network no umad-adu ti miembrona ken no ad-adu ti agbasa kadagiti im-post-da. No nabaybayagka ngamin nga agin-internet, ad-adu met nga adbertismen ti makitam.
Ammom ngaruden nga awan ti mapukaw iti social network—ngem nagdakkel ti mapastrek dagiti adbertayser—no nagadu ti pangipasaam iti impormasion maipapan kenka wenno agup-uperka iti Internet. No ngarud agusarka iti social network, ikagumaam a salakniban ti bukodmo a privacy ken kontrolen ti tiempo nga usarem iti dayta.
ITI SUMAGANAD NGA “AGIMTUOD DAGITI AGTUTUBO” . . .
Mabalin nga apektaran ti social networking ti reputasionmo ken dagiti pannakigayyemmo. Ammuem no kasano.
Ad-adu pay nga artikulo iti serye a “Young People Ask” ti masarakan iti Web site a www.watchtower.org/ype
[Footnotes]
a Nabaliwan dagiti nagan iti daytoy nga artikulo.
b Ti social networking ket komunikasion iti Internet a mangipalubos kadagiti addaan iti account a makikomunikar iti pilienda a grupo ti gagayyemda nga addaan met iti account.
c Awan ti partikular a networking site nga iyendorso wenno kondenaren ti Agriingkayo! Masapul a siertuen dagiti Kristiano a ti panagusarda iti Internet ket di maikontra kadagiti prinsipio ti Biblia.—1 Timoteo 1:5, 19.
d Para iti kanayonan nga impormasion, kitaem ti “Agimtuod Dagiti Agtutubo . . . Adiktoak Kadin iti Electronic Media?” iti Enero 2011 nga Agriingkayo! Nangnangruna a basaem ti kahon nga “Adikak Idi iti Social-Networking-Site” iti panid 26.
[Blurb iti panid 25]
Limmabas pay ti 38 a tawen sakbay a nagbalin a 50 milion ti agus-usar iti radio
[Blurb iti panid 25]
Iti las-ud ti 1 la a tawen, nasuroken a 200 milion ti agus-usar iti social networking site a Facebook
[Kahon iti panid 27]
AGDAMAGKA ITI NAGANNAKMO
Makisaritaka kadagiti nagannakmo maipapan iti privacy iti Internet. Ania dagiti masapul nga agtalinaed a pribado, ken apay? Aniada nga impormasion ti mabalin a delikado a maikabil iti aniaman a paset ti Internet? Agpatulongka met kadagiti nagannakmo no kasanom a mabalanse ti panangusarmo iti Internet ken iti aktual a pannakilangen. Ania ngata dagiti panagbalbaliw nga irekomendada?
[Ladawan iti panid 26]
Dagiti aktibidadmo iti social network ket mabalin a saan a pribado a kas iti pagarupmo
[Ladawan iti panid 27]
Ti tiempo ket kas iti kuarta. No mamimpinsan a gastuem, awanen ti usarem inton agkasapulanka