Librot’ Biblia Numero 40​—Mateo

Mannurat: Mateo

Lugar a Nakaisuratanna: Palestina

Nalpas a Naisurat: c. 41 K.P.

Tiempo a Saklawenna: 2 K.K.P.–33 K.P.

1. (a) Ania a kari ti impanamnama ni Jehova iti sangatauan nanipud Eden? (b) Kasano a naipasdek a sititibker kadagiti Judio ti pananginanamada iti Mesias?

NANIPUD yaalsa idiay Eden, impanamnaman ni Jehova iti sangatauan ti makaliwliwa a kari nga ispalennanto amin nga agayat iti kinalinteg baeten ti Bin-i ti kukuana a “babai.” Pinanggepna a tumaud daytoy a Bin-i, wenno Mesias, manipud nasion ti Israel. Bayat a nagna dagiti siglo, impairekordna dagiti nagadu a padto baeten kadagiti napaltiingan a Hebreo a mannurat, a mangipakita a ti Bin-i isuntot’ Agturay iti Pagarian ti Dios ken agtignay a mangsantipikar iti nagan ni Jehova, nga iwaksina nga agnanayon ti pannakauy-uyaw dayta. Adu a detalye ti inted dagitoy a propeta maipapan iti daytoy mangalangon ken Jehova ken mangyegtot’ pannakaispal manipud buteng, pannakairurumen, basol, ken ipapatay. Idi nakompleton ti Hebreo a Kasuratan, sititibkeren a ninamnama dagiti Judio ti Mesias.

2. Idi nagparang ti Mesias, kasano nga apagisu dagiti sirkumstansia tapno maisaknap ti naimbag a damag?

² Kabayatanna nagbalbaliw ti eksena toy lubong. Immaniobra ti Dios dagiti nasion tapno nakasaganadat’ panagparang ti Mesias, ket apagisu dagiti sirkumstansia tapno mairakurak iti amin a lugar daytoy a pasamak. Ti Grecia a maikalima a pannakabalin ti lubong, impaaynat’ komon a lenguahe, tapno sapasap nga agkakaawatan dagiti nasion. Ti Roma a maikanem a pannakabalin ti lubong, tiniponna dagiti nasion a sakupna kas maysa a sangalubongan nga imperio sa nagaramid kadagiti kalsada tapno nalaka a danonen amin a paset ti imperio. Adut’ Judio a naiwaras iti intero nga imperio, gapuna nagdinamag ti panangsegga dagiti Judio iti um-umay a Mesias. Ket itan, nasurok 4,000 a tawen kalpasan ti kari idiay Eden, nagparang ti Mesias! Immayen ti nabayag nga inur-urayda a naikari a Bin-i! Dagiti kapatgan a pasamak agingga idi a tiempot’ historia ti tao naibuksilan bayat a simamatalek a tinungpal ti Mesias ditoy daga ti pagayatan ti Amana.

3. (a) Aniat’ probision ni Jehova tapno mairekord dagiti detalye ti kabibiag ni Jesus? (b) Aniat’ nakaisaluminaan ti tunggal Ebanghelio, ket apay a nesesitada amin nga uppat?

³ Tiempona manen a maaramid dagiti naipaltiing a surat tapno mairekord daytoy nakapatpateg a pasamak. Ti espiritun Jehova pinaltiinganna ti uppat a matalek a lallaki a mangisurat iti nagwaywayas a salaysay, tapno adda nagkapat a pammaneknek a ni Jesus isut’ Mesias, ti naikari a Bin-i ken Ari, ket itedda ti detalye ti biag, ministerio, ipapatay, ken panagungarna. Naawagan Ebanghelio dagitoy a salaysay, ta ti sao nga “ebanghelio” kaipapananna “naimbag a damag.” Nupay dagiti uppat ket patas ti salaysayda ken masansan a saklawenda ti pareho nga insidente, saan a basta kopia dagitoy ti maysa ken maysa. Dagiti umuna a tallo nga Ebanghelio maawaganda a sinoptiko, a kaipapananna “agpapada a panangmatmat,” ta pareho ti panangtratardat’ biag ni Jesus ditoy daga. Ngem tunggal maysa kadagiti uppat a mannurat​—da Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan​—adda bukodda a panangestoria ken Kristo. Kada maysa adda partikular a tema ken gandatna, iparangarangnat’ bukodna a personalidad, ken sipapanunot iti klase dagidiay mangbasa. Mientras ad-addatay a sukimaten dagiti insuratda, ad-addatay met a maawatan ti naisalumina a paset ti kada maysa ket dagitoy uppat a naipaltiing a librot’ Biblia buklenda ti independiente, agpipinnunno, ken agtutunos a salaysay ti biag ni Jesu-Kristo.

4. Aniat’ ammotay maipapan iti nagsurat ti umuna nga Ebanghelio?

⁴ Ti damo a nangisurat iti naimbag a damag ken Kristo isun Mateo. Nalabit ti naganna isut’ ababa a porma ti Hebreo a “Mattithiah,” kaipapananna “Sagut ni Jehova.” Isut’ maysa kadagiti 12 nga apostol a pinilin Jesus. Idi nagdakiwas ti Maestro iti intero a Palestina nga inkasaba ken insuronat’ Pagarian ti Dios, nainget, nasinged ti relasion ni Mateo kenkuana. Sakbay a nagbalin a disipulo ni Jesus, ni Mateo ket agsingsingir ti buis, pagsapulan a karurod unay dagiti Judio, ta naynay a maipalagip kadakuada a saanda a siwayawaya no di ket dinominaran idat’ imperio ti Roma. Naawagan met Levi ni Mateo ket isut’ anak ni Alfeo. Dagdagus a simmurot idi inawis ni Jesus.​—Mat. 9:9; Mar. 2:14; Luc. 5:27-32.

5. Kasano a maikeddeng a ni Mateo ti nagsurat ti umuna nga Ebanghelio?

⁵ Nupay ti Ebanghelio a nainagan ken Mateo dina ibaga nga isut’ nagsurat, nawadwad ti testimonia dagiti nagkauna a historiador ti iglesia nga isut’ mannurat. Nalabit awanen kadaanan a libro a nabatbatad ken nagtutunosanda a pinasingkedan ti mannurat kas iti libron Mateo. Idi pay la ken Papias ti Hierapolis (rugrugi ti maikadua a siglo K.P.), nagsasaruno dagidi kadaanan a mangsaksi a ni Mateo ti nangisurat itoy nga Ebanghelio ket autentiko daytoy a paset ti Saot’ Dios. Kuna ti McClintock and Strong’s Cyclopedia: “Dagiti teksto ni Mateo inadaw ni Justin Martyr, daydiay nagsurat ken Diognetus (kitaenyo ti Otto’s Justin Martyr, tomo ii) ni Hegesipo, Ireneo, Tatian, Atenagoras, Teofilo, Clemente, Tertulian, ken ni Origen. Saan laeng a gapu iti panagadawna, no di ket ti wagas a panagadawna, iti kalmado a panagallukoyna bilang desidido nga autoridad, nga awan a pulos panagduaduana, nga ibilangtayo a pammaneknek a ti libro nga ik-ikutantayo ket di pulos nabaliwan.”a Gapu ta apostol ket, ngarud, addaan espiritu ti Dios, ipasiguradona a matalek a rekord ti insuratna.

6, 7. (a) Kaano ken iti ania a lenguahe ti damo a nakaisuratan ti Ebanghelio ni Mateo? (b) Aniat’ mangipasimudaag a naisurat nga ad-adda para kadagiti Judio? (c) Namin-ano a nagparang ti nagan a Jehova iti daytoy nga Ebanghelio sigun iti New World Translation, ken apay?

⁶ Idiay Palestinat’ nangisuratan ni Mateo iti salaysayna. Di masierto no ania a tawen dayta, ngem ti nailanad iti ngudot’ dadduma a manuskrito (kalpasan amin ti maika-10 a siglo K.P.) kunada a 41 K.P. Adda pammaneknek nga insurat ni Mateo ti orihinal nga Ebangheliona iti popular a Hebreo idi a tiempo sana impatarus kalpasanna iti Griego. Kuna ni Jerome iti librona a De viris inlustribus (Maipapan kadagiti Nadaeg a Lallaki), kapitulo III: “Ni Mateo, a naawagan pay Levi, nga agsingsingir ti buis ket nagbalin nga apostol, umuna amin pinutarna idiay Judea ti Ebanghelio ni Kristo iti Hebreo a lenguahe ken letra tapno maawatan dagidiay nakugit a manamati.”b Innayon ni Jerome a ti Hebreo a teksto daytoy nga Ebanghelio naitalimeng (idi maikapat ken maikalima a siglo K.P.) iti libreria nga inummong ni Pamfilo idiay Cesarea.

⁷ Idi rugrugi ti maikatlo a siglo, ni Origen, idi sinalaysayna dagiti Ebanghelio, inadaw ni Eusebio a kunana nga “umuna a naisurat . . . sigun ken Mateo, . . . nga insuratna para kadagidiay namati a naggaput’ Judaismo, a pinutarna iti Hebreo a lenguahe.”c Maipasimudaag a dagiti Judio ti ad-adda a nakaisuratanna gapu iti kapuonanna, a mangipakita ti legal a linea ni Jesus manipud ken Abraham, ken gaput’ adu a panangtukoyna iti Hebreo a Kasuratan, nga impakitana nga impatuldona ti um-umay a Mesias. Rasonable a patien nga inusar ni Mateo ti nadibinuan a nagan a Jehova iti porma a Tetragrammaton idi inadawnat’ paset ti Hebreo a Kasuratan a naglaon iti naganna. Daytat’ gapu a ti libron Mateo iti New World Translation linaonnat’ nagan a Jehova iti 18 a daras, a kas met iti Hebreo a bersion ti Mateo nga orihinal a pinartuat ni F. Delitzsch idi maika-19 a siglo. Kasta met la komat’ panangmatmat ni Jesus iti nadibinuan a nagan ket ti agraira idi nga an-anito dagiti Judio a di panangusar iti dayta a nagan di koma nangtiped kenkuana.​—Mat. 6:9; Juan 17:6, 26.

8. Gapu ta ni Mateo ket agsingsingir ti buis, kasano a naiparangarang daytoy iti linaon ti Ebangheliona?

⁸ Gapu ta agsingsingir ti buis, natural a ni Mateo nabatad a dakamatenna ti kuarta, numero, ken gatad. (Mat. 17:27; 26:15; 27:3) Inapresiarna unay ti asit’ Dios a namagbalin kenkuana, maysa a nalalais nga agsingsingir ti buis, a ministro ti naimbag a damag ken nasinged a kinadkadua ni Jesus. Gapuna, ni Mateo laeng kadagiti nagsurat iti Ebanghelio ti nangisurat iti naulit-ulit a panangidarirag ni Jesus a ti asi makiddaw a kanayonan ti daton. (9:9-13; 12:7; 18:21-35) Naparegta unay ni Mateo gaput’ di kaikarian a kinamanangaasin Jehova ket maikanatad nga inrekordnat’ sumagmamano kadagiti makaliwliwa unay a sasaon Jesus: “Umaykayo kaniak, dakayo amin nga agrigrigat ken madagdagsenan, ta pabang-arankayto. Alaenyo ti sangolko kadakayo ket agsursurokayo kaniak, ta naemmaak ket napakumbaba ti panagpuspusok, ket makasarakkayto ti pakabang-aran dagiti kararuayo. Ta nanam-ay ti sangolko ket nalag-an ti awitko.” (11:28-30) Anian a makapabang-ar dagitoy nadungngo a sao iti daytoy dati nga agsingsingir ti buis, a kenkuana, di paduaduaan, puro insultot’ nangngegna kadagiti kailianna!

9. Ania a tema ken estilo ti panangidatag ni Mateo?

⁹ Inggunamgunam unay ni Mateo a ti tema ti sursuro ni Jesus isu “ti pagarian dagiti langit.” (4:17) Kenkuana, ni Jesus isut’ Mangaskasaba nga Ari. Namin-aduna nga inusar ti termino a “pagarian” (nasurok 50 a daras) ket ti Ebangheliona mabalin nga awagan Ebanghelio ti Pagarian. Ad-adda a naseknan ni Mateo iti lohikal a pannakaidatag dagiti diskurso iti publiko ken sermon ni Jesus imbes nga iti nainget a kronolohikal a panagsasagadsad. Kadagiti immuna a 18 a kapitulo, gapu ta intampok ni Mateo ti tema ti Pagarian daytat’ gapuna a di kronolohikal ti panangurnosna. Ngem, ti naudi a 10 a kapitulo (19 inggat’ 28) sapasap a sinurotdat’ kronolohikal a panagsasagadsad sa inggunamgunamda pay ti Pagarian.

10. Mano a porsiento ti linaonna ti masarakan laeng iti Mateo, ket ania a periodo ti saklawen daytoy nga Ebanghelio?

¹⁰ Adda 42 porsientot’ salaysay ti Ebanghelion Mateo ti di masarakan iti uray ania kadagiti tallo a sabali nga Ebanghelio.d Iraman dagitoy ti di kumurang 10 a pangngarig, wenno ilustrasion: Dagiti ruot iti talon (13:24-30), nailemmeng a gameng (13:44), perlas a nanginat’ gatadna (13:45, 46), ti iket (13:47-50), ti awan asina nga adipen (18:23-35), dagiti mangmangged ken denario (20:1-16), ti ama ken dua nga annak (21:28-32), ti panagboda ti anak ti ari (22:1-14), sangapulo a birhen (25:1-13), ken dagiti talento (25:14-30). No gupgopen, saritaennat’ pannakayanak ni Jesus, idi 2 K.K.P., inggat’ panagkikitada kadagiti disipulona sakbay unay a nagpalangit, idi 33 K.P.

LINAON TI MATEO

11. (a) Kasanot’ natural a panangrugi ti Ebanghelio, ket aniadat’ naisalaysay a nasapa a pasamak? (b) Ania dagiti sumagmamano a kaitungpalan dagiti padto nga intudo kadatay ni Mateo?

¹¹ Yam-ammonan Jesus ken ti damag “ti pagarian dagiti langit” (1:1–4:25). Natural, nangrugin Mateo iti kapuonan ni Jesus, a pinaneknekannat’ legal a kalinteganna nga agtawid kada Abraham ken David. Iti kasta, naallukoy ti atension ti Judio a managbasa. Satay mabasat’ datdatlag a panakainaw ni Jesus, pannakayanakna sadi Betlehem, isasarungkar dagiti astrologo, nauyong a pammapatay ni Herodes sadi Betlehem kadagiti amin a lallaki nga awan pay duat’ tawenda, panagkamang da Jose ken Maria sadi Egipto nga awitda ti ubing, ken isusublida nga agtaeng sadi Nazaret. Siaannad nga intudo ni Mateo ti kaitungpalan dagiti padto a mangpaneknek a ni Jesus ti naipadto a Mesias.​—Mat. 1:23​—Isa. 7:14; Mat. 2:1-6​—Mic. 5:2; Mat. 2:13-18​—Os. 11:1 ken Jer. 31:15; Mat. 2:23​—Isa. 11:1, footnote.

12. Aniat’ naangay idi nagbautisar ni Jesus ken dagdagus kalpasanna?

¹² Limmagto itan ti salaysay ni Mateo iti gistay 30 a tawen. Mangaskasaba ni Juan a Mammautisar iti let-ang ti Judea: “Agbabawikayo, ta ti pagarian dagiti langit asidegen.” (Mat. 3:2) Babautisaranna idiay karayan Jordan dagidi nagbabawi a Judio ken pakpakdaaranna dagiti Fariseo ken Saduceo iti um-umay a pungtot. Manipud Galilea immay nagpabautisar ni Jesus. Dagdagus nga immulog kenkuana ti espiritut’ Dios, ket kinunat’ timek manipud langit: “Daytoy ti Anakko, ti dungdunguek, isu nga inanamongak.” (3:17) Naiturong ni Jesus idiay let-ang, ket kalpasan a nagayunar iti 40 nga aldaw, sinulisog ni Satanas a Diablo. Namitlona a sinuppiat ni Satanas kadagiti teksto manipud Sao ti Dios, a kunana idi agangay: “Pumanawka, Satanas! Ta adda a naisurat, ‘Ni Jehova a Diosmo ti daydayawem, ket kenkuana laeng ti pangipaayam iti sagrado a panagserbi.’”​—4:10.

13. Ania a makatignay a kampania ti nangrugi itan idiay Galilea?

¹³ “Agbabawikayo, dakayo nga umili, ta ti pagarian dagiti langit asidegen.” Dagitoy makaklaat a sao isu itan ti inwargawag ni napulotan nga Jesus idiay Galilea. Inayabannat’ uppat a dumadaklis manipud kadagiti iketda tapno surotenda ket agbalinda a “dumadaklis kadagiti tao,” ket nagkakaduada a nagdaliasat “iti intero a Galilea, a nangisursuro kadagiti sinagogada ken nangikaskasaba ti naimbag a damag ti pagarian ken nangpaimbag kadagiti amin a kita ti sakit ken amin a kita ti an-anayen kadagiti umili.”​—4:17, 19, 23.

14. Sigun iti Sermon idiay Bantay, aniada a kinaragsak ti nasaon Jesus, ket aniat’ kunana maipapan iti kinalinteg?

¹⁴ Ti Sermon idiay Bantay (5:1–7:29). Idi sinurot ti umariwekwek, napan ni Jesus idiay bantay, nagtugaw, sana insuro dagiti disipulona. Linuktanna daytoy nakaay-ayat a diskursona kadagiti siam a ‘kinaragsak’: Naragsak dagidiay sipapanunot iti naespirituan a kasapulanda, dagidiay agladingit, dagiti naemma, dagidiay mabisin ken mawaw iti kinalinteg, dagiti naasi, dagiti nasin-aw ti pusoda, dagiti mannakikappia, dagidiay maidadanes maipuon iti kinalinteg, ken dagidiay malalais ken padpadaksenda. “Agragsakkayo ken agrag-okayo, ta ti gunggonayo dakkel sadi langit.” Inawaganna dagiti adalanna “ti asin ti daga” ken “ti silaw ti lubong” ket inlawlawagna ti kinalinteg, a naiduma iti pormalismo dagiti eskriba ken Fariseo, a nesesita tapno makastrek iti Pagarian dagiti langit. “Agbalinkayo ngarud a perpekto, a kas iti nailangitan nga Amayo perpekto.”​—5:12-14, 48.

15. Aniat’ nakunan Jesus maipapan iti kararag ken iti Pagarian?

¹⁵ Pinakdaaran ni Jesus ti managinsisingpet a panagsagut ken panagkararag. Insurona dagiti disipulona a mangikararag iti pannakasantipikar ti nagan ti Ama, iti yaay ti Pagarianna, ken iti inaldaw a kasapulanda. Iti intero a sermon inyunay-unay ni Jesus ti Pagarian. Pinatigmaananna dagidiay sumursurot kenkuana a dida madukotan wenno mangged laeng gaput’ material a kinabaknang, ta ammot’ Ama ti aktual a kasapulanda. “Itultuloyyo, ngarud,” kunana, “a biruken nga umun-una ti pagarian ken ti kinalintegna, ket amin dagitoy dadduma a banag mainayondanto kadakayo.”​—6:33.

16. (a) Aniat’ imbalakad ni Jesus maipapan iti relasiontay kadagiti sabali, ket aniat’ kunana maipapan kadagiti agtulnog iti pagayatan ti Dios ken dagidiay agsukir? (b) Aniat’ epekto ti sermonna?

¹⁶ Namalakad ti Maestro maipapan iti relasion kadagiti sabali, a kunkunana: “Amin dagiti banag, no kasta, a kayatyo nga aramiden dagiti tao kadakayo, kasta met ti aramidenyo kadakuada.” Dagiti sumagmamano a makasarak iti dalan nga agturong iti biag isu dagidiay mangaramid iti pagayatan ti Amana. Dagiti agar-aramid iti kinakillo maammuanto gaput’ bungada ket mailaksiddanto. Inyarig ni Jesus daydiay mangtungpal kadagiti saona iti “naannad a tao, a binangonna ti balayna iti rabaw ti bato.” Aniat’ epektona daytoy a diskurso iti umariwekwek nga umim-imdeng? “Nasdaawda iti wagas ti panangisurona,” ta nangisuro “kas daydiay addaan autoridad, ket saan a kas kadagiti eskribada.”​—7:12, 24-29.

17. Kasano nga impakitan Jesus ti autoridadna kas Mesias, ket aniat’ inyebkasna a naayat a pannakaseknan?

¹⁷ Napalawa ti panangikasabat’ Pagarian (8:1–11:30). Adut’ milagro ni Jesus​—inagasanna dagiti agkukutel, paralitiko, ken nagunggan ti demonio. Inturayanna pay dagiti angin ken dalluyon idi pinagtalnana ti bagio, ket pinagungarna ti balassitang manipud ken patay. Anian ta simnek ti asi ni Jesus kadagiti umariwekwek ta nakitana ida a nakapimpiman ken nawarawara, “kasda la karnero nga awan pastorda”! Ket kunana kadagiti disipulona, “dakkel ti anien, ngem bassit dagiti agani. Gapuna, dawatenyo iti Apo ti anien tapno mangibaon kadagiti agani iti paganianna.”​—9:36-38.

18. (a) Ania nga instruksion ken patigmaan ti inted ni Jesus kadagiti apostolna? (b) Apay nga asi pay “daytoy a kaputotan”?

¹⁸ Pinili ken dinutokan ni Jesus dagiti 12 nga apostol. Inikkanna idat’ piho nga instruksion no kasanoda a mangasaba ket inggunamgunamnat’ sentral a doktrina ti pannursuroda: “No mapankayo, mangasabakayo, a kunayo, ‘Ti pagarian dagiti langit asidegen.’” Inikkanna idat’ nainsiriban ken naayat a patigmaan: “Inawatyo a libre, itedyo a libre.” “Agbalinkayo a naannad kas kadagiti uleg ngem nasingpetkayo kas kadagiti kalapati.” Guraen ken idadanesdanto ida, uray dagiti nasinged a kabagianda, ngem impalagip ni Jesus: “Ti makasarak iti kararuana mapukawnanto, ket ti makapukaw iti kararuana maipuon kaniak masarakannanto.” (10:7, 8, 16, 39) Ita napandan, a mangisuro ken mangaskasaba kadagiti naituding kadakuada a siudad! Intudo ni Jesus ni Juan a Mammautisar a kas mensahero a naibaon a pakpakaunana, ti naikari nga “Elias,” ngem “daytoy a kaputotan” dina inawat ni Juan ken isu, ti Anak ti tao. (11:14, 16) Asi pay ngarud daytoy a kaputotan ken dagiti siudad a di nagbabawi idi nakitada dagiti datdatlag nga aramid! Ngem dagidiay agbalin a disipulona mabang-aran dagiti kararuada.

19. Idi kuinestionaran dagiti Fariseo ti inaramidna iti Sabbath, kasanot’ panangkondenar ni Jesus kadakuada?

¹⁹ Sinuppiat ken kinondenarna dagiti Fariseo (12:1-50). Pinabasol dagiti Fariseo ni Jesus iti isyu ti Sabbath, ngem sinuppiatnat’ pammabasolda sana kinondenar ti kinamanaginsisingpetda. Kunana: “Dakayo kaputotan dagiti karasaen, kasanokay a makapagsao kadagiti banag a naimbag, idinto ta dakeskayo? Ta ti naruay iti puso isu ti sawen ti ngiwat.” (12:34) Awantot’ pagilasinan a maited kadakuada malaksid ken Jonas a propeta: Ti Anak ti tao agian iti uneg ti daga iti tallo nga aldaw ken rabii.

20. (a) Apay nga ilustrasion ti us-usaren ni Jesus no agsao? (b) Aniada nga ilustrasion ti Pagarian ti itedna itan?

²⁰ Pito nga ilustrasion ti Pagarian (13:1-58). Apay nga ilustrasion ti inusar ni Jesus? Inlawlawagna kadagiti disipulona: “Kadakayo naited ti pannakaawat kadagiti sagrado a palimed ti pagarian dagiti langit, ngem kadagidiay a tattao saan a maited.” Imbagana a naragsakda ta nakita ken nangngegda. Anian a makapabang-ar nga instruksion ti itedna itan kadakuada! Kalpasan nga inlawlawagnat’ ilustrasion ti agmulmula, intedna ti ilustrasion dagiti ruot iti talon, bukel ti mustasa, lebadura, nailemmeng a gameng, perlas a nanginat’ gatadna, ken iket​—isuda amin adda iladawanda a nainaig iti “pagarian dagiti langit.” Ngem, naitibkol kenkuana dagiti umili, ket imbaga ni Jesus kadakuada: “Ti propeta dayawenda malaksid iti ilina ken iti mismo a balayna.”​—13:11, 57.

21. (a) Ania dagiti milagro ni Jesus, ket ipabigbigda nga isu ket ania? (b) Aniat’ naited a sirmata maipapan iti yaay ti Anak ti tao iti Pagarian?

²¹ Kanayonan a ministerio ken dagiti milagro “ti Kristo” (14:1–17:27). Nagleddaang unay ni Jesus idi nadamagna a naputolan ti ulo ni Juan a Mammautisar gapu ken padikdiktaran a Herodes Antipas. Milagro a pinakanna ti umariwekwek a 5,000 ken adu pay; nagna iti baybay; pinarmekna ti adu a pammabalaw dagiti Fariseo, a sigun kenkuana, ‘salungasingenda ti bilin ti Dios gaput’ tradisionda’; inagasanna dagiti nagunggan ti demonio, dagiti “pilay, pawad, bulsek, umel, ken nadumaduma pay”; sana man pinakanen ti nasurok 4,000, manipud pito a tinapay ken sumagmamano a babassit nga ikan. (15:3, 30) Idi sinaludsodan ni Jesus, insungbat ni Pedro: “Sika ti Kristo, ti Anak ti sibibiag a Dios.” Kinomendaran ni Jesus ni Pedro a kunana: “Iti daytoy a bato bangonekto ti kongregasionko.” (16:16, 18) Sinarita itan ni Jesus ti umas-asideg nga ipapatayna ken ti panagungarna iti maikatlo nga aldaw. Ngem inkarina met nga adda dagiti disipulona a “didanto pulos a maramanan ni patay agingga a makitada nga umuna ti Anak ti tao nga um-umay iti pagarianna.” (16:28) Innem nga aldaw kalpasanna, intugot ni Jesus da Pedro, Santiago, ken Juan iti natayag a bantay ket nakitada sadiay a sidadayag a nagbaliw ti langana. Iti sirmata, nakitada ni Moises ken ni Elias a makisarsarita kenkuana, ket nangngegdat’ timek manipud langit a nagkuna: “Daytoy ti Anakko, ti dungdunguek, isu nga inanamongak; isu ti denggenyo.” Idi simmalogdan iti bantay, imbagan Jesus kadakuada a ti naikari nga “Elias” immayen, ket naawatanda a ni Juan a Mammautisar ti sasawenna.​—17:5, 12.

22. Aniat’ imbalakad ni Jesus maipapan iti pammakawan?

²² Binalakadan ni Jesus dagiti disipulona (18:1-35). Idi addat’ Capernaum kinasaon Jesus dagiti disipulona maipapan iti kinapakumbaba, ti dakkel a rag-o no mabirukan ti naiwawa a karnero, ken panangtaming iti di pagkinnaawatan dagiti kakabsat. Dinamag ni Pedro: ‘Mamin-ano a pakawanek ni kabsatko?’ ket insungbat ni Jesus: “Kunak kenka, saan nga, Agingga iti mamimpito, no di ket, Agingga iti mamimpito pulo ket pito.” Tapno maigunamgunam pay daytoy, inted ni Jesus ti ilustrasion ti adipen a pinakawan ni apona iti 60 milion a denario nga utangna. Kalpasanna daytoy nga adipen impabaludna ti padana nga adipen gaput’ utangna a 100 la a denario, ket nagbanaganna, ti awan asina nga adipen naibalud met.e Impaganetget ni Jesus: “Kastanto met ti aramiden ni Amak a nailangitan kadakayo no diyo pakawanen tunggal maysa ti kabsatyo kadagiti pusoyo.”​—18:21, 22, 35.

23. Aniat’ inlawlawag ni Jesus maipapan iti diborsio ken iti dalan nga agturong iti biag?

²³ Dagiti maudi nga aldaw ti ministerio ni Jesus (19:1–22:46). Pimmartak dagiti pasamak ken immirut ti kasasaad idi a dagiti eskriba ken Fariseo narurodda unay iti ministerio ni Jesus. Pinadasda a siluan maipapan iti diborsio ngem naabakda; impakitan Jesus a pannakiabig laeng ti Nainkasuratan a pakaibatayan ti diborsio. Immasideg ken Jesus ti agtutubo a baknang, a dinamagnat’ dalan nga agturong iti biag nga agnanayon, ngem silaladingit a pimmanaw idi naammuanna nga ilakona amin a sanikuana ket agbalin a pasurot ni Jesus. Kalpasan ti ilustrasion dagiti mangmangged ken denario, nasao manen ni Jesus ti ipapatay ken panagungarna, a kunana: “Ti Anak ti tao immay, saan a tapno pagserbian, no di ket tapno agserbi ket itedna ti kararuana a subbot a maisandi iti adu.”​—20:28.

24. Idi maudin a lawas ti natauan a biag ni Jesus, aniat’ enkuentrona kadagiti relihiuso a kabusorna, ket kasanona a sinungbatan dagiti saludsodda?

²⁴ Maudi a lawasen ti natauan a biag ni Jesus. Sibaballigi a simrek sadi Jerusalem kas ‘Ari, a nakasakay iti urbon ti asna.’ (21:4, 5) Dinalusanna ti templo kadagidiay agsuksukat ti kuarta ken dadduma a mangkukuarta, ket kimmarot’ rurod dagiti kabusorna idi kinunana kadakuada: “Dagiti agsingsingir ti buis ken dagiti balangkantis mapanda nga umun-una ngem dakayo iti pagarian ti Dios.” (21:31) Ti nabatad nga ilustrasionna iti kaubasan ken ti boda timmama kadakuada. Silalaing a sinungbatanna ti saludsod dagiti Fariseo maipapan iti buis idi imbagana nga ited ken “Cesar dagiti banag a kukua ni Cesar, ngem iti Dios dagiti banag a kukua ti Dios.” (22:21) Kasta met nga imbaw-ingna ti mangsulbog a saludsod dagiti Saduceo ket intandudona ti namnama a panagungar. Idin immasideg dagiti Fariseo a nagsaludsod maipapan iti Linteg, ket imbaga kadakuadan Jesus a ti kangrunaan a bilin isut’ naan-anay a panangayat ken Jehova, ket ti maikadua isut’ panangayat iti kaaruba a kas iti bagi. Insaludsod kadakuadan Jesus, ‘Kasano a ti Kristo agpada nga anak ni David ken Apona?’ Awan makasungbat, gapuna awan makaitureden nga agimtuod kenkuana.​—22:45, 46.

25. Kasanot’ sibibileg a panangkondenar ni Jesus kadagiti eskriba ken Fariseo?

²⁵ ‘Asikay pay, managinsisingpet’ (23:1–24:2). Idi nagbitla kadagiti umariwekwek idiay templo, makasair manen ti panangkondenarna kadagiti eskriba ken Fariseo. Saanda la nga inlaksid ti bagida iti Pagarian no di ket ipamuspusanda pay a lapdan dagidiay mayat a sumrek. Kas kadagiti napapudaw a tanem, naimnasda iti ruar, ngem rinuker ken narugit ti unegda. Nagngudo ni Jesus babaen iti panangukomna iti Jerusalem: “Ti balayyo napanawan kadakayo.” (23:38) Idi pinanawanna ti templo, impadtonat’ pannakaduprak dayta.

26. Ania a propetiko a pagilasinan ti inted ni Jesus maipapan iti kaaddana iti naarian a dayag?

²⁶ Inted ni Jesus ‘ti pagilasinan ti kaaddana’ (24:3–25:46). Idiay Bantay dagiti Olibo, sinaludsod dagiti disipulona ‘ti pagilasinan ti kaaddana ken ti panagngudo ti sistema dagiti banag.’ Insungbat ni Jesus nga addanto dagiti gubat, ‘nasion maibusor iti nasion ken pagarian maibusor iti pagarian,’ panagkirang ti taraon, ginggined, panagraira ti kinakillo, sangalubongan a pannakaikasaba “daytoy naimbag a damag ti pagarian,” ti pannakadutok “ti matalek ken masirib nga adipen,” ken adu pay a paset ti nadagdagup a pagilasinan a mangtanda ‘iti yaay ti Anak ti tao iti dayagna nga agtugaw iti nadayag a tronona.’ (24:3, 7, 14, 45-47; 25:31) Ingngudo ni Jesus daytoy nasken a padto babaen iti ilustrasion ti sangapulo a babbalasang ken dagiti talento, a mangipanamnama kadagiti naragsak a gunggona dagiti alibtak ken matalek, ken ti ilustrasion dagiti karnero ken kalding, nga ipakitana a dagiti marakalding “mapandanto iti agnanayon a pannakadadael, ngem dagidiay nalinteg iti biag nga agnanayon.”​—25:46.

27. Ania dagiti pasamak idi naudi nga aldaw ni Jesus ditoy daga?

²⁷ Paspasamak iti ultimo nga aldaw ni Jesus (26:1–27:66). Kalpasan a narambakan ti Paskua, adda banag a baro nga inyusuat ni Jesus kadagiti matalek nga apostol, nga inawisna ida a makipaset iti di nalebaduraan a tinapay ken arak kas simbolo ti bagi ken darana. Sada napan iti Getsemane, a sadiay nagkararag ni Jesus. Immay ni Judas a kaduanat’ naarmasan a bunggoy ket liniputannan Jesus babaen iti aginsisingpet nga ungngo. Impanda ni Jesus idiay nangato a padi, ket dagiti kangrunaan a padi ken ti intero a Sanhedrin nagbirukda kadagiti palso a saksi a maikontra ken Jesus. Kas impadton Jesus, ni Pedro idi masubok inlibaknan Jesus. Ni Judas, gaput’ muryotna, impalladawna idiay templo ti kuarta nga imbayadda sa napan nagbitay. Kabigatanna inturongda ni Jesus ken Romano a gobernador Pilato, sana met inyawat ni Jesus tapno maibitin gapu ta pinilit dagiti nagderraaw a sinugsogan dagiti padi a kunada: “Agtinnag ti darana kadakami ken kadagiti annakmi.” Rinabrabak dagiti soldado ti gobernador ti kinaarina sada inturongen idiay Golgota, ket naibitin iti tengnga dagiti dua a mannanakaw, a naisurat iti uluananna: “Daytoy ni Jesus nga Ari dagiti Judio.” (27:25, 37) Kalpasan ti adu nga oras a panagtutuokna, natay ni Jesus iti agarup alas tres ti malem sada impumpon iti baro a pakalaglagipan a tanem a kukuan Jose a taga Arimatea. Daydi ti nakapatpateg unay nga aldaw iti intero a historia!

28. Ania a kasayaatan a damag ti intampok ni Mateo iti salaysayna, ket ania nga annong ti nagnguduan ti rekordna?

²⁸ Panagungar ni Jesus ken dagiti maudi nga instruksionna (28:1-20). Intampok itan ni Mateo ti kasayaatan a damag iti salaysayna. Nagungar ni natay a Jesus​—sibibiag manen! Idi parbangon ti umuna nga aldaw ti lawas, ni Maria Magdalena ken “ti sabali a Maria” napanda iti tanem ket nangngegda ti naragsak a banag nga impakaammo ti anghel. (28:1) Tapno mapasingkedan, nagparang kadakuada ni Jesus a mismo. Inkagumaan pay dagiti kabusor a kaluban ti kinapudnot’ panagungar, a pinasuksokanda dagiti soldado a nagbantay idiay tanem tapno kunaenda, “Dagiti adalanna immayda iti rabii ket tinakawda idi matmaturogkami.” Kalpasanna, idiay Galilea, nakipagkita manen ni Jesus kadagiti disipulona. Aniat’ pammakada a bilinna kadakuada? Daytoy: “Inkayo . . . pagbalinenyo nga adalan dagiti umili kadagiti amin a nasion, a bautisaranyo ida iti nagan ti Ama ken ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu.” Adda kadi mangigiya kadakuada iti daytoy a panangaskasaba? Ipanamnama ti naudi a saon Jesus nga inrekord ni Mateo: “Adtoy! Addaak kadakayo kadagiti amin nga aldaw agingga iti panagngudo ti sistema dagiti banag.”​—28:13, 19, 20.

NO APAY NAIMBAG

29. (a) Kasano a rinangtayan ni Mateo ti Hebreo ken Griego a Kasuratan? (b) Ania a pribilehio a tinagiragsak ni Jesus ti silulukat pay la ita kadagiti Kristiano?

²⁹ Ti libron Mateo, nga umuna kadagiti uppat nga Ebanghelio, talaga nga ekselente a rangtay ti Hebreo a Kasuratan ken ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan. Awan duadua, intudona ti Mesias ken Ari ti naikari a Pagarian ti Dios, impakaammona dagiti rebbengen ti agbalin a pasurotna, ket inlanadna ti masanguanan a trabahoda ditoy daga. Immuna ni Juan a Bautista, kalpasanna ni Jesus, ket kamaudiananna dagiti disipulona ti nangikasaba, “Ti pagarian dagiti langit asidegen.” Sa, ti bilin ni Jesus agtultuloy agingga iti panagngudo ti sistema dagiti banag: “Ket daytoy naimbag a damag ti pagarian maikaskasabanto iti amin a napagnaedan a daga tapno mangpaneknek kadagiti amin a nasion; ket iti kasta umayton ti panungpalan.” Talaga, dakkel ken nakaskasdaaw a pribilehio idi, ken ita, ti makiraman iti daytoy trabaho ti Pagarian, agraman ‘panangaramid kadagiti adalan kadagiti amin a nasion,’ nga agtrabaho sigun iti padron ti Maestro.​—3:2; 4:17; 10:7; 24:14; 28:19.

30. Ania a partikular a paset ti Mateo ti binigbigda a praktikal unay?

³⁰ Ti Ebanghelio ni Mateo talaga a “naimbag a damag.” Ti naipaltiing a mensahena “naimbag a damag” kadagiti nangipangag idi immuna a siglo ti Kadawyan a Panawen, ket siniguradon Jehova a Dios a naitalimeng dayta kas “naimbag a damag” agingga ita. Napilitan pay uray dagiti di Kristiano a nangbigbig iti puersa daytoy nga Ebanghelio, a kas pangarigan, ni Mohandas (Mahatma) Gandhi, a nangibaga: “Kaaduenyo komat’ uminum ti ubbog nga imburay kadakayo ti Sermon idiay Bantay . . . Ta ti isursuro ti Sermon nairanta a para kadatay amin.”f

31. Asinodat’ talaga a nangapresiar iti balakad ni Mateo, ket apay a naimbag nga ulit-uliten nga adalen daytoy nga Ebanghelio?

³¹ Ngem, ti intero a lubong, agraman ti paset nga agkunkuna a Kristianoda, agtultuloy ti problemana. Bassit la a menoridad dagiti pudno a Kristiano ti mangipatpateg, mangad-adal, ken mangipakpakat iti Sermon idiay Bantay agraman dagiti naimbag a balakad ti naimbag a damag sigun ken Mateo ket iti kasta magunggonaanda a sibabaknang. Naimbag nga ulit-uliten nga adalen dagiti nasayaat a patigmaan ni Jesus no iti panangsarak iti pudno a kinaragsak, agraman iti moralidad ken panagasawa, ti bileg ti ayat, kararag a maanamongan, naespirituan a prinsipio kontra namaterialan, panangbiruk nga umun-una iti Pagarian, panangraem kadagiti nasantuan a banag, ken panagridam ken panagtulnog. Ti Mateo kapitulo 10 itdenna dagiti instruksion ni Jesus iti panagserbi para kadagiti mangikasabat’ naimbag a damag “ti pagarian dagiti langit.” Dagiti adu a pangngarig ni Jesus naglaonda kadagiti nasken a leksion kadagiti amin nga ‘addaan lapayag a dumngeg.’ Sa, dagiti padton Jesus, kas iti detaliado nga impadtona a ‘pagilasinan ti kaaddana,’ pabilgennat’ namnama ken talektay iti masanguanan.​—5:1–7:29; 10:5-42; 13:1-58; 18:1–20:16; 21:28–22:40; 24:3–25:46.

32. (a) Iladawanyo no kasano a ti natungpal a padto paneknekanna ti Kina-Mesias ni Jesus. (b) Aniat’ nabileg nga ipanamnama ita kadatayo dagitoy a kaitungpalan?

³² Ti Ebanghelio ni Mateo napno kadagiti natungpal a padto. Adu kadagiti inadawnat’ Hebreo a Kasuratan ket nairanta tapno ipakitana dagitoy a kaitungpalan. Itdendat’ di masupring nga ebidensia a ni Jesus isut’ Mesias, ta imposible koma a “naluto” amin dagitoy a detalye. Idiligyo, kas ehemplo, ti Mateo 13:14, 15 iti Isaias 6:9, 10; Mateo 21:42 iti Salmo 118:22, 23; ken ti Mateo 26:31, 56 iti Zacarias 13:7. Dagita a kaitungpalan sibibilegda met nga ipanamnama nga amin nga impadto a mismon Jesus, nga inrekord ni Mateo, inton tiempona pumudnodanto bayat a matungpal dagiti nadayag a panggep ni Jehova maipapan iti “pagarian dagiti langit.”

33. Iti ania a pannakaammo ken namnama ti pagragsakan itan dagiti agayat iti kinalinteg?

³³ Anian nga eksaktot’ panangipadto ti Dios iti biag ti Ari ti Pagarian, uray iti kabassitan a detalye! Anian nga eksakto ti simamatalek a panangirekord ni napaltiingan a Mateo iti kaitungpalan dagitoy a padto! Bayat nga utobenda amin a kaitungpalan dagiti padto ken karkari a nairekord iti libron Mateo, dagiti agayat iti kinalinteg agrag-oda iti pannakaammo ken namnama “ti pagarian dagiti langit” kas instrumento ni Jehova a mangsantipikar iti naganna. Daytoy a Pagarian baeten ken Jesu-Kristo mangyegtot’ aglaplapunosan a bendision ti biag ken kinaragsak kadagiti naemma ken mabisin iti naespirituan “inton baro a pannakaparsua, intono ti Anak ti tao agtugaw iti nadayag a tronona.” (Mat. 19:28) Sagudayen amin daytoy ti makagutugot a naimbag a damag “sigun ken Mateo.”

[Footnotes]