Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda

Adalen Numero 4​—Ti Biblia ken ti Katalogona

Punganay ti sao a “Biblia”; panangikeddeng no aniada a librot’ rumbeng a paset ti Nadibinuan a Libreria; pannakailaksid ti Apocripa.

1, 2. (a) Aniat’ sapasap a kaipapanan ti Griego a sao a bi·bliʹa? (b) Kasano a nausar daytoy ken dagiti umarngi a sao iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan? (c) Kasano a ti sao a “Biblia” nagbalin a paset ti pagsasao nga Iloko?

YANTANGAY ti naipaltiing a Kasuratan ket gagangay a naawagan Biblia, nasayaat nga ammuen ti punganay ken kayulogan ti sao a “Biblia.” Nagtaud iti Griego a sao a bi·bliʹa, a kaipapananna “babassit a libro.” Naggapu met daytoy iti biʹblos, sao a mangdeskribir iti bugas ti mula a papiro, nga idi ugma, isut’ nakaalaan ti “papel” a pagsuratan. (Ti Gebal a puerto ti Fenicia, a simrekan dagiti papiro a naggaput’ Egipto, ninaganan Byblos dagiti Griego. Kitaenyo ti Josue 13:5, footnote.) Adu dagiti komunikasion a naisurat iti kastoy a material ti naawagan bi·bliʹa. Gapuna, ti bi·bliʹa naipanagan iti uray ania a surat, lukot, libro, dokumento, wenno teksto agraman koleksion ti babassit a libro iti libreria.

² Karkarna, ta ti sao a “Biblia” di agparang iti Ingles wenno dadduma pay a patarus ti Nasantuan a Kasuratan. Ngem, idi maikadua a siglo K.K.P., ti koleksion dagiti naipaltiing a librot’ Hebreo a Kasuratan natukoy kas ta bi·bliʹa sigun iti Griego a lenguahe. Iti Daniel 9:2 insurat ti propeta: “Siak, ni Daniel, naawatak gapu kadagiti libro . . . ” Ditoy inlanad ti Septuagint ti biʹblois, a mangtukoy iti adu a biʹblos. Idiay 2 Timoteo 4:13, insurat ni Pablo: “Inton umayka, yegmo . . . dagiti pagbasaan [Griego, bi·bliʹa].” Iti nagduduma a porma ti gramatika, dagiti Griego a sao a bi·bliʹon ken biʹblos agparangdat’ nasurok 40 a daras iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan ket masansan a maipatarusda kas “pagbasaan” wenno “libro.” Idi agangay ti bi·bliʹa inusar ti Latin a mangtukoy iti maysa a libro, ket manipud Latin, ti sao a “Biblia” nagbalin a sao nga Iloko.

3. Kasano a pinasingkedan dagiti mannurat iti Biblia a dayta ket naipaltiing a Saot’ Dios?

³ Saot’ Dios. Nupay adu a lallaki ti napaltiingan a nagsurat sa ad-adu pay ti nangipatarus iti dayta kadagiti moderno a lenguahe ita manipud orihinal a pagsasao, ti Biblia, iti naan-anay a kayulogan, ket Saot’ Dios, ti bukod a paltiingna iti tao. Kastat’ panangmatmat dagiti napaltiingan a mannurat, ta inusarda dagiti sao a kas “ebkas ti ngiwat ni Jehova” (Deut. 8:3), “dagiti sarita ni Jehova” (Jos. 24:27), “dagiti bilin ni Jehova” (Esd. 7:11), “linteg ni Jehova” (Sal. 19:7), “sao ni Jehova” (Isa. 38:4), ‘ebkas ni Jehova’ (Mat. 4:4), ken “sinao ni Jehova” (1 Tes. 4:15).

NADIBINUAN A LIBRERIA

4. Aniat’ mangbukel iti Biblia, ket asinot’ nangikeddeng itoy?

⁴ Ti ammotay ita a Biblia ket koleksion dagiti kadaanan a dokumento a nadiosan pannakapaltiingda. Pinutar ken insuratda dagitoy iti unos ti 16 a siglo. No pagdadagupen amin dagitoy a dokumento buklenda ti siuumno nga inawagan ni Jerome iti Latin kas Bibliotheca Divina, wenno Nadibinuan a Libreria. Daytoy a libreria addaan katalogo, wenno opisial a listaan ti naipablaak, a limitado laeng kadagiti libro a saklawen ken naisangayan iti dayta a libreria. Mailaksid amin a libro a di autorisado. Ni Jehova a Dios isut’ Naindaklan a Librarian a mangisaad iti pagannurotan no ania a kasuratan ti maitipon. No kasta ti Biblia piho ti katalogona a naglaon iti 66 a libro, nga isuda amin produkto ti mangigiya a nasantuan nga espiritut’ Dios.

5. Ania ti katalogo (canon) ti Biblia, ket kasano a rimsua daytoy a termino?

⁵ Ti koleksion, wenno listaan, dagiti libro nga akseptado kas napudno ken naipaltiing a Kasuratan masansan a maawagan a canon ti Biblia. Idi punganay, ti runo (Hebreo, qa·nehʹ) nagserbi a pangrukod no awan kayo a mausar. Inyaplikar ni apostol Pablo ti Griego a sao a ka·nonʹ a “rukod ti kondukta” agraman “teritoria” a narukod kas annongna. (Gal. 6:16. footnote; 2 Cor. 10:13) No kasta dagiti libro a kanonikal isu dagidiay pudno ken naipaltiing ket maikarida a pangrukod a mangsierto iti umiso a pammati, doktrina, ken kondukta. No agusartay kadagiti libro a saan a “diretso” a kas buttuon, saanto nga umno ti “patakdertayo,” ket di makapasa iti panangsuot ti Kangrunaan a Surbeyor.

6. Aniat’ sumagmamano a banag a mangikeddeng a kanonikal ti maysa a libro?

⁶ No Aniat’ Sierto a Kanonikal. Aniat’ sumagmamano a nadiosan a pangsierto a kanonikal dagiti 66 a librot’ Biblia? Umuna, dagita a dokumento tratarenda koma dagiti ganuat ni Jehova ditoy daga, nga iturongda dagiti tao nga agdaydayaw kenkuana ket gutugotenda ida nga agraem a sireregget iti naganna ken iti aramid ken pangpanggepna ditoy daga. Mapaneknekan koma a naipaltiingda, kayatna a sawen, produkto ida ti nasantuan nga espiritu. (2 Ped. 1:21) Dida koma allukoyen ti an-anito wenno panagrukbab iti naparsua no di ket, allukoyenda ti panagayat ken panagserbi iti Dios. Awan koma ti linaon ti indibidual a kasuratan a maisupadi iti internal a panagtutunosda amin, no di ket, kada libro, gapu ta maitunos kadagiti kaduana, suportaranna ti maymaysa nga autor, nga isun Jehova a Dios. Ekspektarentay pay a dagiti sinurat paneknekanda nga apaghushustoda agingga kadagiti kabassitan a detalye. Malaksid kadagitoy nasken a pamunganayan, adda pay dagiti espesipiko a pakailasinan ti pammaltiing, ket ngarud kanonikal, mayalubog iti kasasaad ti linaon ti kada libro, ket nasalaysayen dagitoy iti introduksion ti tunggal maysa kadagiti librot’ Biblia. Kasta met, adda dagiti naisangayan a sirkumstansia nga agaplikar iti Hebreo a Kasuratan ket sabali met iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan a tumulong a mangipasdek ti katalogo (canon) ti Biblia.

TI HEBREO A KASURATAN

7. Ania dagiti progresibo nga addang a nagturong iti pannakakompleto ti Hebreo a katalogo, ket aniaman a kabbaro a pasetna maitunos koma iti ania?

⁷ Ditay koma ipapan a masapul pay a makompleto ti katalogo a Hebreo idi maikalima a siglo K.K.P. sada inakseptar ti naipaltiing a Kasuratan. Dagiti surat ni Moises nga inggiya ti espiritut’ Dios inakseptar dagiti Israelita nanipud punganay kas naipaltiing, a nadiosan ti gubuayanda. Ti Pentateuch, idi nakompleton, isun ti katalogo idi a tiempo. Aniada man a sumarsaruno a palgaak maipapan iti panggep ni Jehova natural a surotenda ken maitunosda kadagiti pamunganayan a prinsipio maipapan iti pudno a panagdaydayaw nga inlanad ti Pentaeuch. Nakitatay a pudno daytoy idi inamiristayo dagiti nadumaduma a librot’ Biblia, nangruna no diretsa a tratarenda ti grande a tema ti Biblia, ti pannakasantipikar ti nagan ni Jehova ken ti pannakaalangon ti kinasoberanona babaen ti Pagarian iti sidong ni Kristo, ti Naikari a Bin-i.

8. Aniat’ mangipaneknek a kanonikal dagiti propetiko a librot’ Biblia?

⁸ Ti Hebreo a Kasuratan, ad-adda a naglaon iti padto. Ni Jehova a mismo, baeten ken Moises, intedna ti pangibasaran ti kinaagpaypayso ti padto, no dayta talaga a nagtaud iti Dios wenno saan, ket timmulong daytoy a nangisierto a kanonikal dayta propetiko a libro. (Deut. 13:1-3; 18:20-22) No sukimatentay ti tunggal maysa kadagiti propetiko a librot’ Hebreo a Kasuratan agraman ti interamente a Biblia ken ti sekular a historia mapaneknekan nga awan duadua a “ti sao” nga insawangda ket mayataday iti nagan ni Jehova, a dayta ket “napasamak wenno pimmudno,” kompleto man wenno bassit wenno pasetna laeng, no nainaig kadagiti banag a masanguanan, ket intagadna ti tattao iti Dios. No pasado kadagitoy a pagalagadan mapaneknekan a dayta a padto ket napudno ken naipaltiing.

9. Ania a nasken a banag ti laglagipen koma no amirisentay ti kuestion maipapan iti katalogot’ Biblia?

⁹ Ti panagadaw ni Jesus kadagita ken kadagiti napaltiingan a mannurat iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, isut’ diretsa a mangpasingked a kanonikal ti kaaduan a librot’ Hebreo a Kasuratan, nupay saan nga aplikado daytoy kadagiti isuamin, a kas koma kadagiti libro nga Ester ken Eclesiastes. Tapno maammuan ngarud no kanonikal dayta, masapul a laglagipen ti sabali pay a nasken a banag, a daytoy aplikado iti intero a katalogot’ Biblia. No kasano a pinaltiingan ni Jehova dagiti lallaki a nangisurat kadagiti nadibinuan a komunikasion a mangisuro, mangpabileg, ken mamaregta kadakuada nga agdayaw ken agserbi, masinunuo met nga idirihir ken igiya ni Jehova ti pannakaummong dagiti naipaltiing a surat santo masierto ti katalogot’ Biblia. Aramidenna daytoy tapno masigurado no aniat’ mangbukel iti Sao ti kinapudno ken no aniadat’ rumbeng a maipaset kas manayon a pagrukodan ti pudno a panagdaydayaw. Wen, iti kastoy la a wagas a dagiti parsua ditoy daga agtultuloyda a maipaayan ‘ti baro a pannakayanak baeten ti sao ti Dios’ ket mapaneknekanda a “ti sao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.”​—1 Ped. 1:23, 25.

10. Kaano a naturpos ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan?

¹⁰ Pannakaipasdek ti Hebreo a Katalogo. Sigun iti tradision dagiti Judio ni Esdras ti nangirugi a nangummong ken nangilista iti katalogo ti Hebreo a Kasuratan, ket nakuna a ni Nehemias ti nangturpos itoy. Kualipikado unay ni Esdras iti kasta a trabaho, ta isut’ maysa kadagiti mismo a napaltiingan a mannurat iti Biblia ken maysa a padi, eskolar, ken opisial a para kopia kadagiti sagrado a surat. (Esd. 7:1-11) Di pagduaduaan ti nakaugalian a panangmatmat a ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan ket naturposen idi ngudo ti maikalima a siglo K.K.P.

11. Kasanot’ nakaugalian a panangilista dagiti Judio iti Hebreo a Kasuratan?

¹¹ Itatta, 39 a librot’ Hebreo a Kasuratan ti ilistatayo; ti nakaugalian a katalogo dagiti Judio, nupay kastoy met lat’ libroda, ket 24 ti dagupda. Dagiti dadduma nga autoridad, gapu ta pagtiponenda ti Ruth ken Oc-ocom sa Un-unnoy ken ti Jeremias, 22 ti dagupda, nupay pareho met laeng a kanonikal a kasuratan ti linaonda.a Daytoy ti mamagpareho iti dagup ti libro ken ti letra ti Hebreo nga alpabeto. Dagitoy ti listaan ti 24 a libro sigun iti nakaugalian a katalogo dagiti Judio:

Ti Linteg (Ti Pentateuch)

1. Genesis

2. Exodo

3. Levitico

4. Numeros

5. Deuteronomio

Dagiti Propeta

6. Josue

7. Oc-ocom

8. Samuel (Maymaysa a libro ti Umuna ken Maikadua)

9. Ar-ari (Maymaysa a libro ti Umuna ken Maikadua)

10. Isaias

11. Jeremias

12. Ezequiel

13. Ti Dose a Propeta (Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Mikias, Nahum, Habacuc, Sofonias, Haggeo, Zacarias, ken Malakias, maymaysada a libro)

Dagiti Surat (Hagiographa)

14. Salmo

15.Proverbio

16. Job

17. Ti Kanta ni Salomon

18. Ruth

19. Un-unnoy

20. Eclesiastes

21. Ester

22. Daniel

23. Esdras (Naitipon ti Nehemias iti Esdras)

24. Cronicas (Maymaysa a libro ti Umuna ken Maikadua)

12. Ania pay ti mangpasingked iti Hebreo a katalogo, ket nagngudo dayta kadagiti ania a kasuratan?

¹² Isu daytoy ti katalogo, wenno canon, nga inakseptar ni Kristo Jesus ken ti immuna a kongregasion Kristiano kas naipaltiing a Kasuratan. Dagitoy laeng a kasuratan ti nagadawan dagidi napaltiingan a mannurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, ket no iyam-ammoda dagiti inadawda babaen kadagiti ebkas a “kas adda a naisurat,” pinasingkedanda a dagitoy ket Saot’ Dios. (Roma 15:9) Ni Jesus, idi nadakamatna ti kompleto a naipaltiing a Kasuratan agingga idi tiempot’ ministeriona, tinukoyna dagiti banag a nairekord iti “linteg ni Moises ken kadagiti Propeta ken dagiti Salmo.” (Luc. 24:44) Ditoy dagiti “Salmo,” bilang umuna a librot’ Hagiographa, nausar a tukoyenna ti intero a seksion. Ti naudi a historikal a libro a naitipon iti Hebreo a katalogo isu ti Nehemias. Makita nga inturong ti espiritut’ Dios daytoy ta is-isu laeng ti libro a nangted ti pangrugian tapno makuenta ti padto ni Daniel a “manipud iti iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon iti Jerusalem” agingga iti yaay ti Mesias addanto ti 69 a propetiko a lawlawas. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Ti libron Nehemias itdenna pay ti historikal a pakasaritaan ti kaudian a propetiko a libro, ti Malakias. Di pagduaduaan a ti Malakias paset ti katalogo ti naipaltiing a Kasuratan, ta uray ni Jesus, nga Anak ti Dios, namin-adu a nagadaw iti dayta. (Mat. 11:10, 14) Idinto ta dagiti umarngi a sitas ket naadaw kadagiti kaaduan a librot’ Hebreo a katalogo, nga isuda amin naisurat sakbay da Nehemias ken Malakias, dagiti mannurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan dida nagadaw kadagiti masasao a naipaltiing a kasuratan a naisurat kalpasan da Nehemias ken Malakias agingga idi tiempon Kristo. Pasingkedan daytoy ti nakaugalian a panangmatmat dagiti Judio, ken ti pinati ti kongregasion Kristiano idi immuna a siglo K.P., a ti Hebreo a Kasuratan nagngudon idi nalpas a naisurat ti Nehemias ken Malakias.

DAGITI LIBRO NGA APOCRIPA TI HEBREO A KASURATAN

13. (a) Ania dagiti libro nga Apocripa? (b) Kasano a nagbalinda a paset ti Romano Katoliko a katalogo?

¹³ Ania dagiti libro nga Apocripa? Isu dagitoy dagiti kasuratan nga intiponda kadagiti dadduma a Biblia isuna laeng ta inlaksid dagita dagiti dadduma gapu ta awan prueba nga impaltiing ida ti Dios. Ti Griego a sao nga a·poʹkry·phos tukoyenna dagiti banag a “siannad a naitalimeng.” (Mar. 4:22; Luc. 8:17; Col. 2:3) Agaplikar daytoy a termino kadagiti libro a pagduaduaan ti autorna wenno autoridadna, nupay kunada a nesesita a personal a basaen, ngem di mapaneknekan ti nadibinuan a pannakapaltiingda. Nailasin idi dagita a libro ket dida imbasa iti publiko, isu a makuna a “naitalimeng.” Idi Konsilio ti Cartago, idi 397 K.P., naisingasing a pito a libro nga Apocripa ti mainayon koma iti Hebreo a Kasuratan, agraman kanayonan dagiti kanonikal a libro nga Ester ken Daniel. Ngem idi laengen 1546, iti Konsilio ti Trent, a piho a pinasingkedan ti Iglesia Katolika Romana ti pannakaakseptar dagitoy a nainayon iti katalogo dagiti librot’ Biblia. Dagitoy a nainayon isu ti Tobit, Judit, kanayonan ti Ester, Sirib, Eclesiasticus, Baruc, tallo a kanayonan ti Daniel, Umuna a Macabeo, ken Maikadua a Macabeo.

14. (a) Aniat’ paginteresantayo iti Umuna a Macabeo? (b) Ania dagiti autoridad a pulos a di nangtukoy iti Apocripa, ken apay?

¹⁴ Ti libro nga Umuna a Macabeo, nupay di pulos maibilang a naipaltiing a libro, adda impormasionna a makapainteres iti historia. Salaysayenna ti pannakilaban dagiti Judio nga agbukbukod idi maikadua a siglo K.K.P. iti liderato ti padi a pamilia dagiti Macabeo. Dagiti dadduma pay a libro nga Apocripa napnodat’ mitolohia ken an-anito ken naglaon kadagiti kamali. Saan a pulos a tinukoy wenno nagadawan ni Jesus dagita wenno dagiti mannurat iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan.

15, 16. Kasano nga impasimudaag da Josephus ken ni Jerome no aniada a libro ti kanonikal?

¹⁵ Ni Flavius Josephus a Judio a historiador, idi immuna a siglo K.P., sigun iti librona nga Against Apion (I, 38-41 [8]), tukoyenna dagiti amin a libro a binigbig dagiti Hebreo a sagrado. Insuratna: “Awanankamit’ linaklaksa nga agsisimparat a libro, nga agsusubang iti maysa ken maysa. Dagiti libromi, a hustot’ pannakapasingkedda, duapulo ket dua laeng [katupag ti 39 a librotay ita, kas nailanad iti parapo 11], ket linaondat’ naisangsangayan a rekord. Dagup dagitoy, lima ti libron Moises, a naglaon kadagiti linteg ken tradisional a historia ti pannakaipasngay ti tao inggat’ ipapatay ti nangted ti linteg. . . . Nanipud ipapatay ni Moises ingga ken Artaxerxes, a nangsuno ken Xerxes kas ari ti Persia, dagiti propeta a simmuno ken Moises insuratda ti historia dagiti napasamak idi tiempoda sigun iti sangapulo ket tallo a libro. Dagiti nabati pay nga uppat a libro naglaonda kadagiti himno para iti Dios ken pagalagadan ti kondukta ti natauan a panagbiag.” No kasta impakita ni Josephus a ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan naturposen adu a tawen kasakbayan ti immuna a siglo K.P.

¹⁶ Ni Jerome nga eskolar ti Biblia, a naturposna ti patarus ti Biblia a Latin Vulgate idi agarup 405 K.P., siertot’ takderna maipapan kadagiti libro nga Apocripa. Idi nailistanan dagiti naipaltiing a libro, nga agpadat’ dagupda ken Josephus, a ginupgopda ti 39 a naipaltiing a librot’ Hebreo a Kasuratan kas 22, insuratna iti pakpakauna dagiti libro ti Samuel ken Ar-ari sigun iti Vulgate: “No kasta adda duapulo ket dua a libro . . . Daytoy a pakpakauna ti Kasuratan agserbi a nasarikedkedan a yaadani kadagiti amin a libro nga ipatarustayo iti Latin manipud Hebreo; tapno ammotayo nga aniaman a surok dagitoy ket masapul a maibilang nga apocripa.”

TI NAKRISTIANUAN A GRIEGO A KASURATAN

17. Aniat’ akuen ti Iglesia Katolika Romana a rebbengen, ngem asino a talaga ti nangikeddeng no aniada a libro ti mangbukel iti katalogot’ Biblia?

¹⁷ Rebbengen kano ti Iglesia Katolika Romana nga ikeddeng no ania dagiti libro a maitipon iti katalogo ti Biblia, ket tukoyenna ti Konsilio ti Cartago (397 K.P.), nga isut’ nakapormaan ti katalogo dagiti libro. Ngem ti kasunganina ketdit’ umiso, ta ti katalogo, a nangiraman iti listaan dagiti libro a nangbukel iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, nabayag idin a naikeddeng, kayatna a sawen, saan a babaen iti dekrito ti aniaman a konsilio, no di iti panangiturong ti nasantuan nga espiritu ti Dios​—dayta met la nga espiritu a nangipaltiing ti pannakaisurat dagita a libro idi damo. Ti pammaneknek dagiti naud-udi a di napaltiingan nga agilislista kadagiti katalogo maaramat laeng kas mangpasingked iti katalogo ti Biblia, nga isut’ impalubos ti espiritut’ Dios.

18. Aniada a nasken a konklusion ti maadawtayo iti tsart a mangipakita kadagiti nagkauna a katalogo ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan?

¹⁸ Ebidensia dagiti Nagkauna a Katalogo. Ti naipakuyog a tsart ipalgakna nga adu a katalogo ti Nakristianuan a Kasuratan idi maikapat a siglo, a ti petsada ket sakbay ti nadakamaten a konsilio, maitunosda iti agdama a katalogotayo, ket Apocalipsis laeng ti inikkat dagiti dadduma kadakuada. Sakbay a nagngudo ti maikadua a siglo, sapasapen nga inakseptarda ti uppat nga Ebanghelio, Aramid, ken ti 12 a surat ni apostol Pablo. Sumagmamano la kadagiti ababbaba a surat ti nagduaduaanda kadagiti dadduma a lugar. Ngamin limitado idi ti pannakaiwaras dagita a surat gaput’ sumagmamano a rason ket naud-udida nga inakseptar kas kanonikal.

19. (a) Ania a karkarna a dokumento ti addat’ Italia, ket aniat’ petsana? (b) Kasanona a salaysayen ti akseptado a katalogo idi a tiempo?

¹⁹ Maysa kadagiti nakaay-ayat a nagkauna a katalogo isu ti pirsay a nadiskobre ni L. A. Muratori nga adda iti Ambrosian Library, Milan, Italia, ken impablaakna idi 1740. Nupay kurang ti rugina, ngem gapu ta nadakamatna ti Lucas a kas maikatlo nga Ebanghelio ipasimudaagna nga immun-una a nadakamatna ti Mateo ken Marcos. Ti Muratorian Fragment, a Latin ti inusarna, agpetsa iti arinunos ti maikadua a siglo K.P. Makapainteres daytoy a dokumento, kas ipakita ti sumaganad a paset ti patarusna: “Ti maikatlo a librot’ Ebanghelio isut’ salaysay ni Lucas. Ni Lucas, ti nalatak a mangngagas, insuratna sigun iti mismo a naganna . . . Ti maikapat a librot’ Ebanghelio isut’ insurat ni Juan, maysa kadagiti disipulo. . . . Isu nga iti pammati dagiti manamati awan panagsisimparatna, a nupay nadumaduma a paset ti naited sigun kadagiti impormasion ti indibidual a libro dagiti Ebanghelio, ta [kadakuada] amin iti sidong ti maymaysa a nangidalan nga Espiritu nasalaysay amin a banag a nainaig iti pannakayanak, panagtutuok, panagungar, pannakisarita kadagiti disipulo, ken ti nagkadua a paset ti yaayna, ti damo nga isut’ pannakaibabainna gaput’ pananglaisda, ken ti maikadua a buyogen ti dayag ti naarian a pannakabalin, nga umayto. Nakaskasdaaw ketdin aya, no kanayon a dakamaten ni Juan kadagiti suratna dagitoy a banag, a kunkunana: ‘ti nakitami kadagiti matami, ken nangngegmi kadagiti lapayagmi, ken iniggaman dagiti imami, dagita ti insuratmi.’ Ta no kasta impudnona nga isu saan la a nakasaksi no di ket nangngegna ken sinaritana amin dagitoy nakaskasdaaw a banag ti Apo, a nagsasagadsad. Maysa pay, dagiti aramid dagiti amin nga apostol naisuratda iti maysa a libro. Ni Lucas ginupgopna [unay] ida para ken natan-ok a Teofilo . . . Ita, dagiti surat ni Pablo, no aniada, kaano ken gapu iti ania nga impatulodna ida, agbatad amin kadagidiay a makatarus. Umuna sinuratannat’ nawadwad dagiti taga Corinto tapno maliklikanda ti panagsisina, sa kadagiti taga Galacia [maikontra] iti panagkugit, ket kadagiti taga Roma sigun iti urnos ti Kasuratan, nga inlawlawagna met a ni Kristot’ kangrunaan kadakuada​—a tunggal maysa kadagita nesesita a salaysayentayo, yantangay ni bendito nga Apostol Pablo, a sinurotna ti ehemplo ni Juan nga immun-una kenkuana, nagsurat kadagiti pito nga iglesia a ninagananna dagita a kastoy: Corinto (umuna,) Efeso (maikadua), Filipos (maikatlo), Colosas (maikapat), Galacia (maikalima), Tesalonica (maikanem), Roma (maikapito). Ket nupay namindua a nagsurat tapno tinggarenna dagiti taga Corinto ken Tesalonica, agparang nga adda maymaysa nga iglesia a naiwaras iti intero a daga [?i.e., gapu iti nagkapito a surat]; ken ni Juan met sigun iti Apocalipsis, a nupay pito nga iglesiat’ sinuratanna, interamente a kinasaritana amin ida. Ngem [nagsurat ni Pablo a] sidudungngo ken siaayat ken Filemon, ken maysa para ken Tito, ken dua para ken Timoteo; [ket dagitoy] sagrado ken raraemen ti Iglesia. . . . Sa, naibilang pay ti surat ni Judas ken dua a nainagan ken Juan . . . Awatentay dagiti apocalipsis ni Juan ken ni Pedro laeng, ket [dagiti naudi] di kayat dagiti dadduma kadatayo a maibasa iti iglesia.”​—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Tomo VIII, panid 56.

20. (a) Kasano a nailawlawag ti kaawan ti maysa kadagiti surat ni Juan agraman maysa ken Pedro? (b) Kasanot’ kaasideg ti nagpadaan, ngarud, daytoy a katalogo iti agdama a katalogotayo?

²⁰ Madlaw nga iti taraudi ti Muratorian Fragment, dua la a surat ni Juan ti nadakamat. Ngem, maipapan itoy, inlawlawag ti kaddakamat nga ensiklopedia, iti panid 55, a dagitoy dua a surat ni Juan “isuda ti maikadua ken maikatlo, a ti mannurat inawaganna la ti bagina a ‘ti panglakayen.’ Idinto ta nadakamatnan ti immuna, nupay insidental laeng, a nainaig iti Maikapat nga Ebanghelio, ket awan duadua a pinatina a surat ni Juan dayta, impapan ti autor a mabalinna a dakamaten laengen dagidiay dua nga ababbaba a surat.” Maipapan met iti di pannakadakamat ti umuna a surat ni Pedro, ituloy daytoy a libro: “Ti posible a rason isut’ pannakapukaw ti sumagmamano a sao, nalabit maysa a linea, a nadakamat nga awatenda ti I Pedro ken ti Apocalipsis ni Juan.” No kasta, sigun iti Muratorian Fragment, daytoy nga ensiklopedia, iti panid 56, ingngudona: “Ti Baro a Tulag piho a buklen dagiti uppat nga Ebanghelio, dagiti Aramid, 13 a surat ni Pablo, ti Apocalipsis ni Juan, nalabit tallo pay a suratna, Judas, ken nalabit I Pedro, idinto ta dipay bimmaaw ti panangsuppiatda iti sabali a maikadua a surat ni Pedro.”

21. (a) Aniat’ paginteresantayo kadagiti komento ni Origen maipapan kadagiti naipaltiing a surat? (b) Aniat’ binigbig dagiti naud-udi a mannurat?

²¹ Ni Origen, idi agarup 230 K.P., inakseptarna kas naipaltiing a Kasuratan dagiti libro a Hebreo ken Santiago, a pareho a di agparang iti Muratorian Fragment. Idinto ta ipasimudaagna a nagduaduan dagiti dadduma no kanonikal dagita, ipakita met daytoy nga iti daydi a tiempo, inakseptardan a kanonikal ti kaaduan a Griego a Kasuratan, a sumagmamano laeng dagiti nangduadua kadagidiay di unay nalatak a surat. Kalpasanna, da Atanacio, Jerome, ken Agustin binigbigda dagiti konklusion ti nagkakauna a listaan idi nga inlistada a kas katalogo dagidiay met la 27 a libro nga ik-ikutantay ita.b

22, 23. (a) Kasano a naisagana dagiti listaan ti katalogo ditoy tsart? (b) Apay nga agparang nga awan kakasta a listaan sakbay ti Muratorian Fragment?

²² Ti mayoridad dagiti katalogo ditoy tsart isudat’ piho a listaan no aniada a librot’ inakseptarda a kanonikal. Ti listaan da Ireneo, Clemente ti Alexandria, Tertulian, ken Origen nakompleto gapu kadagiti inadawda, a pakakitaan ti panangakseptarda kadagita. Ad-adda pay a ninayonan daytoy dagiti rekord ni nagkauna a historiador Eusebio. Ngem, no dagitoy a mannurat ket dida nadakamat ti dadduma a kanonikal a surat, dina paneknekan a saan a kanonikal dagita. Naiparna laeng a dida tinukoy dagita kadagiti suratda a nalabit gapu ta inrantada wenno sabali ti tema a salsalaysayenda. Ngem apay nga awanantay ti eksakto a listaan nga immun-una ngem ti Muratorian Fragment?

²³ Idi addan dagiti kritiko a kas ken Marcion idi ngalay ti maikadua a siglo K.P. rimsua ti isyu no aniada a librot’ akseptaren dagiti Kristiano. Pinorma ni Marcion ti bukodna a katalogo a maikanatad kadagiti doktrinana, a nangala laeng ti sumagmamano a surat ni apostol Pablo sana inikkatan ti Ebanghelio ni Lucas. Daytoy, agraman ti nagadu nga apocripa a literatura nga agsaksaknap idin iti intero a lubong, ti gapu a sinalaysay dagiti nagilistat’ katalogo no aniada a libro ti maakseptar a kanonikal.

24. (a) Aniat’ pakailasinan kadagiti Apocripa a kasuratan ti “Baro a Tulag”? (b) Aniat’ kuna dagiti eskolar maipapan kadagita?

²⁴ Dagiti surat nga Apocripa. Pasingkedan ti internal nga ebidensia ti nabatad a naggiddiatan dagiti naipaltiing a Nakristianuan a surat ken dagiti libro a bugos wenno di naipaltiing. Nakapkapuy nga adayo dagiti Apocripa ket kadarato a sarsaritada laeng ken inuubingan. Nagadut’ kamalida.c Paliiwenyo ti sumagmamano a sinao dagiti eskolar maipapan kadagitoy a di kanonikal a libro:

“Di pagduaduaan no apay ilaksid ti asinoman dagita manipud Baro a Tulag: paglainganda no kasta.”​—M. R. James, The Apocryphal New Testament, pinanid xi, xii.

“No idiligtayo nga interamente dagiti libro ti Baro a Tulag kadagita a literatura mabigbigtayo ti kalawa ti yuyeng a nagbaetanda. Dagiti masasao nga ebanghelio a di kanonikal, kinapudnona isudat’ kasayaatan a prueba a pabor kadagiti kanonikal.”​—G. Milligan, The New Testament Documents, panid 228.

“Awan uray maysa a surat iti ruar ti Baro a Tulag a naitalimeng para kadatayo manipud iti kaunaan a periodot’ Simbaan ti maitutop a mainayon ita iti Katalogo.”​—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, panid 24.

25. Ania a kinapudno maipapan kadagiti indibidual a mannurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan ti mamaneknek a naipaltiing dagitoy a surat?

²⁵ Napaltiingan nga Iskribiente. Makapainteres pay daytoy a punto. Amin dagiti nagsurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, iti nadumaduma a wagas, nasingedda iti daydi orihinal a manarawidwid a bagi ti kongregasion Kristiano, a nakairamanan dagiti apostol a personal a pinili ni Jesus. Da Mateo, Juan, ken Pedro maysada kadagidi orihinal a 12 nga apostol, ket ni Pablo napili nga apostol kalpasanna ngem saan a naibilang kadagidi 12.d Nupay saan a presente ni Pablo idi naisangayan a pannakaibukbok ti espiritu idi Pentecostes, adda sadiay da Mateo, Juan, ken Pedro, agraman da Santiago ken Judas ken nalabit ni Marcos. (Ara. 1:13, 14) Ni Pedro espesipiko nga imbilangna dagiti surat ni Pablo a kas “paset ti Kasuratan.” (2 Ped. 3:15, 16) Da Marcos ken Lucas nasingedda a kakadua ken kinakuykuyog da Pablo ken Pedro a nagbaniaga. (Ara. 12:25; 1 Ped. 5:13; Col. 4:14; 2 Tim. 4:11) Amin dagitoy a mannurat naparukpokanda kadagiti namilagruan nga abilidad gapu iti nasantuan nga espiritu, a mabalin a naisangayan a kas idi Pentecostes ken idi nakumberti ni Pablo (Ara. 9:17, 18) wenno, di pagduaduaan kas iti kaso ni Lucas, babaen iti pannakaipatay ti ima dagiti apostol. (Ara. 8:14-17) Naturpos amin a pannakaisurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan iti tiempo nga agan-andar pay laeng dagiti naisangayan a sagut ti espiritu.

26. (a) Aniat’ akseptarentayo a kas Saot’ Dios, ken apay? (b) Kasanotay koma nga ipakita nga ipatpategtayo ti Biblia?

²⁶ Ti pammatitay iti mannakabalin-amin a Dios, a Nangipaltiing ken Nangitalimeng iti Saona, isut’ gapu nga agtalektayo nga inggiyana ti pannakaummong dagiti nagduduma a pasetna. Sikokompiansatay ngarud nga akseptaren ti 27 a librot’ Nakristianuan a Griego a Kasuratan agraman ti 39 a Hebreo a Kasuratan kas maymaysa a Biblia, babaen ti maymaysa nga Autor, ni Jehova a Dios. Ti Saona a buklen ti 66 a libro isut’ giyatayo, ket ti interamente a tunos ken kinabalansena pasingkedanna ti kinakompletona. Amin a dayaw agturong ken Jehova a Dios, ti Namarsua daytoy di maartapan a libro! Makabalannatay a naan-anay ket iturongna ti sakatayo iti danat’ biag. Usarentay a nainsiriban dayta iti amin a gundaway.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 303]

Karkarna a Nagkauna a Katalogot’ Nakristianuan a Griego a Kasuratan

A - Akseptado a Nainkasuratan ken kanonikal nga awan duadua

D - Di sigurado no kadagiti dadduma

Nagan ken Lugar

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Aramid A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A

Hebreo D DA DA

Santiago ?

1 Pedro A? A A A

2 Pedro D? A

1 Juan A A DA A

2 Juan A A DA

3 Juan A?

Judas A DA A

Apocalipsis A A A A

Nagan ken Lugar

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Aramid A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreo DA DA A

Santiago DA DA A

1 Pedro A A A A

2 Pedro DA DA A D

1 Juan A A A A

2 Juan DA DA A D

3 Juan DA DA A D

Judas DA DA A

Apocalipsis A DA A

Nagan ken Lugar

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Aramid A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreo A A A DA

Santiago A A A A

1 Pedro A A A A

2 Pedro A A A D

1 Juan A A A A

2 Juan A A A D

3 Juan A A A D

Judas A A A D

Apocalipsis A DA D

Nagan ken Lugar

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Aramid A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreo DA DA A A

Santiago A DA A A

1 Pedro A A A A

2 Pedro A DA A A

1 Juan A A A A

2 Juan A DA A A

3 Juan A DA A A

Judas A DA A A

Apocalipsis DA DA A A