Ti Grecia ken Roma Inimpluensiaanda Dagiti Judio
NANGRUGI a nagsaknap ti Imperio ti Grecia kadagiti kabambantayan ti Macedonia. Sadiay a rinugian ni Alejandro a panunoten no kasanona a maparmek dagiti pagilian iti daya, nupay agtawen laeng idi iti nasurok a 20. Idi 334 K.K.P., indauluanna ti buyotna a limmasat iti Hellespont (Dardanelles), a namagsina iti Europa ken Asia. Kas iti dumaruros a “leopardo,” inyussuat dagiti Griego ti agsasaruno a napartak a panangparmekda iti sidong ti panangidaulo ni Alejandro. (Da 7:6) Pinarmek ni Alejandro dagiti Persiano iti asideg ti Troy, kadagiti tanap ti Karayan Granicus, ket pinarmekna ida idiay Issus.
Rinaut dagiti Griego ti Siria ken Fenicia, ket pinarmekda ti Tiro kalpasan ti pito a bulan a pananglakubda. (Eze 26:4, 12) Imbes a rautenna ti Jerusalem, pinarmek ni Alejandro ti Gaza. (Zac 9:5) Idi nakagtengen idiay Egipto, impasdekna ti Alejandria, a nagbalin a sentro ti komersio ken edukasion. Kalpasan ti ilalasatna manen iti Naikari a Daga, pinarmekna manen dagiti Persiano idiay Gaugamela, iti asideg dagiti rebba ti Nineve.
Nagpaabagatan ni Alejandro tapno parmekenna ti Babilonia, Susan (Susa), ken Persepolis—dagiti administratibo a sentro ti Persia. Kalpasanna sipapartak a simrek iti teritoria ti Persia, a dimmanon iti Karayan Indus iti agdama a Pakistan. Iti las-ud laeng ti walo a tawen, naparmeken ni Alejandro ti kaaduan kadagiti pagaammona idi a pagilian iti lubong. Ngem idi 323 K.K.P., idi agtawen iti 32, natay iti malaria idiay Babilonia.—Da 8:8.
Nabileg idi ti impluensia ti Grecia iti Naikari a Daga. Nagnaed sadiay ti sumagmamano a dati a soldado ni Alejandro. Idi umuna a siglo, adda liga dagiti siudad a Griego ti pagsasaoda (ti Decapolis). (Mt 4:25; Mr 7:31) Naipatarus idin ti Hebreo a Kasuratan iti Griego. Koine (kadawyan a Griego) idi ti internasional a lenguahe iti panangisaknap kadagiti Nakristianuan a pannursuro.
Imperio ti Roma
Ania ti napasamak iti laud? Dimmakkel unay ti Roma, a dati a grupo dagiti purok iti Karayan Tiber. Idi agangay, gapu iti epektibo a pannakigubat ti Roma ken ti nagkaykaysa a napolitikaan a pannakabalinna, sipapartak a naparmekna dagiti lugar a dati a sinakup dagiti uppat a heneral ni Alejandro. Idi 30 K.K.P., nabataden a ti Imperio ti Roma ti kabibilgan nga imperio, ket nangrugin nga agparang ti ‘nakabutbuteng nga animal’ a nakita ni Daniel iti sirmata.—Da 7:7.
Ti sakup ti Imperio ti Roma ket manipud Britania agingga iti Makin-amianan nga Africa, manipud iti Taaw Atlantico agingga iti Gulpo ti Persia. Gapu ta linikmutna ti Mediteraneo, inawagan dayta dagiti Romano a Mare Nostrum (Ti Baybaytayo).
Inimpluensiaan met ti Roma dagiti Judio, yantangay sinakup ti Imperio ti Roma ti pagilianda. (Mt 8:5-13; Ara 10:1, 2) Nabautisaran ken natay ni Jesus kabayatan ti panagturay ni Emperador Tiberio. Dagiti dadduma nga agtuturay ti Roma sidadangkok nga indadanesda dagiti Kristiano ngem dida napaksiat ti pudno a panagdayaw. Kalpasan ti 1,300 a tawen, naparmek ti imperio gapu kadagiti panangraut dagiti tribu ti Alemania iti amianan ken dagiti agalla-alla a manangraut iti daya.
[Mapa iti panid 26]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Imperio ti Grecia
Kalpasan ni Alejandro, uppat kadagiti heneralna ti nangituray iti nalawa nga imperio
▪ Cassander
▫ Lysimachus
○ Ptolemy I
• Seleucus I
A2 ▪ GRECIA
A2 ▪ Atenas
A2 ▪ ACAYA
A3 ○ Cirene
A3 ○ LIBYA
B2 ▫ Byzantium
B3 ○ CHIPRE
B4 ○ No-amon (Thebes)
C3 Palmyra (Tadmor)
C3 ○ Gerasa
C3 ○ Filadelfia
C3 ○ Jerusalem
C5 ○ Siene
G2 • Alejandria Margiana
Ruta ni Alejandro
A2 ▪ MACEDONIA
A2 ▪ Pella
A2 ▫ TRACIA
B2 ▫ Troy
B2 ▫ Sardis
B2 ▫ Efeso
B2 ▫ Gordium
C2 ▫ Ankara
C3 • Tarso
C3 • Issus
C3 • Antioquia (ti Siria)
C3 ○ Tiro
C4 ○ Gaza
B4 ○ EGIPTO
B4 ○ Memfis
B4 ○ Alejandria
A4 ○ Oasis ti Siwa
B4 ○ Memfis
C4 ○ Gaza
C3 ○ Tiro
C3 ○ Damasco
C3 • Aleppo
D3 • Nisibis
D3 • Gaugamela
D3 • Babilonia
E3 • Susan
E4 • PERSIA
E4 • Persepolis
E4 • Pasargadae
E3 • MEDIA
E3 • Ecbatana
E3 • Rhagae
E3 • Hecatompylos
F3 • PARTIA
G3 • ARIA
G3 • Alejandria Areion
G3 • Alejandria Prophthasia
F4 • DRANGIANA
G4 • ARACHOSIA
G4 • Alejandria Arachosiorum
H3 • Kabul
G3 • Drapsaca
H3 • Alejandria Oxiana
G3 • Drapsaca
G3 • BACTRIA
G3 • Bactra
G2 • Derbent
G2 • SOGDIANA
G2 • Maracanda
G2 • Bukhara
G2 • Maracanda
H2 • Alejandria Eschate
G2 • Maracanda
G2 • Derbent
G3 • Bactra
G3 • BACTRIA
G3 • Drapsaca
H3 • Kabul
H3 • Taxila
H5 • INDIA
H4 • Alejandria
G4 • GEDROSIA
F4 • Pura
E4 • PERSIA
F4 • Alejandria
F4 • CARMANIA
E4 • Pasargadae
E4 • Persepolis
E3 • Susan
D3 • Babilonia
[Dadduma pay a disso]
A3 CRETA
D4 ARABIA
[Dandanum]
B3 Baybay Mediteraneo
C5 Nalabaga a Baybay
E4 Gulpo ti Persia
G5 Baybay ti Arabia
[Karayan]
B4 Nilo
D3 Eufrates
D3 Tigris
G4 Indus
[Mapa iti panid 27]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Imperio ti Roma
A1 BRITANIA
A3 ESPANIA
B1 GERMANIA
B2 GAUL
B2 ITALIA
B2 Roma
B3 Cartago
C2 ILIRICO
C3 GRECIA
C3 Actium
C3 Cirene
D2 Byzantium (Constantinople)
D3 ASIA MENOR
D3 Efeso
D3 Aleppo
D3 Antioquia (ti Siria)
D3 Damasco
D3 Gerasa (Jarash)
D3 Jerusalem
D3 Alejandria
D4 EGIPTO
[Dandanum]
A2 Taaw Atlantico
C3 Baybay Mediteraneo
D2 Nangisit a Baybay
D4 Nalabaga a Baybay
[Ladawan iti panid 26]
Idi naibangonna manen ti Rabba, pinanaganan dayta ni Ptolemy II iti Filadelfia. Adda pay laeng dagiti rebba ti dakkel a teatro dagiti Romano
[Ladawan iti panid 27]
Gerasa (Jarash), maysa a siudad iti Decapolis
[Ladawan iti panid 27]
Dagiti kalsada dagiti Romano, a kas iti daytoy iti asideg ti Aleppo, ket dimmanon idiay Europa, Makin-amianan nga Africa, ken iti Makintengnga a Daya. Dinaliasat dagiti Kristiano dagitoy a kalsada tapno isaknapda ti kinapudno iti Biblia