AMOREO

“Ti Amoreo” ket agparang iti listaan ti annak ni Canaan, ngem iti dadduma a teksto, daytoy a termino, a kankanayon a pangmaymaysa ti pormana iti Hebreo a teksto, ket maus-usar a tumukoy iti intero a tribu dagiti Canaanita a nagtaud iti nagkauna nga Amoreo. Ngarud, Hamitiko ti pulida.​—Ge 10:6, 15, 16; 1Cr 1:13, 14.

Idi tiempo ni Abraham, ti ari ti Elam, a nakikappon iti tallo a sabsabali pay nga ar-ari, nangrubbuot iti abagatan ti Canaan ket pinarmekna ti sumagmamano kadagiti Amoreo nga agnanaed iti Hazazon-tamar, naikuna nga adda iti abagatan a laud ti Natay a Baybay. Tallo a lallaki nga Amoreo nga agnanaed iti Hebron wenno iti asideg dayta ket “kakappon . . . ni Abram,” ngarud isu tinulonganda a nangkamat ken nangparmek kadagiti rimmaut nga ar-ari, iti kasta inispalda ti kaanakanna a ni Lot. (Ge 14) Kaskasdi, maysa a tiempo kalpasan dayta, ti Dios binalakadanna ni Abraham nga inton ti biddut dagiti Amoreo ‘dumteng iti pannakaan-anay’ kamaudiananna, dagiti kaputotan ni Abraham agsublida idiay Canaan manipud iti ganggannaet a daga ket tagikuaenda ti daga dagiti Amoreo.​—Ge 15:13-21.

Sakbay unay ti ipapatay ni Jacob idiay Egipto, dayta a patriarka inkarina ken Jose: “Itedko kenka ti maysa a deppaar ti daga a nangnangruna ngem iti kakabsatmo, nga innalak iti ima dagiti Amoreo babaen ti kampilanko ken babaen ti baik.” (Ge 48:22) Yantangay ti sao a naipatarus a “deppaar” iti daytoy a teksto ket shekhemʹ iti Hebreo, adda dagiti nagkuna a ni Jacob tuktukoyenna idi ditoy ti benneg ti daga a ginatangna iti asideg ti Siquem (Heb., Shekhemʹ). (Ge 33:18, 19) Nupay kasta, daydi a pananggatang ket transaksion a nabuyogan iti kappia, ket awan rekord maipapan iti aniaman a pannakibakal ni Jacob mainaig iti dayta a daga. Nupay ti annak ni Jacob sirurungsot a rinautda dagiti tattao ti Siquem idi agangay, saan nga inaklon ni Jacob ti responsabilidad iti dayta a tignay iti daydi a tiempo (Ge 34:30); ket idi matmatayen, inlunodna ti unget da Simeon ken Levi a nanggutugot iti iraraut. (Ge 49:5-7) Gapuna, kasla ad-adda a nainkalintegan a tarusan ti kari ni Jacob kas maysa a naimpadtuan nga ebkas nga iti dayta, babaen iti pammati, nasirmatana a kasla naipatungpalen ti masanguanan a panangparmek iti Canaan, nga arigna a ni Jacob ‘innalana ti daga dagiti Amoreo’ babaen iti kampilan ken bai dagiti kaputotanna.

Kangrunaan a Tribu iti Canaan. Ti sumagmamano a komentarista ibilangda a ti termino nga “Amoreo” kas nausar iti Genesis 15:16 ken 48:22 ket irepresentarna ti amin nga il-ili ti Canaan. Agparang a dagiti Amoreo ti kapatgan wenno kangrunaan a tribu iti Canaan idi tiempo ti Ipapanaw dagiti Israelita manipud Egipto. (Idiligyo ti De 1:6-8, 19-21, 27; Jos 24:15, 18; Uk 6:10.) No agpayso daytoy, nainkalintegan ngarud a kunaen a, no dadduma, ti sabsabali pay a nababbaba wenno nainaig a tribu ket rumbeng a matukoy iti sidong ti nagan ti kangrunaan a tribu dagiti Amoreo. Gapuna, iti Numeros 14:44, 45, kunaen ti salaysay a “dagiti Amalekita” ken “dagiti Canaanita” impalak-amda kadagiti Israelita ti damo a namilitariaan a pannakaabakda, idinto ta iti imbinsabinsa ni Moises a paspasamak iti Deuteronomio kapitulo 1, naibaga laeng a “dagiti Amoreo” ti nangipalak-am iti pannakaabak. (De 1:44) Kasta met, iti Josue 10:5, naikuna a ti Jerusalem inturayan ti maysa nga Amoreo nga ari (idiligyo ti Eze 16:3, 45) ngem iti dadduma a teksto naipakita a nagtaengan dayta dagiti Jebuseo. (Jos 15:8, 63; Uk 1:21; idiligyo met ti kaso ti Gabaon iti Jos 9:7 ken iti 2Sm 21:2.) Iti umasping a pamay-an, ti nagan ti maysa a tribu ti nasion ti Israel, ti Juda, ket tumukoy iti amin nga Israelita babaen iti nagan a “Judio.”

Nupay kasta, nailista met dagiti Amoreo a naisina kadagiti agwaywayas a Canaanita a tribu. (Ex 3:8; 23:23, 24; 34:11-15) Buklenda ti maysa kadagiti “pito a nasion nga ad-adu ti umilina ken nabilbileg” ngem ti Israel, nga aminda ket naipaay iti pannakadadael, a kadagitoy saan a makitulag ti Israel, saan a mangbukel iti pannakiasawa nga aliansa, saan met a makiraman iti ulbod a panagdaydayawda.​—De 7:1-4.

Ti 12 a managsimisim nga imbaon ni Moises idiay Canaan nakitada a ti kabambantayan a rehion ti paggigianan dagiti Amoreo, dagiti Heteo, ken dagiti Jebuseo, idinto ta dagiti Amalekita agnanaedda iti Negeb, ket dagiti Canaanita agtataengda iti igid ti baybay ken iti igid ti Jordan. (Nu 13:1, 2, 29) Kas iti naglabas, idi tiempo ni Abraham, agnanaed pay laeng dagiti Amoreo idiay Hebron kasta met iti sabsabali pay a siudad iti bambantay a lauden ti Jordan. (Jos 10:5) Nupay kasta, idi tiempo ti Ipapanaw ti Israel, sinerrekda ti teritoria dagiti Moabita ken dagiti Ammonita iti daya ti Jordan, ket tinagikuada ti rehion manipud naapres a ginget ti Arnon iti abagatan (kalpasan dayta, ti beddeng ti Moab), agingga iti naapres a ginget ti Jaboc iti amianan (ti beddeng ti Ammon). (Nu 21:13, 24, 26; Jos 12:2; Uk 11:22) Daytoy idi ti pagturayan ti Amoreo nga Ari Sihon, a dineskribir ni Josephus a Judio a historiador kas “rehion a nagsaad iti nagbabaetan ti tallo a karayan [ti Jordan, ti Arnon, ken ti Jaboc], iti kasta nagbalin dayta a kasla maysa nga isla.” (Jewish Antiquities, IV, 95 [v, 2]) Kanayonanna pay, iti amianan ti pagturayan ni Sihon, adda sabali pay nga Amoreo a pagarian nga idiay Basan ti pannakasentrona iti sidong ni Ari Og. Ti makin-abagatan a beddeng ti pagarianna agparang a kasla kadenna dagiti teritoria ni Sihon ken dagiti Ammonita, iti kasta saknapanna ti manipud Jaboc iti abagatan agingga iti Bantay Hermon iti amianan.​—De 3:1, 8.

Pannakaparmek Babaen iti Israel. Yantangay asidegen dagiti Israelita iti Naikari a Daga ken binilin ida ti Dios a saanda a sumrek kadagiti teritoria ti Moab ken Ammon (De 2:9, 37), kiniddawda ken Ari Sihon a palubosanna ida a lumasat iti kabesera a siudadna, ti Hesbon, a nangtedda iti pammasiguro: “Bay-annak a lumasat iti dagam. Saankamto a sumiasi nga agturong iti talon wenno iti kaubasan. Awanto ti bubon nga inumanmi iti danum. Aglasatkamto iti dalan ti ari agingga a makalabaskami iti teritoriam.” Ngem imbes a patganna ti kiddawda, ni Sihon dinarupna ti Israel a kaduana dagiti nagtitipon a puersana ngem dagus a naabakda idiay Jahaz iti asideg ti Hesbon, ket ti intero a teritoria ni Sihon tinagikua dagiti Israelita. (Nu 21:21-32; De 2:24-36; kitaenyo ti SIHON.) Idi sinerrekda ti kabangibang a teritoria ni Ari Og, ti Israel pinarmekda met daytoy nga Amoreo nga agturay, a kinautiboda ti 60 a nasarikedkedan a siudad. (Nu 21:33-35; De 3:1-7; kitaenyo ti OG.) Gapu iti pannakaabak dagitoy a nabibileg nga Amoreo a pagarian iti ima ti Israel, nakarikna iti panagalinggaget dagiti tattao iti Moab (Nu 22:2-4) ken kasta met kadagiti umili ti Canaan, kas ipalgak ti sasao ni Rahab kadagiti Israelita a managsimisim. (De 2:24, 25; Jos 2:9-11) Ti teritoria dagiti dua a naabak nga Amoreo nga ar-ari ket nagbalin a tawid dagiti tribu da Ruben ken Gad ken ti kagudua ti tribu ni Manases.​—Nu 32:31-33, 39; De 3:8-13.

No maipapan kadagiti Amoreo nga adda iti laud ti Jordan, “nangrugi a marunaw dagiti pusoda” apaman a nangngegda ti namilagruan nga ibaballasiw dagiti Israelita iti Jordan. Mabalin a daytoy a milagro, agraman dagiti nakaskasdaaw a balligi a nagun-odanen ti Israel, ti maysa a makagapu no apay a saan a rimmaut dagiti Amoreo iti pakarso dagiti Israelita idi agangay idi tiempo a nakugit dagiti Israelita a lallaki wenno bayat a maramrambakan ti Paskua. (Jos 5:1, 2, 8, 10) Nupay kasta, kalpasan ti pannakadadael ti Jerico ken Ai, nabukel ti maysa a dakkel nga aliansa dagiti tribu ti Canaan tapno agkaykaysada a makigubat iti Israel. (Jos 9:1, 2) Idi a dagiti Heveo a lallaki ti Gabaon pinilida ti makikappia iti Israel, dagus a rinaut ida ti “lima nga ari dagiti Amoreo” ket nalisianda laeng ti pannakadadael gapu iti agpatnag a panagmartsa dagiti puersa ni Josue ken iti namilagruan nga ibaballaet ni Jehova.​—Jos 10:1-27; 11:19.

Kalpasan daytoy a bakal ken kalpasan ti simmaganad a kampania ni Josue iti intero a daga, nabatad a naduprak ti pannakabalin dagiti Amoreo iti abagatan ti Palestina. Kaskasdi, dagiti Amoreo kadagiti makin-amianan a rehion nakialiansada iti dadduma pay a tribu tapno gubatenda ti Israel “iti dandanum ti Merom.” Yantangay nakaro ti pannakaparmekda, pulos a saanen a nadakamat dagiti Amoreo kas maysa a kangrunaan a mamagpeggad iti Israel. (Jos 11:1-9) Adda natda a nagtalinaed, ngem napabassit iti kasta unay ti teritoriada, ket idi agangay naiyegda iti pinuersa a panagtrabaho iti sidong ti panangituray dagiti Israelita. (Jos 13:4; Uk 1:34-36) Dagiti Amoreo a babbai ket innala dagiti Israelita kas assawa, a gapu iti daytoy naadda ti apostasia (Uk 3:5, 6), ket kaaduanna a dagiti Amoreo nagtultuloyda a makariribuk iti sumagmamano a tiempo, ta nadakamat nga idi kaaldawan ni Samuel, kalpasan ti nabileg a pannakaabak dagiti Filisteo, “naadda ti talna iti nagbaetan ti Israel ken dagiti Amoreo.” (1Sm 7:14) Karaman manen dagiti Amoreo kadagidiay naikabil iti pinuersa a panagtrabaho bayat ti panagturay ni Solomon. (1Ar 9:20, 21) Nagdindinamag ti idolatriada ken kinadakesda, a nabatad a pakabigbigan kadagiti amin a Canaanita. (1Ar 21:26; 2Ar 21:11) Ti panangala kadagiti Amoreo nga assawa maibilang pay laeng idi a nadagsen a parikut iti nagtetengngaan dagiti nagsubli nga Israelita kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia. (Esd 9:1, 2) Ngem idi agangay, dagiti Amoreo, a sigud a kangrunaan iti intero a Canaan, naan-anay a naawandan, a kas iti maysa a natayag, nakarangrangpaya a kayo a naikkat ti bungana ken nadadael dagiti ramutna.​—Am 2:9, 10.

Dagiti “Amurru.” Kadawyan nga ipapan dagiti sekular a historiador a dagiti Amoreo iti Biblia ket dagiti tattao a naawagan Amurru a nadakamat kadagiti nagkauna nga Akkadiano (Asirio-Babiloniko) a cuneiform a teksto. Naikuna a rimmaut dagiti Amurru iti Mesopotamia iti nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P. ken naaddaanda iti pagarian iti Babilonia iti adu a siglo. Ni Hammurabi, ti nalatak a manangted-linteg iti dayta a panawen, masansan a natukoy a nagtaud kadagiti “Amoreo.”

Nupay kasta, ti ebidensia maipapan kadagiti Amurru ket agparang a saanna a mapatalgedan dagiti nabileg a konklusion a naikuna nga isuda dagiti Amoreo a nadakamat iti Biblia. Ti Amurru kadagiti kadaanan a cuneiform a teksto gagangay a kaipapananna ti “laud” a tumukoy iti rehion iti laud ti Mesopotamia. Ni A. H. Sayce, iti The International Standard Bible Encyclopedia, kunaenna a ti nagan nga Amurru “ipasimudaagna laeng no sadino ti mismo a nagtaudanda sigun iti geograpia ti Mesopotamia, ken awan impormasion nga ipaayna maipapan iti pulida wenno iti pudpudno a naganda.” (Inurnos ni G. W. Bromiley, 1979, Tomo 1, p. 113) Nupay kunaen dagiti agdama a sekular a historiador a manipud iti Mari (maysa a kadaanan a siudad iti Eufrates iti makin-amianan a Mesopotamia) nagsaknap dagiti Amurru iti Mesopotamia, gistay amin dagiti rinibu a tapi a naala sadiay ket naisurat iti Semitiko nga Akkadiano (Asirio-Babiloniko) a pagsasao, ken adda sumagmamano a nagan a nagtaudda iti Semitiko iti Laud. Ngem kas nadakamaten, dagiti Amoreo iti Biblia ket Hamitiko, saan a Semitiko, ket nupay posible a nagusar iti Semitiko a pagsasao ti sumagmamano a grupo dagiti Amoreo, posible met a dagiti nagkauna nga Amurru ket “taga laud” laeng manipud kadagiti Semitiko a tattao nga agnanaed iti laud ti Babilonia. Iti A History of Israel (1981, p. 49), kunaen ni Propesor John Bright: “Iti uneg ti sumagmamano a siglo [iti maudi a paset ti maikatlo a milenio ken nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P.], dagiti tattao iti makin-amianan a laud a Mesopotamia ken makin-amianan a Siria natukoyda kadagiti cuneiform a teksto kas Amurru, kayatna a sawen, dagiti ‘Taga Laud.’ Nalawag a nagbalin daytoy a kadawyan a termino a tumukoy kadagiti agsasao iti nadumaduma a Semitiko a dialekto iti Amianan a Laud​—dagiti dialekto a nasarakan iti dayta a lugar ken nalabit karaman ditoy dagidiay puli nga idi agangay ket nagtaudan dagiti Hebreo ken dagiti Aramaeano.”