“Ti Kapartakan nga Agsursuro a Makina iti Uniberso”
TI UTEK ti ubing ket maibilang a “kapartakan nga agsursuro a makina iti uniberso.” Awan duadua a kasta. Apaman a maipasngay ti maladaga, sisasaganan nga agsursuro manipud iti amin a makita, mangngeg, ken mariknana.
Kangrunaan iti amin, ti maladaga ket interesado iti rupa, boses, ken apros ti dadduma a tattao. Kinuna ni Penelope Leach iti librona a Babyhood: “Adu a panagadal ti naaramid no ania dagiti magustuan a kitaen ti maladaga, no ania dagiti uni a pakaallukoyan ken pagay-ayatna a denggen, ken no ania dagiti rikna a magusgustuanna a maulit. Masansan a maipaay a dagus dagita ti adulto a nadungngo a mangaw-awir kenkuana.” Di pakasdaawan a nagpateg ti papel ti nagannak iti itatanor ti maysa nga ubing!
“Nagsasaoak a kas Ubing”
Dagiti nagannak ken doktor ti ubbing ket masmasdaaw iti abilidad ti kappasngay nga agsursuro iti lenguahe babaen laeng ti panangdengngegna. Naduktalan dagiti managsirarak a sumagmamano la nga aldaw, mairuamen ti maladaga iti boses ti inana ket kaykayatnan dayta ngem iti boses ti estranghero. Sumagmamano la a lawas, mapagdumanan ti lenguahe ti dadakkelna ken ti sabali a pagsasao. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, ammonan no ti mangmangngegna ket gagangay a sasao wenno uni laeng.
Insurat ti Kristiano a ni apostol Pablo: “Idi ubingak, nagsasaoak a kas ubing.” (1 Corinto 13:11) Kasano ti panagsao ti maysa nga ubing wenno maladaga? Kadawyanna a di maawatan ti tantanattatenna. Ariwawa la kadi dayta? Saan! Iti librona a What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, ipalagip kadatayo ni Dr. Lise Eliot a ti mismo a panagsao ket “komplikado nga abilidad, nga agkasapulan iti napartak a panagtitinnulong ti adu a masel a mangkonkontrol iti bibig, dila, ngadas, ken karabukob.” Innayonna: “Nupay ti di maawatan a panagsao dagiti maladaga ket kasla makaay-ayo laeng a panagpapansin, agserbi met dayta kas nagpateg a panagensayo iti komplikado a proseso ti panagsao.”
Sumungbat dagiti nagannak iti panagtanattat ti maladagada babaen iti naarte a panagsaoda tapno marayray-aw. Makagunggona dayta agsipud ta maguyugoy ti ubing a sumungbat. Iti kasta a panagsinnungbat, masursuro ti maladaga no kasano ti makisarita—abilidad a mausarna iti intero a panagbiagna.
Panagbaliw ti Akem
Talaga a makumikom ti nagannak iti inaldaw a panangasikasoda kadagiti kasapulan ti maladagada. No agsangit, isu ket mapasuso. No agsangit, masukatan ti lampinna. No agsangit, isu ket maubba. Maitutop ken napateg ti kasta a panangasikaso. Dayta ti kangrunaan a pamay-an tapno matungpal ti nagannak ti akemda kas para-aywan.—1 Tesalonica 2:7.
Gapuna, natural laeng a panunoten ti ubing nga isu ti kapatgan iti uniberso, ket sisasagana dagiti adulto—nangruna ti nagannakna—a mangaramid iti kayatna. Nupay di umiso dayta, maawatantayo no apay a kasta ti pagarupna. Laglagipenyo a kasta ti biag ti maladaga iti nasurok a makatawen. Panagriknana, isu ti ari ti maysa nga imperio a mangituray iti dadakkel a tattao a sisasagana nga agserbi kenkuana. Insurat ni John Rosemond a mamalbalakad kadagiti pamilia: “Awan pay dua a tawen a masursurona dayta a pantasia ngem di kumurang a 16 a tawen ti kasapulan tapno makorehir dayta! Nakakatkatawa a panunoten, ngem dayta ti akem ti nagannak: imulada dayta a pantasia sada in-inut met la a paruten.”
Inton agtawenen iti dua, rumbeng a maparuten dayta a pantasia bayat nga agbaliwen ti akem ti nagannak—ti para-aywan agbalinen a mannursuro. Madlawen ti ubing a saanen nga isu ti masursurot no di ket isu ti mainanama a sumurot iti nagannakna. Saanen nga isu ti agturay, ket mabalin a dina kayat dayta a panagbalbaliw isu a padasenna latta nga ipapilit ti kayatna. Kasano?
No Agalboroto
Inton agarup dua ti tawendan, dakkel ti pagbaliwan ti kababalin ti adu nga ubbing. Masansan nga agalborotodan isu a marigatan unay ti nagannak iti daytoy a periodo. Pagammuan ta ti paboriton nga ibaga ti ubing ket “Saan!” wenno “Diak kayat!” Mabalin a karurodna ti bagina ken ti nagannakna ta dina matarusan ti marikriknana. Kayatnakayo nga adaywan ngem dinakay met mapanawan. Kadagiti mariribukan a nagannak, kasla dida makapudno ken awan umno a maaramidanda. Ania ti mapaspasamak?
Nasayaat no usigenyo ti mapaspasamak a dakkel a panagbalbaliw iti biag ti ubing. Iti nabiit pay, bassit la a saning-ina, matartarantan dagiti adulto a mangasikaso kenkuana. Ita, maamirisnan a temporario la gayam ti “turayna” ket addan dagiti masapul nga aramidenna para iti bagina. In-inut a maaw-awatannan a ti akemna ket agpasakup, a maitunos iti kuna ti Biblia: “Annak, agtulnogkayo kadagiti nagannakyo iti amin a banag.”—Colosas 3:20.
Bayat daytoy narigat a tiempo, masapul nga ipakita dagiti nagannak nga isuda ti rumbeng a masurot. No sititibker ken sidudungngo nga aramidenda dayta, mairuamto ti ubing iti baro nga akemna ket maipasdek ti pundasion ti adu pay a nakaskasdaaw a paset ti panagdakkelda.
Nasayaat a Kababalin
Dagiti animal ken uray dagiti kompiuter ket makailasin iti sasao ken makatulad iti panagsao. Ngem tao laeng ti makabael nga agpanunot ken mangsukimat iti bagina. Isu a no agtawenen iti agarup dua wenno tallo, ammonan ti agpannakkel, agbain, makonsiensia, ken mapabainan. Dagita ti umuna a paset iti panagbalinna a nasayaat nga adulto—sititibker a maitakderanna ti umiso uray no di umiso ti ar-aramiden ti sabsabali.
Iti daytoy a tiempo, maragsakan ti nagannak a makakita iti sabali manen a paset ti nakaskasdaaw a panagdakkel ti ubing. Ammonan ti karirikna ti sabsabali. Idi dua ti tawenna, agay-ayam la a bukbukodna ngem ita, makiay-ayamen. Madlawna met no naragsak ti nagannakna ken mabalin a kayatna a paragsaken ida. Isu a posible a nalaklaka a maisuro.
No agtawenen ti ubing iti tallo, nalaklakanan a masursuro no ania ti umiso ken di umiso, ti naimbag ken dakes. Nalawag nga ita ti tiempo tapno sanayen dagiti nagannak ti annakda a ti kalat ket tulongan ida nga agbalin a responsable nga adulto.
[Blurb iti panid 5]
Iti sumagmamano la nga aldaw, mairuamen ti maladaga iti boses ti inana ket kaykayatnan dayta ngem iti boses ti estranghero
[Blurb iti panid 6]
No agtawenen ti ubing iti tallo, nalaklakanan a masursuro no ania ti umiso ken di umiso, ti naimbag ken dakes
[Kahon iti panid 6]
NO APAY A MASANSAN NGA AGALBOROTODA
“Ipagarup ti dadduma a nagannak nga agalboroto ti anakda gapu ta nagkamalida iti panangasikaso iti kayatna,” insurat ni John Rosemond iti New Parent Power. “Ipapanda a no isuda ti makagapu iti panagalboroto ti ubing, masapul nga ilintegda a dagus dayta. Isu nga uray no imbagadan a saan, wen kunada lattan. Wenno kalpasan a binautda, iyad-aduda ti itedda ngem iti damo a kiddawna tapno dida makonsiensia. Kasla epektibo dagita. Sumardeng nga agalboroto ket mabang-aran ti nagannak. Gapu ta makita ti ubing a maalana ti kayatna no agalboroto, sansanennanton dayta ket ikarkarona pay.”