CHIPRE
Isla iti makin-amianan a daya a nagsulian ti Baybay Mediteraneo, adda iti agarup 70 km (43 mi) manipud kosta ti Cilicia idiay Asia Menor ken agarup 100 km (62 mi) manipud kosta ti Siria. Ti Chipre ti maikatlo a kadakkelan nga isla iti Mediteraneo, sumaruno iti Sicilia ken Sardinia. Agarup 160 km (100 mi) ti kaatiddog ti kangrunaan a paset ti Chipre ket, ngem agarup 72 km (45 mi) ti kaatiddog ti akikid a rawis ti daga iti makin-amianan a daya a nagsulian ti isla. Ti kaakabaan a paset ti isla ket 97 km (60 mi) ti kalawana. Ti kabambantayan ti Troodos iti makin-abagatan a laud ti ayan ti kangatuan a pasetna, ti Bantay Olympus, a dumanon agingga iti kangato a 1,951 m (6,401 pie). Adda sabali pay a kabambantayan a naipataraigid iti makin-amianan a kosta, ket adda ti makintengnga a tanap iti nagbaetan dagitoy dua a kabambantayan. Iti panawen ti lam-ek maabbungotan iti niebe dagiti alimpatok ti bambantay, idinto ta iti kalgaw ket napudot ken nadagaang kadagiti tanap. Manipud kadagiti kadaanan a tiempo nalatak ti isla gapu ta aduan iti gameng a gambang (wenno kobre), ket agpadis ti nagan ti isla ken daytoy a metal. (Ti sao a “kobre” ket naadaw iti Griego a Kyʹpros.)
MAPA: Chipre
Ti kangrunaan nga ipatuldo ti pammaneknek ti pakasaritaan kas “Kittim” iti Hebreo a Kasuratan isu ti Chipre. (Isa 23:1, 12; Da 11:30) Nalatak ti isla saan laeng a gapu iti gambangna no di ket kasta met iti nasayaat a kayona, nangnangruna ti kayo a sipres, a nalawag a naipatulod idiay Tiro iti kosta ti Fenicia a mausar iti panagaramid iti barko.—Eze 27:2, 6.
Gapu kadagiti pannakainaigna iti Kittim iti Biblia, mainanama a makita nga adda nakainaigan iti Grecia ti sigud a populasion ti Chipre. (Kitaenyo ti Ge 10:4; ni Javan ti nagtaudan dagiti Ioniano wenno nagkauna a Griego.) Ket pudno nga adda kasta a nakainaiganna, kas naipakita iti artikulo a KITTIM.
Idi nagballigi ni Alejandro a Dakkel iti Bakal ti Issus idi 333 K.K.P., nakialiansa kenkuana ti ar-ari kadagiti siudad nga estado ti Chipre. Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, ti Ptolemaiko a dinastia ti Egipto ti nangituray, ket kaaduan a paset ti Chipre ket nagtalinaed iti uneg ti sakup dagiti Egipcio agingga idi 58 K.K.P., idi innala ti Roma. Nupay saan nga espesipiko ti pannakailanadna, mabalin nga adda idiay Jerusalem dagiti Judio manipud Chipre iti piesta ti Pentecostes idi 33 K.P. Nayanak idiay Chipre ti Levita a ni Jose, ad-adda a pagaammo kas Bernabe.—Ara 4:36.
Kristianidad. Kalpasan ti pannakapapatay ni Esteban kas martir, naidadanes dagiti Kristiano a nagresulta iti pannakaiwarawara dagiti adalan, ket napan idiay Chipre ti sumagmamano kadakuada. Nangaskasabada kadagiti Judio nga agin-indeg sadiay. Adda dagiti Kristiano a taga Chipre a napan idiay siudad ti Antioquia, kabatog ti Chipre iti kosta ti Siria, ket sibaballigi unay a nangasabada kadagiti tattao a padada nga agar-aramat iti Griego a pagsasao. (Ara 11:19, 20) Idi naibaon manipud Antioquia da Pablo ken Bernabe a kakuyogda ni Juan Marcos maipaay iti umuna a panagdaliasatda kas misionero (a. 47-48 K.P.), ti damo a teritoriada ket ti isla a nakayanakan ni Bernabe, ti Chipre. Idi dimtengda iti Salamis a napateg a siudad ti komersio, iti makindaya a kosta ti Chipre, saan laeng a maymaysa a sinagoga ti nakitada, a mangipasimudaag nga adu a Judio ti agnanaed sadiay. Kalpasan ti panangibunannagda iti sao ti Dios ditoy, a linasatda ti intero nga isla nga agturong idiay Pafo iti makinlaud a kosta, nga isu idi ti probinsia a kabesera ti Roma. Ditoy a nakasangoda ti interesado a prokonsul, ni Sergio Paulo, ken ti bumusbusor a mangkukulam, ni Elimas (Bar-Jesus).—Ara 13:1-12.
Ti historiador a ni Lucas ket umiso iti panangtukoyna iti prokonsul idiay Chipre. Nayakar ti Chipre iti panangituray ti Senado ti Roma idi 22 K.K.P., isu a ti nadutokan a gobernador ti isla ket addaan iti titulo a prokonsul (saan laeng a basta pannakabagi), maysa a diputado a gobernador nga agak-akem kas pannakabagi ti Senado.
Manipud puerto ti Pafo, ni Pablo ken ti kakaduana naglayagda nga agturong idiay Pamfilia iti kosta ti Asia Menor. (Ara 13:13) Kalpasan ti agarup dua a tawen, nagsubli ni Bernabe iti nakayanakanna a daga a kaduana ni Juan Marcos tapno mangaramidda iti kanayonan pay a trabaho a panagaramid-adalan, idinto ta ni Pablo nagluas iti maikadua a panagbaniagana kas misionero a lumasat iti Asia Menor (a. 49 K.P.). (Ara 15:36-41) Idi agngudo ti maikatlo a panagdaliasat ni Pablo (a. 56 K.P.), idi aglaylayag manipud Patara iti makin-abagatan a laud a kosta ti Asia Menor bayat ti panagturongna idiay Fenicia, limmabas ti apostol a matantannawaganna ti Chipre ngem ‘pinanawanna dayta iti makannigid a deppaar,’ nabatad a limmasat iti makin-abagatan a laud nga ungto ti isla bayat ti panagturong ti barko idiay Tiro. (Ara 21:1-3) Di nagbayag kalpasan dayta, idi nakagteng idiay Jerusalem, sinangailida ni Pablo iti pagtaengan ni Mnason, a taga Chipre a kas ken Bernabe. (Ara 21:15, 16) Iti panagdaliasat ni Pablo nga agturong idiay Roma, naglayag ti barkona “iti sidong ti malingdan ti Chipre, agsipud ta sumuba dagiti angin.” Yantangay iti laud ken amianan a laud ti paggapuan ti angin iti daydi a tiempo ti tawen, a mangsuba kadakuada no bumallasiwda iti nalayang a baybay, nabatad a daytoy ti makagapu a nanglikaw ti barko iti makindaya nga ungto ti Chipre ket kalpasanna naglayag iti kosta ti Asia Menor, a sadiay dagiti puyupoy iti takdang ket nakatulong iti panaglayagda nga agpalaud.—Ara 27:4, 5, 9, 12.