Ti Biblia​—Libro ti Umiso a Padto, Paset 2

Rummuarkayo iti Babilonia!

Iti daytoy walo ti pasetna a serye, ibinsabinsa ti “Agriingkayo!” ti maysa a napateg nga aspeto ti Biblia​—dagiti padto wenno pakpakaunana. Tulongannaka dagiti artikulo a mangsungbat kadagitoy a saludsod: Dagiti kadi padto ti Biblia ket inim-imbento laeng dagiti nalaing a tattao? Wenno paneknekan kadi dagita a ti Dios ti nangipaisurat kadagita? Awisendaka a mangusig kadagiti ebidensia.

ITI napalabas nga artikulo iti daytoy a serye, inusigtayo ti tallo a padto a masarakan iti Biblia maipapan iti kaputotan ni Abraham. Ipakita dagiti ebidensia a tinungpal ti Dios dagita a karina babaen iti nagkauna a nasion ti Israel a kaputotan ni Abraham.

Ti nagkauna a Babilonia ket sabali pay a nasion nga addaan iti napateg a paset iti historia ti Biblia, nangruna idi 600s B.C.E. Usigentayo ti tallo a padto ti Biblia maipapan iti daytoy a pagarian ket kitaentayo no paneknekanda a ti Dios ti nangipaay kadagita.

Pinakdaaran ni propeta Moises dagiti nagkauna nga umili ti Israel: “No lipatem latta ni Jehova a Diosmo ket . . . sumurotka kadagiti sabali a didios ket agserbika kadakuada ken agruknoyka kadakuada, . . . madadaelkayto a di bumurong.” (Deuteronomio 8:19; 11:8, 9) Ngem namin-adu latta a simmukirda iti Dios babaen ti panagdayawda iti idolo.​—1 Ar-ari 14:22-24.

Idi agangay, naibus ti pasensia ti Dios isu nga impalubosna a sakupen dagiti Babilonio dagiti nasukir nga adipenna. Babaen ti panangidaulo ni Ari Nabucodonosor​—a Nabucodorosor ti sabali pay nga ispelingna​—ti Israel ket rinaut dagiti buyot ti Babilonia sada linakub ti Jerusalem. Apay a makapainteres daytoy a pananglakub? Usigentayo ti insurat ni propeta Jeremias dandani 20 a tawen sakbay a napasamak dayta.​—Jeremias 25:1.

Padto 1: “Gapu ta saankayo [dagiti Israelita] a nagtulnog iti sasaok [ti Dios], adtoy agbaonak . . . ken Nabucodorosor nga ari ti Babilonia, . . . ket iyegkonto ida [dagiti Babilonio] maibusor iti daytoy a daga ken maibusor kadagiti agnanaed iti dayta . . . Ket isuamin daytoy a daga agbalinto a walangwalang a disso, maysa a banag a pagmalangaan, ket dagitoy a nasion kasapulan nga agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen.”​—Jeremias 25:8-11.

Kaitungpalanna: Kalpasan ti nabayag a pananglakub, dinadael ni Nabucodonosor ti Jerusalem idi 607 B.C.E. Sinakupna met ti dadduma pay a siudad ti Juda a pakairamanan ti Laquis ken Azeca. (Jeremias 34:6, 7) Impanna idiay Babilonia ti kaaduan a nakalasat ken pinagtalinaedna ida a kautibo sadiay iti 70 a tawen.

Ti ipakita ti historia:

● Kuna ti Biblia a ni Nabucodonosor ti ari ti Babilonia idi nadadael ti Jerusalem. Paneknekan ti arkeolohia nga agpayso ti kuna ti Biblia nga isu ket nagbiag idi. Iti bassit a medalia a naaramid iti bato nga onix a nakadispley idiay Florence, Italy, adda naikitikit a sasao a kastoy ti kuna ti dadduma a pasetna: “Impaaramid daytoy ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia idi sibibiag pay kas pammadayaw iti apona a Merodac.” Nagturay ni Nabucodonosor manipud 624 agingga idi 582 B.C.E.

● Sigun iti libro a The Bible and Archaeology, daytoy ti pasingkedan dagiti nakali ken nasurbey idiay Laquis: “Naranggas ti maudi a panangdadael. Nakadakdakkel ti uram a nangdadael iti siudad [ti Laquis] ta uray la dimmapo ti batbato dagiti pasdek.”

Padto 2: “Maitunos iti pannakatungpal ti pitopulo a tawen iti Babilonia iturongkonto ti asikasok [ni Jehova] kadakayo, ket patalgedakto kadakayo [dagiti napapanaw a Judio] ti naimbag a saok iti panangisublik kadakayo iti daytoy a disso [daga ti Juda].”​—Jeremias 29:10.

Kaitungpalanna: Kalpasan ti 70 a tawen a pannakaipanawda iti dagada, manipud 607 agingga idi 537 B.C.E., dagiti Judio a kautibo ket winayawayaan ni Ari Ciro ti Persia. Impalubosna nga agawidda tapno bangonenda manen ti templo idiay Jerusalem.​—Esdras 1:2-4.

Ti ipakita ti historia:

● Nagtalinaed kadi dagiti Israelita idiay Babilonia iti 70 a tawen kas impadto ti Biblia? Amirisem ti kinuna ti nalatak nga arkeologo nga Israeli a ni Ephraim Stern: “Manipud 604 B.C.E. agingga idi 538 B.C.E.​—awan ti ebidensia nga adda nagnaed sadiay. Kabayatan dagidi a tiempo, awan uray maysa nga ili kadagiti dinadael dagiti Babilonio ti napagnaedan manen.” Ti nadakamat a tiempo nga awan ti nagnaed wenno nagsubli nga agyan iti nasakup a teritoria ket maikomplontar unay iti pannakaipan dagiti Israelita idiay Babilonia manipud 607 agingga idi 537 B.C.E.​—2 Cronicas 36:20, 21.

● Dagiti nagkauna a nasion iti intero a Mesopotamia ket nagsurat kadagiti tapi a naaramid iti nalukneng a pila. Ti maysa a timmangken a kasta a tapi a pagaammo kas ti Cyrus Cylinder, ket napetsaan iti agarup 539 B.C.E., ti mismo a tawen a pinarmek ni Ari Ciro ti Persia ti Imperio ti Babilonia. Kastoy ti mabasa iti maysa a kitikit: “Siak ni Ciro, . . . ari ti Babilonia.” Kunana pay: “Insublik dagiti imahen nga adda (idi) iti [sumagmamano nga immunan a nainaganan a] sagrado a siudad iti ballasiw ti Tigris, a nabayagen a rebrebbek dagiti santuarioda . . . Inummongko (met) amin (a sigud) nga agnanaed kadagita ket insublik (kadakuada) dagiti pagyananda.”

Daytoy a sekular a reperensia ket maitunos iti padto ti Biblia a mapagawid dagiti nakautibo a Judio​—padto a naisurat agarup 200 a tawen a nasaksakbay.

Padto 3: “Ti Babilonia, ti arkos dagiti pagarian, ti pintas ti pagpannakkel dagiti Caldeo, agbalinto a kas idi a ti Dios dinuprakna ti Sodoma ken Gomorra. Isu saanto a pulos mapagnaedan.”​—Isaias 13:19, 20.

Kaitungpalanna: Iti di ninamnama a taray dagiti pasamak, ti mannakabalin a Babilonia a kabilgan idi a turay ti lubong ket natnag iti ima ti nagtipon a buyot dagiti Medo ken Persiano idi 539 B.C.E.a Pulos a din nakabangon ti siudad. In-inut ketdi a kimmapuy agingga a nalangalang “nga awanan agnanaed.”​—Jeremias 51:37.

Ti ipakita ti historia:

● Interamente a nagpukaw ti Babilonia ta sigun iti eskolar a ni Tom Boiy, “dagiti historiador ken biahero a taga-Laud manipud maika-16 agingga iti maika-18 a siglo” ket pamiliar iti simboliko a pateg dayta a siudad. Ngem dida ammo “ti eksakto nga ayan dayta.”

● Idi 1919, ti paraaywan ti Egyptian and Assyrian Antiquities iti British Museum a ni H. R. Hall, dineskribirna ti Babilonia kas “puro rebrebba a pader . . . a nagaburan iti darat.”

Ania ti maikunatayo iti panangusigtayo iti kaitungpalan dagita a padto? Nalawag ngarud a kanayon a mapaneknekan a ti Biblia ket libro ti umiso a padto. Dagiti naimpadtuan a mensahe maipapan iti Juda ken Babilonia ket eksakto a natungpal!

Nadadael ti Jerusalem ta saan nga impangag dagiti umilina dagiti pakdaar ti Dios nga isardengda ti dakes nga ar-aramidda. Kalpasan ti naipadto a 70 a tawen a pannakakautibo dagiti Israelita idiay Babilonia, napagawidda met laeng idiay Jerusalem. Nadadael ti nagkauna a siudad ti Babilonia kas iti naipadto, ket awanen ti agnanaed sadiay. Ngem sumagmamano la dagita iti adu a padto a masarakan iti Biblia.

Salaysayen ti sumaganad a ruar no kasano a dagiti pasamak idi umuna a siglo C.E. ket nabayagen a naipadto. Dagita a natungpal a padto ti mangpatibker met iti panagtalektayo nga umiso ti Biblia.

[Footnote]

[Tsart iti panid 12, 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

AGKAKAPATEG A PETSA MAIPAPAN ITI BABILONIA

c. 732 B.C.E.: Impadto ni Isaias a marba ti Babilonia

(B.C.E.)

647 Natudingan ni Jeremias kas propeta

632 Ti Babilonia pinarmekna ti Asiria

625 Nangrugi ti turay ni Nabucodonosor

617 Naipan da Daniel ken Ezequiel idiay Babilonia

607 Dinadael ni Nabucodonosor ti Jerusalem

582 Nagpatingga ti turay ni Nabucodonosor

539 Natnag ti Babilonia iti ima dagiti Medo ken Persiano

537 Napalubosan dagiti kautibo a Judio nga agsubli idiay Jerusalem

Nakautibo dagiti Judio idiay Babilonia iti unos ti 70 a tawen

[Ladawan iti panid 12]

Paneknekan ti Lachish Letters ti panangdeskribir ni Jeremias iti panangparmek ti Babilonia iti Juda

[Ladawan iti panid 13]

Mabasa iti Cyrus Cylinder ti pagannurotan a dagiti kautibo ket mapaawid kadagiti pagilianda

[Picture Credit Lines iti panid 13]

Panid 12, Lachish Letter: Rinetrato ken impaay ti British Museum; panid 13, Cyrus Cylinder: © The Trustees of the British Museum