Librot’ Biblia Numero 44​—Dagiti Aramid

Mannurat: Lucas

Lugar a Nakaisuratanna: Roma

Nalpas a Naisurat: c. 61 K.P.

Tiempo a Saklawenna: 33–c. 61 K.P.

1, 2. (a) Ania dagiti historikal a pasamak ken aktibidad a nadeskribir iti Aramid? (b) Ania a periodo ti panawen ti saklawen ti libro?

ITI maika-42 a librot’ naipaltiing a Kasuratan, sinalaysay ni Lucas ti biag, aktibidad, ken ministerio ni Jesus ken dagiti pasurotna inggat’ yuuli ni Jesus. Ti historikal a rekord ti maika-44 a librot’ Kasuratan, nga Aramid dagiti Apostol, ituloyna ti historia ti nagkauna a Kinakristiano a deskribirennat’ pannakabangon ti kongregasion kas resultat’ panagandar ti nasantuan nga espiritu. Deskribirenna pay ti isasaknap ti panangaskasaba, umuna kadagiti Judio santo kadagiti umili dagiti amin a nasion. Kaaduan a linaon ti umuna a 12 a kapitulo 1-12 saklawenna dagiti aktibidad ni Pedro, ket dagiti nabati a 16 a kapitulo 13-28, dagiti aktibidad ni Pablo. Nasinged ni Lucas a nakikadkadua ken Pablo, a kimmuykuyog kadagiti adu a panagbaniagana.

² Naiturong ti libro ken Teofilo. Yantangay nadakamat a “maikari unay,” posible nga adda opisial a saadna, wenno ebkas laeng ti pammadayaw. (Luc. 1:3) Salaysayenna ti umiso a historikal a rekord ti pannakaipasdek ken irarang-ay ti kongregasion Kristiano. Mangrugi iti panagparang ni Jesus kadagiti disipulona apaman a nagungar sana inrekord dagiti nasken a pasamak manipud 33 inggat’ agarup 61 K.P., a saklawenna ti agarup 28 a tawen amin.

3. Asinot’ nagsurat iti Aramid, ket kaano a naturpos ti pannakaisuratna?

³ Nanipud ugma ti mannurat ti Ebanghelio ni Lucas imbagada nga isu met lat’ nagsurat kadagiti Aramid. Parehoda a naiturong ken Teofilo. Idi inulitna dagiti pangserra a pasamak iti Ebangheliona kadagiti panglukat a bersikulo Dagiti Aramid, pinagsinggalut ni Lucas dagiti dua a salaysay kas aramid ti maymaysa nga autor. Agparang a tinurpos ni Lucas Dagiti Aramid idi agarup 61 K.P., a nalabit idi agngudon ti dua a tawen a kaaddada idiay Roma ken ni apostol Pablo. Yantangay inrekordna dagiti pasamak ingga iti dayta a tawen, di mabalin a naturpos a nasapsapa ngem dayta, ket gapu ta dina nadakamat ti resultat’ panagapela ni Pablo ken Cesar ipasimudaagna a naturpos ti libro idi a tawen.

4. Aniat’ mamaneknek a kanonikal ken autentiko Dagiti Aramid?

⁴ Nanipud idi ugma, inakseptar dagiti eskolar ti Biblia a kanonikal Dagiti Aramid. Addada paset ti libro a nasarakan kadagiti kadadaanan a papiro a manuskrito ti Griego a Kasuratan, nangruna ti Michigan No. 1571 (P³⁸) idi maikatlo wenno maikapat a siglo K.P. ken ti Chester Beatty No. 1 (P⁴⁵) ti maikatlo a siglo. Dagitoy a dua ipasimudaagda a mabasbasada idin Dagiti Aramid agraman dadduma a librot’ naipaltiing a Kasuratan ket iti kasta paset dayta ti katalogo iti nasapa a petsa. Ti panagsurat ni Lucas iti libro Dagiti Aramid iparangarangna ti karkarna a kinaapaghushusto a kas met la iti Ebangheliona. Ni Sir William M. Ramsay imbilangna ti mannurat Dagiti Aramid “a maysa kadagiti kalalaingan a historiador,” ket inlawlawagna ti kayulogan daytoy a kunana: “Ti umuna ken kangrunaan a kalidad ti nalaing a historiador isut’ kinapudno. Ti sawenna masapul a mapagtalkan.”a

5. Iladawanyo ti umiso a panagreport ni Lucas.

⁵ Tapno mapasingkedan ti umiso a panagireport a kadawyan ni Lucas, adawenmi ni Edwin Smith, komander ti grupo dagiti Briton a barko a pakigubat sadi Mediterano idi Gubat Sangalubongan I, sigun iti magasin a The Rudder, Marso 1947: “Dagiti barko idi ugma saan a maymaysa a timon a naikapet iti kutit ti nangiturong, no di ket babaen ti dua a dadakkel a gaod, nga adda iti agsinnumbangir ti kutit; gapuna a ‘dagiti timon’ ti inaramat ni San Lucas a sao. [Ara. 27:40] . . . Nakitami sigun iti panangusigmit’ amin a nasao a panagtignay daytoy a barko, nanipud naglayag sadiay Naimbag a Sangsangladan ingga a naisadsad sadi Malta, kas sinalaysay ni San Lucas napasingkedan babaen ti makinruar ken independiente nga ebidensia nga eksakto unay ken makapnek; ket ti nadakamatna a kanito a kaadda ti barko idiay baybay mayataday unay iti distansia a nasakupna; ket kamaudiananna ti panangdeskribirna iti lugar a nagsangladanda ket maitunos nga eksakto kas iti kasasaadna. Paneknekan amin daytoy a ni Lucas aktual nga adda iti dayta a biahe, ket pinaneknekanna a dagiti paliiwna ken sinaona ket talaga a mapagtalkan ken mapiar unay.”b

6. Ania dagiti ehemplo a mangipakita a dagiti natakkuatan ti arkeolohia pasingkedandat’ kinaumiso Dagiti Aramid?

⁶ Dagiti natakkuatan dagiti arkeologo pasingkedanna met ti kinaumisot’ salaysay ni Lucas. Kas ehemplo, iti panagkabakabda sadi Efeso nakalida ti templo ni Artemis agraman ti kadaanan a teatro a nagderraawan dagidi taga Efeso maibusor ken apostol Pablo. (Ara. 19:27-41) Nadiskobreda pay dagiti kitikit a mangpasingked nga umisot’ panangusar ni Lucas iti titulo nga “agturay ti siudad” para kadagiti opisial sadi Tesalonica. (17:6, 8) Adda dua a kitikit sadi Malta a mangipakita a husto met ni Lucas idi tinukoyna ni Publio a “panguluen” ti Malta.​—28:7.c

7. Kasano a dagiti nairekord a diskurso ipakitada nga apaghushusto ti rekord Dagiti Aramid?

⁷ Sa, ti nagduduma a diskurso da Pedro, Esteban, Cornelio, Tertulo, Pablo, ken dadduma pay, kas inrekord ni Lucas, naggigiddiat ti estilo ken pannakaputarda. Uray dagiti diskurson Pablo, kadagiti nagduduma a dumdumngeg, nagbaliwbaliw ti estiloda tapno maikanatad iti okasion. Ipasimudaag daytoy a ni Lucas inrekordna laeng ti mismo a nangngegna wenno ti inreport kenkuana dagiti nakasaksi. Saan a sarsarita lat’ insurat ni Lucas.

8. Aniat’ sagudayen dagiti Kasuratan no iti panagkadkadua da Lucas ken Pablo?

⁸ Bassit ti impormasion iti personal a kabibiag ni Lucas. Isu ket saan nga apostol ngem nakikadkadua kadagidi apostol. (Luc. 1:1-4) Namitlo a dinakamat ni Pablo ti nagan ni Lucas. (Col. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Filem. 24) Iti unos dagiti tawen isut’ naynay a kinadkaduan Pablo, nga inawaganna a “dungdunguen a mangngagas.” Agsinsinnukat dagiti sao nga “isuda” ken “dakami” iti salaysay, a mangipasimudaag a ni Lucas kadua ni Pablo sadi Troas idi maikadua a panagmisionero ni Pablo, nga isu nagbati sadi Filipos agingga a nagsubli ni Pablo sumagmamano a tawen kalpasanna, sana man kinaduan ni Pablo ket nagkuyogda a nagpa-Roma tapno mabista.​—Ara. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

LINAON DAGITI ARAMID

9. Aniadat’ naibaga kadagiti disipulo idi umulin ni Jesus?

⁹ Dagiti pasamak inggat’ Pentecostes (1:1-26). Apaman a luktan ni Lucas ti maikadua a salaysayna, imbaga ni nagungar a Jesus kadagiti sigagagar a disipulona a mabautisarandanto iti nasantuan nga espiritu. Maisubli kadi ti Pagarian itan? Saan. Ngem umawatdanto ti pannakabalin ket agbalindanto a saksi “agingga iti kaadayuan a paset ti daga.” Idi nagpalangiten ni Jesus, dua a lallaki ti nagkuna kadakuada: “Daytoy Jesus a naipangato idiay tangatang manipud kadakayo umayto iti kasta a wagas.”​—1:8, 11.

10. (a) Aniada a di malipatan a pasamak ti naangay idi aldaw ti Pentecostes? (b) Aniat’ inlawlawag ni Pedro, ket aniat’ resultana?

¹⁰ Ti di malipatan nga aldaw ti Pentecostes (2:1-42). Naummong amin a disipulo idiay Jerusalem. Apagapaman adda daranudor kas panagpuyupoy ti angin a nangpunno iti balay. Dagiti dila a kasla apuy nagdisso kadagidiay naummong. Napnoda iti nasantuan nga espiritu ket nangrugida a nagsao kadagiti nagduduma a lenguahe maipapan “kadagiti nakaskasdaaw a banag ti Dios.” (2:11) Nagmalanga dagiti nakakita. Itan timmakder ni Pedro ket nagsao. Inlawlawagna a ti pannakaiparukpok ti espiritu isut’ kaitungpalan ti padto ni Joel (2:28-32) ket ni Jesu-Kristo, a nagungaren ken naitan-ok iti makanawan ti Dios, ‘imparukpokna daytoy makitkita ken mangmangngegda.’ Gaput’ panagladingit dagiti pusoda, agarup 3,000 ti immawat iti sao ket nabautisaranda.​—2:33.

11. Kasano a pinarang-ay ni Jehova ti trabaho a panangaskasaba?

¹¹ Limmawa ti panangasaba (2:43–5:42). Inaldaw, intipon ni Jehova kadakuada dagidiay naisalakan. Idiay ruar ti templo nasarakan da Pedro ken Juan ti lalaki a pilay iti unos ti biagna. “Iti nagan ni Jesu-Kristo a Nazareno, magnaka!” imbilin ni Pedro. Dagdagus a ti lalaki “magmagna ken lumaglagto ken daydayawenna ti Dios.” Ni Pedro inallukoyna dagiti umili nga agbabawi ken agsublida, “tapno umayto dagiti aldaw ti bang-ar nga aggapu iti persona ni Jehova.” Idi nasairda gapu ta insursuro da Pedro ken Juan ti panagungar ni Jesus, isudat’ inarestar dagiti relihiuso a lider, ngem immadu dagiti namati iti agarup 5,000 a lallaki.​—3:6, 8, 19.

12. (a) Aniat’ insungbat dagidi disipulo idi imbilinda nga agsardengda a mangaskasaba? (b) Aniat’ nakadusaan da Ananias ken Safira?

¹² Iti sumuno nga aldaw, insaklangda da Pedro ken Juan iti sango dagiti Judio nga agtuturay. Pinaneknekan a situtured ni Pedro a ti pannakaisalakan ket babaen laeng ken Jesu-Kristo, ket idi imbilinda nga isardengda ti panangasabada, insungbat da Pedro ken Juan: “No nalinteg iti imatang ti Dios a denggendakayo a nangnangruna ngem iti Dios, dakayo ti mangikeddeng. Ngem no kadakami, dikam mabalin nga isardeng a sawen dagiti banag a nakita ken nangngegmi.” (4:19, 20) Binulosanda ida, ket amin dagiti disipulo intuloyda a sinarita ti saot’ Dios a situtured. Gapu iti kasasaad, pinagsusugponda dagiti material a sanikuada ket inwarasda sigun iti kasapulanda. Nupay kasta, da Ananias ken ni baketna a Safira, inlakodat’ sumagmamano a sanikuada sada indulin a sililimed ti dadduma a naglakuanda ket pinagparangda nga inyawatda amin a naglakuanda. Imbutaktak ida ni Pedro, ket napasagda gapu ta nagulbodda iti Dios ken iti nasantuan nga espiritu.

13. Aniat’ nakaidaruman dagiti apostol, ket aniat’ insungbatda, ken aniat’ intuloyda nga inaramid?

¹³ Dagidi nakapungtot a relihiuso a lider imbaludda dagiti apostol, ngem linuk-atan idat’ anghel ni Jehova. Iti sumuno nga aldaw naisaklangda manen iti Sanhedrin gapu ta ‘pinunnoda ti Jerusalem iti sursuroda.’ Insungbatda: “Masapul nga agtulnogkami iti Dios kas agturay a nangnangruna ngem dagiti tao.” Nupay sinaplit ken binutbutengda ida, dida nagsardeng, ket ‘inaldaw idiay templo ken iti binalaybalay nagtultuloyda nga awan sarday nga insuro ken inwaragawag ti naimbag a damag maipapan ken Kristo, ni Jesus.’​—5:28, 29, 42.

14. Kasano a sinangon Esteban ti pannakamartirna?

¹⁴ Namartir ni Esteban (6:1–8:1a). Ni Esteban maysa kadagiti pito a dinutokan ti nasantuan nga espiritu nga agiwaras ti taraon kadagiti lamisaan. Nabileg met ti panangikasabanat’ kinapudno, ket naregta ti panangsuportanat’ pammati gapuna dagiti nakapungtot a kabusor insaklangda iti Sanhedrin gaput’ panagtabbaaw. Idi nagdepensa, sinaritana nga immuna ti nabayag a panagitured ni Jehova iti Israel. Kalpasanna, buyogen ti situtured a panangibatad, diniretsana ida: ‘Nasubeg a lallaki, naynayyo a sukiren ti nasantuan nga espiritu, dakayo nga immawat iti Linteg babaen kadagiti anghel ngem diyo tinungpal.’ (7:51-53) Grabe unay daydi kadakuada. Dimmarupda, sada impan iti ruar ti siudad, ket inuborda agingga a natay. Siaanamong a nagbuya ni Saulo.

15. Aniat’ resulta ti pannakaidadanes, ket ania dagiti kapadasan ni Felipe iti panangaskasaba?

¹⁵ Pannakaidadanes, nakumberti ni Saulo (8:1b–9:30). Ti pannakaidadanes ti kongregasion ti Jerusalem a nangrugi idi nga aldaw inwarawarana amin ida iti intero a daga malaksid kadagiti apostol. Nagpa-Samaria ni Felipe, ket adut’ immawat iti saot’ Dios. Naibaon sadiay da Pedro ken Juan manipud Jerusalem tapno dagidi namati awatendat’ nasantuan nga espiritu “baeten iti panangipatay dagiti apostol kadagiti imada.” (8:18) Itan inturong ti anghel ni Felipe a nagpaabagatan iti kalsada ti Jerusalem nga agpa-Gaza, ket nasarakanna ti eunuko nga agserserbi iti palasio ti Etiopia a nakakaruahe ket basbasaenna ti libron Isaias. Inlawlawag ni Felipe ti kayulogan ti padto sana binautisaran.

16. Kasano a nakumberti ni Saulo?

¹⁶ Kabayatanna, ni Saulo, “a kaskasdi nga umanangsab ti panangam-amesna ken panangpapatayna kadagiti disipulo ti Apo,” inyusuatna nga arestaren dagidiay ‘kameng Ti Dalan’ sadi Damasco. Apagapaman ta nagsilnag iti likmutna ti lawag manipud langit ket napasag iti daga a di makakita. Kuna ti timek manipud langit: “Siak ni Jesus, nga idadanesmo.” Kalpasan ti tallo nga aldaw sadiay Damasco, adda nangasikaso kenkuana a disipulo nga agnagan Ananias. Nagsublit’ panagkita ni Saulo, nagbautisar, ket napno iti nasantuan nga espiritu, gapuna nagbalin a naregta ken makabael a mangaskasaba ti naimbag a damag. (9:1, 2, 5) Iti daytoy karkarna a panagbaliktad dagiti pasamak, daydi nangidadanes isun ti naidadanes ket naglibas tapno di matay, umuna sadi Damasco sa idiay Jerusalem.

17. Kasano a nakagteng ti naimbag a damag kadagiti di nakugit a Gentil?

¹⁷ Ti naimbag a damag dimmanon kadagiti di nakugit a Gentil (9:31–12:25). Ti kongregasion ‘naaddaan iti talna, a napabileg; ket bayat a nagna a sibubuteng ken Jehova ken iti liwliwa ti nasantuan nga espiritu, nagtultuloy nga immadu.’ (9:31) Idiay Joppa, pinagungar ni Pedro ni dungdunguenda a Tabita (Dorcas), ket ditoy naayaban nga agpa-Cesarea, ta agur-uray ni Cornelio nga opisial ti armada. Kinasabaannan Cornelio ken ti sangakabbalayanna ket namatida, sa naiparukpok kadakuadat’ nasantuan nga espiritu. Idi natarusanna a “ti Dios saan a mangidumduma, no di ket iti tunggal nasion ti tao nga agbuteng kenkuana ket agaramid iti kinalinteg makaay-ayo kenkuana,” binautisaran ni Pedro ida​—dagiti damo a di nakugit a Gentil a nakumberti. Kalpasanna inlawlawag ni Pedro daytoy kabbaro a pasamak kadagiti kakabsat idiay Jerusalem, ket dinayawda ti Dios.​—10:34, 35.

18. (a) Aniat’ simmaruno a naangay sadi Antioquia? (b) Ania a pannakaidadanes ti rimsua, ngem nagballigi kadi?

¹⁸ Bayat a nagsaknap a sipapartak ti naimbag a damag, sinursuruan da Bernabe ken Saulo ti adu nga umariwekwek sadi Antioquia, ‘ket gapu iti nadiosan a nakem, idiay Antioquia ti damo a nakaawagan Kristiano kadagiti disipulo.’ (11:26) Ita rimsua manen ti pannakaidadanes. Ni Herodes Agripa I pinapatayna ni Santiago a kabsat ni Juan babaen iti kampilan. Imbaludna pay ni Pedro, ngem linuk-atan manen ti anghel ni Jehova. Ngem dakes ti napagteng ni Herodes! Gapu ta dina indayaw ti Dios, isut’ inigges sa natay. Iti kasumbangirna, ‘ti saon Jehova rimmang-ay ken nagsaknap.’​—12:24.

19. Kasanot’ kaadayo ti nagteng ti damo a panagmisionero ni Pablo, ket aniat’ nagapuananna?

¹⁹ Damo a panagmisionero ni Pablo, kaduanan Bernabe (13:1–14:28).d Ni Bernabe ken “ni Saulo, nga isu met la ni Pablo,” napilida ket naibaonda manipud Antioquia babaen ti nasantuan nga espiritu. (13:9) Idiay isla ti Chipre, adut’ namati, agraman ni proconsul Sergio Paulo. Idiay kontinente ti Asia Menor, rinikosda ti innem wenno ad-adu pay a siudad, ket parepareho ti pasamak: Sibabatad a nagsina dagidiay siraragsak a nangawat ti naimbag a damag ken dagidiay natangken-teltelna a bumusbusor a nangsugsog kadagiti nagderraaw a batuenda dagiti mensahero ni Jehova. Idi nadutokandan dagiti panglakayen kadagiti kabbangon a kongregasion, nagsubli da Pablo ken Bernabe idiay Antioquia, Siria.

20. Ania a desision ti nangrisut iti isyu ti panagkugit?

²⁰ Nadesisionan ti isyu a panagkugit (15:1-35). Itan ta nagadun ti namati a di Judio, rimsuat’ kuestion no dagitoy ket masapul a makugit. Indanon da Pablo ken Bernabe ti isyu kadagiti apostol ken panglakayen idiay Jerusalem, ket ni disipulo Santiago ti nangidaulo ken nangyurnos ti pannakaiwaras ti nagkaykaysaanda a desision babaen ti pormal a surat: “Ti nasantuan nga espiritu ken dakami a mismo ti di mangipabaklay kadakayo iti dakdakkel nga awit, malaksid kadagitoy banag a nasken, nga adayuanyo dagiti naidaton kadagiti idolo ken ti dara ken dagiti banag a nabekkel ken ti pannakiabig.” (15:28, 29) Ti pammaregta daytoy a surat isut’ nangparagsak kadagiti kakabsat idiay Antioquia.

21. (a) Asinodat’ kadua ni Pablo idi maikadua a panagmisionerona? (b) Aniadat’ napasamak idi simmarungkardat’ Macedonia?

²¹ Limmawa ti ministerio idi maikadua a panagbaniaga ni Pablo (15:36–18:22).e “Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw” naglayag da Bernabe ken Marcos a nagpa-Chipre, bayat a nagpa-Siria da Pablo ken Silas sada nagpa-Asia Menor. (15:36) Ni agtutubo a Timoteo kimmadua ken Pablo sadi Listra, ket nagpa-Troasda iti baybay Ageano. Babaen iti sirmata adda lalaki a nagkiddaw ken Pablo: “Umayka idiay Macedonia ket tulongannakami.” (16:9) Kimmuyog ni Lucas ken Pablo, ket nagbarangayda inggat’ Filipos, a kangrunaan a siudad ti Macedonia, a sadiay naibalud da Pablo ken Silas. Nagresulta dayta iti panamati ti guardiat’ pagbaludan ket nabautisaran. Idi naluk-atandan, nagpa-Tesalonicada, a sadiay dagiti nagimon a Judio sinugsoganda dagiti umili nga agderraaw. Isu nga iti rabii pinaglibas dagiti kakabsat da Pablo ken Silas ket nagpa-Bereada. Ditoy dagiti Judio impakitadat’ kinataknengda idi inawatdat’ sao “buyogen ti napalalo a kinagagar, nga inusigda a siaannad ti Kasuratan nga inaldaw” tapno masukimatda ti mangpasingked kadagiti banag nga inadalda. (17:11) Ni Pablo, idi imbatina da Silas ken Timoteo iti daytoy kabbaro a kongregasion, kas panangibatina ken Lucas sadi Filipos, intuloynat’ nagpaabagatan idiay Atenas.

22. Aniat’ resulta ti nasigo a panagdiskurso ni Pablo idiay Areopago?

²² Iti daytoy siudad a napnot’ idolo, dagiti napasindayag a pilosopo nga Epicureo ken Estoico inawagandan Pablo a “tarabitab” ken “mangipabpablaak kadagiti ganggannaet a dios,” ket insang-atda idiay Areopago, wenno Turod ni Mars. Gaput’ nasigo a panagdiskurso inallukoy ni Pablo ida a birukendat’ pudno a Dios, ti “Apo ti langit ken daga,” a nanggarantia ti nalinteg a panangukom daydiay dinutokan ti Dios a pinagungarna kadagiti natay. Idi nadakamatnat’ panagungar nabingay dagiti dumdumngeg, ngem namati dagiti dadduma.​—17:18, 24.

23. Aniat’ nagapuananda idiay Corinto?

²³ Idiay Corinto, nakipagtaeng ni Pablo kada Aquila ken Priscila, ket nakikadua a nagaramid iti tolda. Idi binusordat’ panangasabana napilitan a pimmanaw iti sinagoga ket naggigimongda iti kaarubada, a balay ni Tito Justo. Ni Crispo, a panguluen ti sinagoga, nagbalin a manamati. Kalpasan ti 18 a bulanna idiay Corinto, nagpa-Efeso ni Pablo a kaduana da Aquila ken Priscila, sana imbati ida sadiay ket nagpa-Antioquia, Siria, ket iti kasta naturposnat’ maikadua a panagbaniagana kas misionero.

24, 25. (a) Idi irugi ni Pablo ti maikatlo a panagbaniagana, aniat’ napasamak sadi Efeso? (b) Ania a riribuk ti rimsua idi agngudot’ tallo a tawen a kaaddan Pablo sadiay?

²⁴ Sinarungkaran manen ni Pablo dagiti kongregasion, maikatlo a panagbaniagana (18:23–21:26).f Adda Judio nga agnagan Apolo a dimteng sadi Efeso manipud Alexandria, Egipto, a situtured a nagsao idiay sinagoga maipapan ken Jesus, ngem nesesita idi a korehiren da Aquila ken Priscila ti pannursurona sakbay a nagpa-Corinto. Madaman ti maikatlo a panagbaniagan Pablo ket sumarungkar sadi Efeso. Idi nadamagna a dagiti manamati ditoy ket nabautisarandat’ pammautisar ni Juan, inlawlawag ni Pablo a mabautisaranda koma iti nagan ni Jesus. Adda 12 a lallaki a binautisaranna; ket idi impataynat’ imana kadakuada, immawatda ti nasantuan nga espiritu.

²⁵ Daydi tallo-a-tawen a kaaddan Pablo sadi Efeso, ‘ti sao ni Jehova rimmang-ay ket nagballigi a simamaingel,’ ket adut’ nangtalikud ken Artemis, ti kangrunaan a patron ti siudad. (19:20) Gapu ta nakaungetda ta kumapsut ti negosioda, dagidi agar-aramid kadagiti pirak nga altar pinagderraawda ti siudad ket adu nga oras sada napagtalna ida. Di nagbayag ni Pablo napanen sadi Macedonia ken Grecia, a sinarungkaranna dagiti manamati a nalabasanna.

26. (a) Ania a milagrot’ inaramid ni Pablo sadi Troas? (b) Aniat’ imbalakadna kadagiti manangaywan sadi Efeso?

²⁶ Nagnaed ni Pablo idiay Grecia ti tallo a bulan sakbay a nagsubli a nagnat’ Macedonia, a sadiay kinadua ni Lucas. Nagdaliasatda inggat’ Troas, ket ditoy, bayat a nagdiskurson Pablo iti rabii, adda baro a nakaturog ket natnag iti tawa ti maikatlo a kadsaaran. Natayen idi awitenda, ngem pinagungar ni Pablo. Iti sumuno nga aldaw nagrubuat da Pablo ken dagiti kaduana ket dimmagasdat’ Mileto, sakbay a nagpa-Jerusalem ni Pablo, tapno makasaritana dagiti panglakayen ti Efeso. Imbagana a didanto makitan ti rupana. Anian a naganetget unay, ngarud, nga idauluan ken ipastorandat’ arban ti Dios, ‘a nangdutokan kadakuada ti nasantuan nga espiritu bilang manangaywan’! Impalagipna ti ulidan nga intedna kadakuada, ket binalakadanna ida nga agsalukag, a dida koma ipaidam ti bagida a tumulong kadagiti kakabsat. (20:28) Nupay pinakdaaranda a di mapmapan sadi Jerusalem, saan a nagbaliw ti planon Pablo. Idin timmulok dagiti kaduana, a kunada: “Maaramid koma ti pagayatan ni Jehova.” (21:14) Napalalot’ rag-oda idi impadamag ni Pablo ken Santiago agraman dagiti panglakayen ti panangbendision ti Dios iti ministeriona kadagiti nasion.

27. Aniat’ impasabatda ken Pablo idiay templo?

²⁷ Naarestar ken nabista ni Pablo (21:27–26:32). Idi nagparang ni Pablo iti templo idiay Jerusalem, ibubusor ti impasabatda. Dagiti Judio ti Asia sinugsoganda ti intero a siudad a maibusor kenkuana, ket apagisut’ isasangpet dagiti Romano a soldado a nangsalbar kenkuana.

28. (a) Ania a kuestion ti pinartuat ni Pablo iti sango ti Sanhedrin, ket aniat’ resultana? (b) Adino ngarud ti nakaibaonanna?

²⁸ Aniat’ nagderraawanda? Asino daytoy a Pablo? Aniat’ basolna? Kayat nga ammuen idi ti madukotan a komander ti militar dagiti sungbat. Gapu ta makipagili iti Roma, naliklikan ni Pablo ti pannakasaplit ngem naisaklang iti Sanhedrin. A, ti nabingay a korte dagiti Fariseo ken Saduceo! Pinartuat ngad ni Pablo ti isyu ti panagungar, ket pinagsusuppiatna ida. Idi rimmungsot ti suppiat, ginuyod dagiti Romano a soldado ni Pablo iti tengngat’ Sanhedrin dila ket ta pisangpisangenda. Impanda a sililimed iti rabii ken Gobernador Felix sadi Cesarea a guinardiaan dagiti adu a soldado.

29. Idi indarumdat’ sedision, ania a nagsasagadsad a pannakabista ti napasaran ni Pablo, ket siasinot’ immamanganna?

²⁹ Idi inakusarda iti sedision, silalaing nga indepensan Pablo ti bagina iti sango ni Felix. Ngem nagtaktak ni Felix ta ninamnamana a mapasuksokan tapno maluk-atan ni Pablo. Dua a tawen ti limmabas. Ni Porcio Festo sinandiannan Felix kas gobernador, ket nayurnos ti baro a bista. Ita inakusarda manen, ngem ni Pablo indeklarana nga awan basolna. Ngem ni Festo, tapno maay-ayona dagiti Judio, insingasingna nga ituloy ti bista idiay Jerusalem. Gapuna, indeklaran Pablo: “Umamangak ken Cesar!” (25:11) Limmabas manen ti tiempo. Kamaudiananna, ni Ari Herodes Agripa II simmarungkar ken Festo, ket insangoda manen ni Pablo idiay pangukoman. Nabileg ken makakumbinsir unay ti pammaneknekna ket natignay ni Agripa nga agkuna: “Bassit pay a kanito ket maguyugoynakon nga ag-Kristiano.” (26:28) Binigbig met ni Agripa nga awan basolna ni Pablo ket naluk-atan koman no di immamang ken Cesar.

30. Aniadat’ kapadasan ni Pablo idi naglayagda inggat’ Malta?

³⁰ Nagpa-Roma ni Pablo (27:1–28:31).g Inlugandat’ barangay ni preso a Pablo ken dadduma pay para iti umuna a paset ti biaheda nga agpa-Roma. Gapu ta masungatda ti angin, nabannayat ti panaglayagda. Idiay puerto ti Mira, nagbaliwda ti barangay. Idi nakagtengdat’ Naimbag a Sangsangladan, sadi Creta, inrekomenda ni Pablo a palabasenda sadiay ti kalam-ekna, ngem kaaduan kadakuada ti nagkuna nga aglayagdan. Dida pay nakaadayo idi a sinunsonan ida ti bagio ket sinaplitna ida iti uray la. Kalpasan ti dua a lawas narba ti luganda iti sabangan nga asideg ti Malta. Kas impanamnama ni Pablo, awan ti natay uray maysa kadagiti 276 a naglugan! Dagiti taga Malta naisangayan a kinamanangaasit’ impakitada, ket iti daydi a kalam-ekna, adu kadakuadat’ inagasan ni Pablo gaput’ datdatlag a pannakabalin ti espiritu ti Dios.

31. Kasanoda nga inawat ni Pablo sadi Roma, ket aniat’ inasikasona sadiay?

³¹ Iti sumuno a primavera nakagteng da Pablo sadi Roma, ket immay simmabat kenkuana dagiti kakabsat idiay dalan. Idi nakita ni Pablo ida, ‘nagyaman iti Dios ket bimmileg.’ Nupay isu ket balud, napalubosan ni Pablo a nagnaed iti inabanganna a balay a binantayan ti soldado. Ingngudo ditoy ni Lucas ti salaysayna, a dineskribirna ti siaasi a panangawat ni Pablo kadagiti amin a simmarungkar kenkuana ket “inkaskasabana ti pagarian ti Dios kadakuada ket insursurona dagiti banag maipapan ken Apo Jesu-Kristo a buyogen ti napalalo a kinawayawaya ti panagsao, nga awanan lapped.”​—28:15, 31.

NO APAY NAIMBAG

32. Sakbay ken idi Pentecostes, kasano a pinaneknekan ni Pedro nga autentiko ti Hebreo a Kasuratan?

³² Ti libro Dagiti Aramid nayonannat’ pammanenek dagiti Ebanghelio a mangpasingked nga autentiko ken naipaltiing ti Hebreo a Kasuratan. Idi dimteng ti Pentecostes, insitar ni Pedro ti kaitungpalan ti dua a padto a “sinao ti nasantuan nga espiritu kasakbayanna iti ngiwat ni David maipapan ken Judas.” (Ara. 1:16, 20; Sal. 69:25; 109:8) Imbaga met ni Pedro kadagiti nagsiddaaw nga umariwekwek idi Pentecostes nga aktual a masaksaksiandat’ kaitungpalan ti padto: “Isu daytoy ti nasao baeten ken propeta Joel.”​—Ara. 2:16-21; Joel 2:28-32; idiligyo pay ti Aramid 2:25-28, 34, 35 iti Salmo 16:8-11 ken Sal 110:1.

33. Kasano nga impakita da Pedro, Felipe, Santiago, ken Pablo a ti Hebreo a Kasuratan ket naipaltiing?

³³ Tapno makumbinsirna pay ti sabali a bunggoy iti ruar ti templo, inusar manen ni Pedro ti Hebreo a Kasuratan, nga umuna inadawnan Moises sana kinuna: “Ket amin dagiti propeta, kinapudnona, manipud ken Samuel ken dagiti simmaruno kenkuana, kas kaadu dagiti nagsao, impakaammoda met dagitoy nga aldaw.” Kalpasanna, iti sangot’ Sanhedrin, inadaw ni Pedro ti Salmo 118:22 tapno ipakitana a ni Kristo, ti bato nga inlaksidda, isut’ nagbalin a “bato a pasuli.” (Ara. 3:22-24; 4:11) Inlawlawag ni Felipe iti Etiope nga eunuko ti kaitungpalan ti Isaias 53:7, 8, ket idi nalawaganen, sipapakumbaba a nagpabautisar. (Ara. 8:28-35) Kasta met, idi nagsao ken Cornelio maipapan ken Jesus, pinaneknekan ni Pedro: “Isu ti pinatalgedan dagiti amin a propeta.” (10:43) Idi pagsusuppiatanda ti isyu ti panagkugit, sinuportaran ni Santiago ti desisionna kadagitoy a sao: “Mayannugot ditoy dagiti sao dagiti Propeta, kas iti naisurat.” (15:15-18) Ni apostol Pablo nagpannuray met la kadagita nga autoridad. (26:22; 28:23, 25-27) Gapu ta dagiti disipulo ken dagiti dumdumngeg dagdagus nga inakseptarda ti Hebreo a Kasuratan a paset ti Saot’ Dios, paneknekanna a napaltiingan dagita a sinurat.

34. Aniat’ impalgak Dagiti Aramid maipapan iti kongregasion Kristiano, ket naiduma met kadi ita?

³⁴ Naimbag unay Dagiti Aramid ta impakitadat’ pannakabangon ti kongregasion Kristiano ken ti irarang-ayna iti sidong ti panakabalin ti nasantuan nga espiritu. Iti intero a dramatiko a salaysay, napaliiwtay ti pamendision ti Dios iti isasaknapna, ti kinatured ken rag-o dagidi immuna a Kristiano, ti dida pannakikompromiso nupay maidadanesda, ken ti panagserbida a situtulok, kas ti panangsungbat ni Pablo iti awis ti baniaga a panagserbi idiay Macedonia. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Awan dumana ita ti kongregasion Kristiano, ta nagkaykaysa iti ayat, tunos, ken parepareho nga interes bayat a sawenna “dagiti nakaskasdaaw a banag ti Dios” iti panangigiya ti nasantuan nga espiritu.​—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35. Kasanot’ panangipakita Dagiti Aramid ti wagas a panangaskasaba, ket aniat’ naigunamgunam a kalidad ti ministerio?

³⁵ Dagiti Aramid ipakitada no kasano nga iyusuat ti Nakristianuan nga aramid a panangiwaragawag iti Pagarian ti Dios. Ni Pablo a mismo ket ehemplo, a kinunana: “Ta awan ti aniaman a makapalaing a binaybay-ak nga impakaammo kadakayo ket insurok kadakayo iti publiko ken iti binalaybalay.” Sana intuloy: “Naan-anay a pinaneknekak.” Daytoy tema a ‘naan-anay a panangpaneknek’ agminar iti intero a libro, ket ad-adda nga agbatad kadagiti pangserra a parapo, a dita mapaneknekan ti naimpusuan a debosion ni Pablo iti panangasaba ken panangisuro, uray no naibalbalud, a kunana: “Ket impalawagna kadakuada babaen ti naan-anay a panangpaneknekna maipapan iti pagarian ti Dios ken inuy-uyotanna ida maipapan ken Jesus nga inadawna nga agpada ti linteg ni Moises ken dagiti Propeta, manipud bigat agingga iti rabii.” Sapay koma ta kasta met a naipamaysat’ pusotayo iti trabaho ti Pagarian!​—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36. Ania a praktikal a balakad ni Pablo ti agaplikar a sibibileg ita kadagiti manangaywan?

³⁶ Ti diskurson Pablo kadagiti manangaywan sadi Efeso naglaon ti nawadwad a praktikal a balakad kadagiti manangaywan ita. Gapu ta dinutokan ida ti nasantuan nga espiritu, nesesita unay nga ‘asikasuenda ti bagida ken ti intero nga arban,’ sidudungngo nga ipastoran ken salakniban ida kadagiti mangirurumen a lobo nga agtarigagay a mangdadael kadakuada. Saan a nalag-an a responsabilidad daytoy! Dagiti manangaywan masapul nga agsalukag ken pabilgendat’ bagida babaen ti sao ti di kaikarian a kinamanangaasit’ Dios. Bayat nga agbannogda a mangbadang kadagiti nakapuy, laglagipenda “dagiti sao ni Apo Jesus, idi kinunana a mismo, ‘Naragragsak ti mangted ngem ti umawat.’”​—20:17-35.

37. Aniat’ naintaktikaan a panakirinnason ni Pablo idiay Areopago tapno mailawlawagnat’ puntona?

³⁷ Dagiti dadduma a diskurson Pablo agsilnag met iti panangibatadna kadagiti prinsipio ti Biblia. Kas ehemplo, adda ti nagpaiduma a panakirinnasonna kadagiti Estoico ken Epicureo sadiay Areopago. Inadawna nga immuna ti naikitikit iti altar, “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo,” ket inusarna a nangilawlawag iti maymaysa a pudno a Dios, ti Apo ti langit ken daga, nga iti maysa a tao inaramidna amin a nasion dagiti tao, “saan nga adayo iti tunggal maysa kadatayo.” Sana inadaw dagiti dumadaniwda, “Idinto ta kaputotannatayo,” tapno ipakitana a minamaag ti panangipapan a naggubuaytayo kadagiti awan biagna nga idolo a balitok, pirak, wenno bato. Naintaktikaan ngarud a pinaneknekan ni Pablo ti kinasoberano ti sibibiag a Dios. Sana la inruar ti isyu ti panagungar idiay pangserrana, ket kaskasdi dina pay dinakamat ti nagan a Kristo. Nailawlawagnat’ punto iti katan-okan a kinasoberano ti maymaysa a pudno a Dios, ket nagresultaanna adda dagiti namati.​—17:22-34.

38. Ania a bendision ti ibunga ti klaset’ panagadal nga idagadag Dagiti Aramid?

³⁸ Dagiti Aramid pabilgendatayo iti naynay, naregget a panangadal iti “amin a Kasuratan.” Idi damo a nangasaba ni Pablo idiay Berea, nakuna a dagiti Judio sadiay ket “nataknengda” gapu ta “inawatda ti sao a naregget unay, nga inaldaw a sinukimatda dagiti Kasuratan no pudno dagitoy.” (17:11) Ita, a kas idi, daytoy naregget a panagsukimat iti Kasuratan a sititimpuyog iti napnot’ espiritu a kongregasion ni Jehova mabendisionan iti kumbiksion ken nabileg a pammati. Iti kasta a panagadal, maapresiartay a silalawag dagiti nadibinuan a prinsipio. Nairekord iti Aramid 15:29 ti sumagmamano kadagitoy nagsayaat a prinsipio. Impakaammo ditoy ti manarawidwid a bagi dagiti apostol ken panglakayen sadi Jerusalem, a nupay di kasapulanen ti naespirituan nga Israel ti panagkugit, espesipiko a naiparit ti idolatria, dara, ken pannakiabig.

39. (a) Kasano a napabileg dagiti disipulo a mangsaranget iti pannakaidadanes? (b) Ania a natured a pammaneknek ti intedda? Epektibo kadi?

³⁹ Dagidi immuna a disipulo talaga nga inadaldat’ naipaltiing a Kasuratan ket kabaelanda nga adawen ken ipakat. Kimmiredda gaput’ umiso a pannakaammo ken gapu iti espiritut’ Dios tapno sarangtenda ti nauyong a pannakaidadanes. Nangted da Pedro ken Juan ti pagwadan dagiti amin a matalek a Kristiano idi situturedda a kinuna kadagiti bumusbusor nga agtuturay: “No nalinteg iti imatang ti Dios a denggendakayo a nangnangruna ngem iti Dios, dakayo ti mangikeddeng. Ngem no kadakami, dikam mabalin nga isardeng a sawen dagiti banag a nakita ken nangngegmi.” Ket idi naisaklangda manen iti Sanhedrin, a ‘siirut a nangibilin’ kadakuada a dida mangisursuro babaen iti nagan ni Jesus, awan panagpangadua nga insungbatda: “Masapul nga agtulnogkami iti Dios kas agturay a nangnangruna ngem dagiti tao.” Daytoy natured a pammaneknek nagsayaat a pannakakaskasaba dagiti agtuturay, nga isut’ nangitagad ken Gamaliel a nalatak nga abogado ti Linteg a nangibbet iti agdindinamag a saona a pabor iti wayawaya ti panagdaydayaw, nga isut’ nakaluk-atan dagiti apostol.​—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40. Ania a pangparubrob ti inted Dagiti Aramid tapno naan-anaytay a paneknekan ti Pagarian?

⁴⁰ Ti nadayag a panggep ti Dios maipapan iti Pagarian, nga isut’ nabalitokan nga elemento iti intero a Biblia, agpatak unay kadagiti Aramid. Iti rugrugina impakitana ni Jesus bayat ti 40 nga aldaw sakbay ti yuulina nga “imbagbagana dagiti banag maipapan iti pagarian ti Dios.” Kas sungbat ni Jesus iti saludsod dagiti disipulo no maisublin ti Pagarian imbagana nga agbalinda nga umuna a saksina iti kaadayuan a paset ti daga. (1:3, 6, 8) Manipud Jerusalem, awan amak nga inkasabada ti Pagarian. Ti pannakaidadanes imbunganat’ pannakaubor ni Esteban ket inwarasna dagiti disipulo kadagiti kabbaro a teritoria. (7:59, 60) Nairekord a ni Felipe inwaragawagna “ti naimbag a damag ti pagarian ti Dios” a sibaballigi sadi Samaria ket ni Pablo ken dagiti kakaduana inwaragawagda “ti pagarian” sadi Asia, Corinto, Efeso, ken Roma. Amin dagitoy a nagkauna a Kristiano insaaddat’ di agkupas nga ehemplo ti nasudi a panagtalekda ken Jehova ken iti mangsustenir nga espirituna. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) No matmatantayo ti di matungday a regta ken bilegda ken no mapaliiwtay ti nawadwad a panangbendision ni Jehova iti reggetda, nakaskasdaaw dagita a mangparubrob kadatay nga agmatalek a “naan-anay a mangpaneknek iti pagarian ti Dios.”​—28:23.

[Footnotes]