HAM
1. Maysa kadagiti tallo nga annak ni Noe, nayanak kalpasan ti 2470 K.K.P. (Ge 5:32; 7:6; 11:10) Nalabit isu ti buridek (Ge 9:24); nupay kasta, nailista a maikadua iti Genesis 5:32; 6:10; ken iti dadduma pay a teksto. Iti Genesis 10:21 ni Sem ket naawagan “ti kabsat ti inauna a ni Jafet.” Patien ti dadduma a ti sasao nga ‘inaudian nga anak’ iti Genesis 9:24 ket tumukoy iti apoko ni Noe a ni Canaan.—Kitaenyo ti CANAAN, CANAANITA Num. 1.
Ni Ham ti ama ti uppat nga annak, da Cus, Mizraim, Put, ken Canaan. (Ge 10:6; 1Cr 1:8) Nagtaud kadagitoy nga annak ni Ham dagiti Etiope, Egipcio, sumagmamano a tribu ti Arabia ken Africa, ken dagiti Canaanita. Nupay naikuna a Semitiko ti pagsasao ti dadduma kadagiti Hamitiko a tribu ken nasnasion a nailista iti Genesis kapitulo 10, saanna a kayat a sawen daytoy a saanda a nagtaud iti Hamitiko a kapuonan wenno saanda a sigud nga agsasao iti Hamitiko a lenguahe. Ta adu kadagiti il-ili ti nangadaptar iti pagsasao dagiti nangparmek kadakuada, ti sabali pay nga ili a nakitimpuyoganda, wenno ti daga nga immakaranda.
Nangasawa ni Ham sakbay ti Layus. Nakalasat iti Layus agraman ti asawana, ti ama ken inana, ken ti dua a kakabsatna ken ti assawada. (Ge 6:18; 7:13; 8:15, 16, 18; 1Pe 3:19, 20) Dagiti annak ni Ham ket naipasngay kalpasan ti Layus.
Sumagmamano a tiempo kalpasanna, adda pasamak a nakaaramidanna iti banag a nakailunodan ti anakna a ni Canaan. Nabartek ni Noe iti arak ket linukasanna ti bagina iti toldana. Nakita ni Ham ti kinalamolamo ti amana ket imbes nga ipakitana ti umiso a panagraem ken Noe, nga isu ti ulo ti pamilia ken ti adipen ken mammadto nga inaramat ti Dios kas instrumento tapno mataginayon ti natauan a puli, insarsarita ni Ham iti kakabsatna ti nakitana. Impakita da Sem ken Jafet ti umiso a panagraemda babaen ti pannagnada a nakatallikud nga adda imetda a kagay tapno iyarpawda ken Noe, iti kasta saanda a makita ti kinalamolamo ti amada a mangibunga iti pannakaumsi. Idi nakariing ni Noe, nangisawang iti lunod iti anak ni Ham a ni Canaan, saan a ken Ham a mismo. Iti naipakadua a pamendision ken Sem, a nakairamanan iti pamendision ken Jafet, nalaktawan ken saan a nadakamat ni Ham; ni Canaan laeng ti nadakamat kas nailunod ken naipadto nga agbalin nga adipen da Sem ken Jafet.—Ge 9:20-27.
Posible a ni Canaan ti direkta a nakaaramid iti di umiso ken Noe ket saan a kinorehir ni amana a Ham. Wenno, iti napaltiingan a panagipadtona, nasaksakbay a nakita ni Noe a ti dakes a matawidto dagiti putot ni Canaan ti dakes a pagannayasan ni Ham, a nalabit makitkitan ken Canaan. Natungpal ti maysa a paset ti lunod idi a dagiti Semitiko nga Israelita pinarukmada dagiti Canaanita. Dagidiay saan a nadadael (kas pagarigan, dagiti Gabaonita [Jos 9]) ket nagbalinda nga ad-adipen ti Israel. Adu a siglo kalpasanna, ti lunod ket naaddaan iti dakdakkel a kaitungpalan idi a ti Jafetiko a sangalubongan a pannakabalin ti Medo-Persia, Grecia, ken Roma ket inturayanda dagiti kaputotan ni Canaan nga anak ni Ham.
Adda di umiso a pagarup ti dadduma a tattao a ti nangisit a puli ken ti pannakaadipen dagiti kameng dayta a puli ket resulta ti lunod a naisawang ken Canaan. Ngem iti kasunganina, dagiti kaputotan ti nailunod a ni Canaan ket saanda a nangisit a puli. Ti nangisit a puli ket nagtaud ken Cus ken mabalin a ken Put, ti sabali pay nga annak ni Ham a saan a nairaman iti daydi napasamak wenno iti lunod.
2. Maysa a siudad iti Zuzim iti daya ti Jordan. (Ge 14:5) Daytoy a siudad ket inabak ti ari ti Elam a nakikappon iti tallo a sabsabali pay nga ar-ari idi dinuprakda ti panagrebelde dagiti siudad ti Distrito iti lugar ti Natay a Baybay. (Ge 14:1-12) Ti urnos a pannakailista ti Ham iti Genesis 14:5, 6 agparang nga adda dayta iti abagatan ti Asterot-carnaim ken amianan ti Save-kiriataim. Nataginayon ti nagan ti siudad iti agdama a purok ti Ham iti Wadi er-Rejeileh (naawagan met iti Wadi Ham) agarup 6 km (3.5 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Irbid iti ʽAjlun, ken agarup 30 km (19 mi) iti abagatan-a-daya ti makin-abagatan nga ungto ti Baybay ti Galilea. Ti mismo a kadaanan a siudad ket agparang nga isu ti tell (Tell Ham) nga adda iti kabangibang.
3. Iti Salmo, ti “Ham” ket nainaig iti Egipto, ta naawagan dayta “iti daga ni Ham.”—Sal 78:51; 105:23, 27; 106:21, 22; kitaenyo ti EGIPTO, EGIPCIO.