AR-ARI, DAGITI LIBRO TI
Dagiti libro ti Nasantuan a Kasuratan a mangisalsalaysay iti pakasaritaan ti Israel manipud maudi nga al-aldaw ni Ari David agingga iti pannakaluk-at ni Ari Jehoiaquin iti pagbaludan idiay Babilonia.
Ti dua a libro ti Ar-ari ket sigud a maymaysa a lukot a maawagan Ar-ari (Heb., Mela·khimʹ), ket iti Hebreo a Biblia ita maibilang pay laeng dagitoy kas maymaysa a libro, ti maikapat iti benneg a pagaammo kas Dagiti Immun-una a Mammadto. Iti Griego a Septuagint, dagiti Libro ti Ar-ari ket naawagan Maikatlo ken Maikapat a Pagpagarian, a dagiti Libro ti Samuel ti naawagan Umuna ken Maikadua a Pagpagarian. Iti Latin a Vulgate, dagitoy a libro ket pagaammo kas uppat a libro ti Ar-ari agsipud ta kaykayat ni Jerome ti nagan a Regum (Ar-ari), a maitunos iti Hebreo a paulo, imbes a ti literal a pannakaipatarus ti paulo a Regnorum (Pagpagarian) iti Septuagint. Ti pannakabingayda iti Septuagint kas dua a libro ket nagbalin a mayanatup agsipud ta ti addaan-bokales a Griego a patarus nagkasapulan iti ad-adu nga espasio a gistay mamindua no idilig iti Hebreo, nga awanan bokales agingga idi maudi a kagudua ti umuna a milenio ti Kadawyan a Panawen. Kadagiti Griego a bersion, saan a kanayon nga agpapada ti paset a nakabingayan ti Maikadua a Samuel ken ti Umuna nga Ar-ari. Kas pagarigan, ti panangbingay nga inaramid ni Lucian iti kritikal a rebisionna iti Septuagint, ti Umuna nga Ar-ari ket mangrugi iti 1 Ar-ari 2:12 kas agparang kadagiti agdama-aldaw a Bibliatayo.
Pannakaisurat Dagiti Libro. Nupay ti nagan ti mannurat kadagiti libro ti Ar-ari saan a nailanad kadagiti dua a salaysay, ni Jeremias ti ipatuldo ti Kasuratan ken ti Judio a tradision. Awanen ti sabali pay a paset ti Biblia a pagparangan ti adu a Hebreo a sasao ken ebkas a masarakan kadagitoy a dua a libro malaksid iti padto ni Jeremias. Dagiti libro ti Ar-ari ken ti libro ti Jeremias an-anayenda dagiti impormasion a linaon ti maysa ken maysa; kadawyanna nga ababa laeng ti pannakadeskribir ti maysa a pasamak no naan-anayen a nadeskribir iti sabali. Mainanama a saanen a madakamat ti nagan ni Jeremias kas mannurat, nupay maysa a nakalatlatak a mammadto, agsipud ta dagiti aramidna nailanaden iti libro a nanaganan iti naganna. Dagiti libro ti Ar-ari dakamatenda dagiti kasasaad ti Jerusalem kalpasan a nangrugi ti pannakaidestiero, mangipasimudaag a ti mannurat saan a naipan idiay Babilonia, a kasta a mismo ti kasasaad ni Jeremias.—Jer 40:5, 6.
Sigun iti sumagmamano nga eskolar, adda bambanag kadagiti libro ti Ar-ari nga ibilangda kas ebidensia a gapuanan dagita ti nasursurok ngem maysa a mannurat wenno mananggupgop. Nupay kasta, maimutektekan koma nga agpapada ti sasao, estilo, bokabulario, ken gramatika a naaramat kadagita, malaksid laeng iti panagduduma a gapuanan ti sabasabali a reperensia.
Ti Umuna nga Ar-ari saklawenna ti periodo nga agarup 129 a tawen, mangrugi iti maudi nga al-aldaw ni Ari David, idi agarup 1040 K.K.P., ken aglayon agingga iti ipapatay ni Ari Jehosafat ti Juda idi agarup 911 K.K.P. (1Ar 22:50) Ti Maikadua nga Ar-ari mangrugi iti panagturay ni Ocozias (a. 920 K.K.P.) ken aglayon agingga iti pagnguduan ti maika-37 a tawen ti pannakaidestiero ni Jehoiaquin, idi 580 K.K.P., maysa a periodo nga agarup 340 a tawen. (2Ar 1:1, 2; 25:27-30) Gapuna, dagiti napagtipon a salaysay dagiti libro ti Ar-ari saklawenda ti agarup uppat ket kagudua a siglo iti pakasaritaan dagiti Hebreo. Yantangay dagiti pasamak a nailanad kadagita ramanenda ti paspasamak agingga iti 580 K.K.P., saan pay ngarud a nakompleto dagitoy a libro sakbay daytoy a petsa, ket agsipud ta awan nadakamat a panagpatingga ti pannakaidestiero idiay Babilonia, awan duadua a naileppas dagita kas maymaysa a lukot sakbay dayta a tiempo.
Agparang nga idiay Juda ti lugar a nakaisuratan ti kaaduan a paset dagitoy dua a libro, agsipud ta sadiay a magun-odan ti kaaduan nga impormasion a kasapulan. Nupay kasta, lohikal a kunaen a ti Maikadua nga Ar-ari nairingpas idiay Egipto, a nakaipanan ni Jeremias kalpasan ti pannakapapatay ni Gedalias idiay Mizpa.—Jer 41:1-3; 43:5-8.
Kanayon a karaman dagiti libro ti Ar-ari iti Judio a kanon ket maawatda kas kanonikal. Maitutop laeng daytoy, agsipud ta dagitoy a libro itultuloyda nga idur-as ti kangrunaan a tema ti Biblia, ti pannakaalangon ti kinasoberano ni Jehova ken ti naan-anay a pannakaitungpal ti panggepna maipaay iti daga, babaen iti Pagarianna iti sidong ni Kristo, ti naikari a Bin-i. Mainayon pay, naitampok ti tallo a kangrunaan a mammadto, da Elias, Eliseo, ken Isaias, ket naipakita a sigurado a matungpal dagiti padtoda. Ti paspasamak a nailanad kadagiti libro ti Ar-ari ket natukoy ken nailawlawag iti dadduma pay a paset ti Kasuratan. Adda tallo a banag a tinukoy ni Jesus a naisurat kadagitoy a libro—maipapan ken Solomon (Mt 6:29), ti reyna ti abagatan (Mt 12:42; idiligyo ti 1Ar 10:1-9), ken ti balo a babai a taga Sarepta ken ni Naaman (Lu 4:25-27; idiligyo ti 1Ar 17:8-10; 2Ar 5:8-14). Dinakamat ni Pablo ti salaysay maipapan ken Elias ken ti 7,000 a lallaki a saan a nagparintumeng ken Baal. (Ro 11:2-4; idiligyo 1Ar 19:14, 18.) Tinukoy ni Santiago dagiti panagkararag ni Elias maipaay iti tikag ken tudo. (San 5:17, 18; idiligyo 1Ar 17:1; 18:45.) Dagitoy a pannakatukoy dagiti tignay dagiti indibidual a nadeskribir kadagiti libro ti Ar-ari pasingkedanda a kanoniko dagitoy a surat.
Ti kaaduan a paset dagiti libro ti Ar-ari ket nagtaud kadagiti naisuraten a rekord, ket sibabatad nga ipakita ti mannurat a nagkonsulta kadagidiay a reperensia maipaay iti sumagmamano nga impormasion nga inlanadna. Tinukoyna ti “libro dagiti pasamak ni Solomon” (1Ar 11:41), ti “libro dagiti pasamak iti al-aldaw ti ar-ari ti Juda” (1Ar 15:7, 23), ken ti “libro dagiti pasamak iti al-aldaw ti ar-ari ti Israel” (1Ar 14:19; 16:14).
Ti maysa kadagiti kadadaanan a Hebreo a manuskrito nga adda pay laeng ita a napetsaan iti 1008 K.P. linaonna dagiti kompleto a libro ti Ar-ari. Adda dagiti libro ti Ar-ari (iti Griego) iti Vatican No. 1209 ken iti Alexandrine Manuscript, ngem awan dagita iti Sinaitiko a Manuskrito. Nasarakan kadagiti rukib ti Qumran ti sumagmamano a pirsay dagiti libro ti Ar-ari a nabatad nga addan sakbay pay ti Kadawyan a Panawen.
Ti pakabuklan dagitoy a libro ipakitana a ti nagsurat wenno namagtitipon inlanadna ti napapateg nga impormasion maipapan iti tunggal ari tapno maipakita ti panagsasaganad ti paspasamak ken maipalgak no ania ti panangmatmat ti Dios iti tunggal ari, makaay-ayo wenno saan. Ti kangrunaan a banag a naitampok isu ti pannakainaig ti panagturayda iti panagdaydayaw ken Jehova. Kalpasan a naisalaysay ti panagturay ni Solomon, naipasdek ti gagangay a pamay-an a pannakadeskribir ti tunggal panagturay malaksid laeng iti sumagmamano, bayat nga aggiddan a mapaspasamak ti dua a pakasaritaan a kanayon nga agkanaig. Maipapan iti pannakaisalaysay ti ar-ari ti Juda, masansan a nadakamat pay nga umuna no siasino ti agdama nga ari ti Israel iti dayta a tiempo, kalpasanna naipaay ti edad ti ari, ti kapaut ti panagturayna, ti lugar a nagturayanna, ken ti nagan ken pagtaengan ti inana, a ti nagan ti ina ket napateg a detalye agsipud ta adu ti assawa ti sumagmamano nga ar-ari ti Juda. Iti pagnguduan ti salaysay maipapan iti tunggal ari, nadakamat ti gubuayan ti impormasion, ti pannakaitabon ti ari, ken ti nagan ti sunona. Nailanad ti sumagmamano kadagitoy a detalye maipaay iti tunggal ari ti Israel, ngem saan a nailanad ti edad ti ari idi tiempo nga agtugaw iti trono ken ti nagan ken pagtaengan ti inana. Ti impormasion a naipaay iti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari ket makatulong unay iti panangadal iti kronolohia ti Biblia.—Kitaenyo ti KRONOLOHIA.
Dagiti libro ti Ar-ari ket saan laeng a maysa a rekord ti pakasaritaan wenno salaysay ti paspasamak a kas iti maysa a kronika. Ipadamagda ti paspasamak iti pakasaritaan ken ilawlawagda ti kaipapanan dagita. Agparang a naikkat iti salaysay ti aniaman a banag a saan a direkta a nainaig iti idudur-as ti panggep ti Dios ken saan a mangiparparangarang kadagiti prinsipio nga inaramat ni Jehova iti pannakilangenna iti ilina. Saan a nailimed dagiti biddut ni Solomon ken ti dadduma pay nga ar-ari ti Juda ken Israel no di ket sipaprangka a naisalaysay dagita.
Arkeolohikal a Pammaneknek. Ti adu a natakuatan a kadaanan nga alikamen mangipaayda iti pammatalged nga umiso ti libro ti Ar-ari no mainaig iti pakasaritaan ken geograpia. Ti arkeolohia, kasta met ti makita ita a pammaneknek, patalgedanna ti kaadda dagiti kabakiran ti sedro idiay Libano, a nagalaan ni Solomon iti kaykayo maipaay kadagiti panagbangonna idiay Jerusalem. (1Ar 5:6; 7:2) Sigun iti ebidensia a nasarakan iti labneng ti Jordan, nga ayan idi ti Succot ken Zaretan, adda idi maar-aramid a panagpanday ken panagdamili sadiay.—1Ar 7:45, 46.
Ti panangraut ni Sisac iti Juda idi tiempo ni Rehoboam (1Ar 14:25, 26) ket patalgedan ti mismo a rekord ni Faraon a naikitikit kadagiti diding ti templo ti Karnak idiay Egipto. Iti maysa a nangisit nga apug a bato nga obelisko ti Asirio nga Ari Salmaneser III a nasarakan idiay Nimrud idi 1846, nailadawan ti nalabit maysa a babaonen ni Jehu nga agrukruknoy iti sanguanan ni Salmaneser. Daytoy a pasamak, nupay saan a nadakamat kadagiti libro ti Ar-ari, mangipaay iti kanayonan a pammasingked a pudpudno ti pakasaritaan maipapan ken Ari Jehu ti Israel. Ti nakaad-adu a patakder nga imbangon ni Acab, a pakairamanan ti “balay a marfil nga imbangonna” (1Ar 22:39), ket patalgedan a mismo dagiti rebba a nasarakan idiay Samaria.
Isalaysay ti Bato a Moabita ti sumagmamano a pasamak a nainaig iti panagalsa ni Ari Mesa maibusor iti Israel, nga idatagna ti bersion ti Moabita a monarka maipapan iti napasamak. (2Ar 3:4, 5) Karaman met ti Tetragrammaton iti daytoy nga alpabetiko a kitikit.
Masarakan ti nagan a Peca iti linaon ti maysa a rekord ti pakasaritaan a naikuna a gapuanan ni Tiglat-pileser III. (2Ar 15:27) Ti kampania militar ni Tiglat-pileser III maibusor iti Israel ket nadakamat kadagiti rekord ti pakasaritaanna ken iti maysa a kitikit iti patakder idiay Asiria. (2Ar 15:29) Nasarakan met ti nagan a Hosea idi naibuksilan ti linaon dagiti kitikit a mainaig iti kampania militar ni Tiglat-pileser.—2Ar 15:30; Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 282-284.
Nupay ti sumagmamano kadagiti pannakidangadang ti Asirio nga Ari Senaquerib nadakamat kadagiti rekord ti pakasaritaanna, saan a nadakamat ti panangdadael ti anghel iti 185,000 a buyot ni Senaquerib idi impangtana ti Jerusalem (2Ar 19:35), ket saantayo nga inanamaen a daytoy nakaro a pannakaabakna ilanadna kadagiti napasindayag a rekordna. Ti maudi a sasao kadagiti libro ti Ar-ari ket nabatad a patalgedan ti arkeolohia babaen iti cuneiform a taptapi a nakabakab idiay Babilonia. Ipatuldo dagitoy a tapi a naibalud ni Jaʼukinu (Jehoiaquin) idiay Babilonia ket dakamatenna nga isu sinustentuan ti paggamengan ti ari.—2Ar 25:30; Ancient Near Eastern Texts, p. 308.
Dagiti Kaitungpalan ti Padto. Naglaon dagiti libro ti Ar-ari iti nadumaduma a padto ken ipatuldoda dagiti nabatad a kaitungpalan dagita. Kas pagarigan, ipakita ti 1 Ar-ari 2:27 ti kaitungpalan ti sao ni Jehova maibusor iti balay ni Eli. (1Sm 2:31-36; 3:11-14) Natungpal dagiti padto maipapan ken Acab ken iti balayna. (Idiligyo ti 1Ar 21:19-21 iti 1Ar 22:38 ken 2Ar 10:17.) Pimmudno ti naipadto maipapan ken Jezebel ken iti bangkayna. (Idiligyo ti 1Ar 21:23 iti 2Ar 9:30-36.) Ket ti paspasamak iti pakasaritaan patalgedanda ti kinaumiso ti naipadto a pannakadadael ti Jerusalem.—2Ar 21:13.
Karaman iti adu a punto a naitampok kadagiti libro ti Ar-ari isu ti kinapateg ti panangannurot kadagiti kalikaguman ni Jehova ken kasta met dagiti nakas-ang nga ibunga ti di panangikankano kadagiti nalinteg a bilbilinna. Ti dua a libro ti Ar-ari sibibileg a pasingkedanda ti naipakpakauna a resulta ti panagtulnog ken panagsukir ken Jehova a Dios.
[Kahon iti panid 216]
DAGITI TAMPOK TI UMUNA NGA AR-ARI
Ababa a sumario ti pakasaritaan ti pagarian ti Juda ken ti pagarian ti Israel manipud maudi nga al-aldaw ni David agingga iti ipapatay ni Jehosafat
Ti umuna a libro ti Ar-ari ket sigud a kadua ti Maikadua nga Ar-ari iti maymaysa a lukot
Nagdindinamag ni Solomon gapu iti naisangsangayan a kinasiribna idi rugrugi ti turayna, ngem nagtungpal iti panagapostasia
Babaen ti napinget a panagtignay ni Natan, linapdanna ti gandat ni Adonias nga agbalin nga ari iti Israel; naitrono ni Solomon (1:5–2:12)
Kiniddaw ni Solomon ti sirib idi sinaludsodan ni Jehova no ania ti tarigagayanna; naipaayan pay iti kinabaknang ken dayag (3:5-15)
Ti inted-Dios a sirib ket nabatad iti panangtaming ni Solomon iti kaso ti dua a balangkantis, nga agpada a mangikunkuna nga anakda ti maymaysa nga ubing a lalaki (3:16-28)
Rimmang-ay ni Ari Solomon ken ti Israel iti sidong ti turayna; nagdinamag iti lubong ti di maartapan a sirib ti ari (4:1-34; 10:14-29)
Imbangon ni Solomon ti templo ni Jehova ken idi agangay maysa a palasio nga aduan patpatakder; kalpasanna naguummong dagiti amin a lallakay ti Israel maipaay iti inagurasion (5:1–8:66)
Santipikaren ni Jehova ti templo, ipasiguradona ken Solomon nga agtalinaed ti naarian a linia, ngem mamakdaar maibusor iti di kinamatalek (9:1-9)
Umay ti reyna ti Sheba tapno kitaenna a mismo ti kinasirib ken kinarang-ay ni Solomon (10:1-13)
Idi lakayen ni Solomon, inimpluensiaan ti adu a ganggannaet nga assawana ken simmurot kadagiti ganggannaet a didios (11:1-8)
Magudua ti nasion; mayussuat ti panagdaydayaw iti kigaw a baka tapno dagidiay adda iti makin-amianan a pagarian malapdanda a sumang-at idiay Jerusalem
Gapu iti panagapostata ni Solomon, ipadto ni Jehova ti pannakabingay ti nasion (11:11-13)
Kalpasan ti ipapatay ni Solomon, ipangta ti anakna a ni Rehoboam a mangipataw iti nadagdagsen a sangol kadagiti umili; umalsa ti sangapulo a tribu ket pagbalinenda ni Jeroboam kas ari (12:1-20)
Iyussuat ni Jeroboam ti panagdaydayaw iti nabalitokan a kigaw a bakbaka iti makin-amianan a pagarian tapno dagiti iturayanna saandan a mapan agdaydayaw idiay Jerusalem ken tapno malapdan ti posible a panagtarigagayda a pagkaykaysaen manen ti pagarian (12:26-33)
Ti makin-abagatan a pagarian, ti Juda, maaddaan iti naimbag ken dakes nga ar-ari
Ni Rehoboam ken ti simmaruno a ni Abiam ipalubosda ti nakarimrimon nga ulbod a panagdaydayaw (14:21-24; 15:1-3)
Ni Asa, nga anak ni Abiam, ken ti anakna a ni Jehosafat siaaktibo nga itandudoda ti pudno a panagdaydayaw (15:9-15; 22:41-43)
Ti makin-amianan a pagarian, ti Israel, mamulitan iti panagdadangadang maipaay iti pannakabalin, pammapatay, ken idolatria
Agbalin nga ari ti anak ni Jeroboam a ni Nadab; isu papatayen ni Baasa ket agawenna ti trono (15:25-30)
Ti anak ni Baasa a ni Elah sumuno iti trono ket papatayen ni Zimri; agpakamatay ni Zimri idi makitanan nga abaken ni Omri (16:6-20)
Ti panagballigi ni Omri agbanag iti sibil a gubat; mangabak ni Omri kamaudiananna, agbalin nga ari, ket kalpasanna bangonenna ti Samaria; dagiti basolna dakdakes pay ngem iti basbasol ti immun-una nga ar-ari (16:21-28)
Agbalin nga ari ni Acab ket asawaenna ti anak a babai ni Etbaal, ari dagiti Sidonio; irugina iti Israel ti panagdaydayaw ken Baal (16:29-33)
Gubgubat iti nagbaetan ti Juda ken Israel agbanag iti pannakialiansa
Maaddaan ni Jeroboam iti pannakigubat ken Rehoboam, kasta met ken Abiam; ni Baasa makidangadang ken Asa (15:6, 7, 16-22)
Ni Jehosafat makialiansa ken Acab (22:1-4, 44)
Agkuyog da Jehosafat ken Acab a makibakal iti Ramot-galaad; mapapatay ni Acab (22:29-40)
Panagipadto idiay Israel ken Juda
Ipadto ni Ahias ti pannakapisang ti sangapulo a tribu manipud balay ni David; kalpasanna iwaragawagna ti panangukom ni Jehova maibusor ken Jeroboam (11:29-39; 14:7-16)
Idanon ni Semaias ti sao ni Jehova a saan koma a makidangadang ni Rehoboam ken dagiti iturayanna maibusor iti rebelioso a sangapulo a tribu (12:22-24)
Ti maysa a lalaki ti Dios ipakaammona ti panangukom ni Jehova maibusor iti altar a maar-aramat iti panagdaydayaw iti kigaw a baka idiay Bethel (13:1-3)
Ni Jehu nga anak ni Hanani isawangna ti panangukom ni Jehova maibusor ken Baasa (16:1-4)
Ipadto ni Elias ti napaut a tikag iti Israel; bayat ti tikag, namilagruan a pagpautenna ti abasto a taraon ti maysa a balo a babai ken pagungarenna ti anakna (17:1-24)
Isingasing ni Elias a maaramid ti maysa a pannubok idiay Bantay Carmelo tapno maammuan no asino ti pudno a Dios; idi napaneknekan a ni Jehova ti pudno, napapatay dagiti mammadto ni Baal; agtalaw ni Elias gapu ta kayat a papatayen ni Jezebel nga asawa ni Acab, ngem ni Jehova ibaonna ni Elias a mangpulot kada Hazael, Jehu, ken Eliseo (18:17–19:21)
Ipadto ni Mikaias ti pannakaabak ni Acab iti gubat (22:13-28)
[Kahon iti panid 217]
DAGITI TAMPOK TI MAIKADUA NGA AR-ARI
Ti tuloy ti pakasaritaan ti Juda ken ti Israel a nangrugi iti Umuna nga Ar-ari; dumanon dayta iti pannakadadael ti Samaria ken kalpasanna ti Jerusalem, gapu iti di kinamatalek
Ti pannakaisurat dayta mabalbalin a naileppas idiay Egipto agarup 27 a tawen kalpasan ti panangdadael ti Babilonia iti Jerusalem
Kalpasan ni Elias, agserbi ni Eliseo kas mammadto ni Jehova
Ipadto ni Elias ti ipapatay ni Ocozias; agkiddaw met iti apuy a bumaba iti dua a di managraem a panguluen ti militar ken kadagiti buyotda a buklen ti 50 a naibaon a mangala iti mammadto (2Ar 1:2-17)
Maipanaw ni Elias babaen ti maysa nga allawig; awaten ni Eliseo ti opisial a kawes ni Elias (2:1-13)
Bisngayen ni Eliseo ti Jordan ken paimbagenna ti danum ti Jerico; maigapu iti naipaltiing a balakadna, ti biag dagiti nagaaliansa a buyot ti Israel, Juda, ken Edom maispal iti kaawan ti danum ket agbanag dayta iti pannakaabak dagiti Moabita; paaduenna ti abasto a lana ti maysa a balo a babai, pagungarenna ti anak ti Sunamita a babai, pagbalinenna a di makadangran ti makasabidong a gisado, paaduenna ti sagut a tinapay ken bukbukel, paimbagenna ti kukutel ni Naaman, ipakaammona a ti kukutel ni Naaman kumpet ken naagum a Gehazi ken kadagiti putotna, ken pagtapawenna ti maysa a nabulod nga ulo ti wasay (2:14–6:7)
Nasakbay a pakdaaran ni Eliseo ti ari ti Israel maipapan kadagiti kellaat nga iraraut dagiti Sirio; maysa a buyot dagiti Sirio ti umay mangkemmeg kenkuana ngem temporario a mabulsekda iti isip; dagiti Sirio lakubenda ti Samaria, ket maipabasol ken Eliseo ti nakaro a bisin a nagbanagan dayta; ipadtona ti panagpatingga ti nakaro a bisin (6:8–7:2)
Ti annongen a naited ken Elias mairingpas iti panangibaga ni Eliseo nga agbalin ni Hazael kas ari ti Siria ken panangibaonna iti maysa a mensahero a mangpulot ken Jehu kas ari iti Israel (8:7-13; 9:1-13)
Agtignay ni Jehu maibusor iti balay ni Acab, a talipuposenna iti Israel ti panagdaydayaw ken Baal (9:14–10:28)
Idi matmatayen ni Eliseo, sarungkaran ti apoko ni Jehu a ni Ari Jehoas; mangipadto iti tallo a panagballigi maibusor iti Siria (13:14-19)
Ti di panagraem ti Israel ken Jehova agbanag iti pannakaidestiero idiay Asiria
Ti panagdaydayaw iti kigaw a baka nga inrugi ni Jeroboam agtultuloy bayat dagiti panagturay ni Jehu ken dagiti putotna—da Jehoacaz, Jehoas, Jeroboam II, ken Zacarias (10:29, 31; 13:6, 10, 11; 14:23, 24; 15:8, 9)
Bayat ti maudi nga al-aldaw ti Israel, ni Ari Zacarias ket papatayen ni Sallum, ni Sallum papatayen ni Menahem, ti anak ni Menahem a ni Pekaias papatayen ni Peca, ket ni Peca papatayen ni Hosea (15:8-30)
Bayat ti panagturay ni Peca, ni Tiglat-pileser III, ari ti Asiria, idestierona ti adu nga Israelita; iti maikasiam a tawen ni Hosea, madadael ti Samaria ket maidestiero ti Israel gapu iti di panagraem ken Jehova; ti teritoria ti Israel tagitauan ti sabali a grupo ti tattao (15:29; 17:1-41)
Dagiti narelihiosuan a reporma idiay Juda saan a mangyeg iti manayon a panagbalbaliw; ti Babilonia dadaelenna ti Jerusalem ket idestierona ti ili ti Dios
Ni Jehoram ti Juda asawaenna ni Athalia, anak da Acab ken Jezebel; agapostata ni Jehoram, a kasta met laeng ti aramiden ti anakna a ni Ocozias a simmaruno kenkuana (8:16-27)
Iti ipapatay ni Ocozias, padasen ti Athalia a papatayen ti bin-i ni David tapno isu a mismo ti makapagturay; ni Jehoas, anak ni Ocozias, ispalen ti ikitna ket mapagbalin nga ari kamaudiananna; mapapatay ni Athalia (11:1-16)
Bayat a sibibiag ni Nangato a Padi a Jehoiada ken mangipapaay iti balakad, isubli ni Jehoas ti pudno a panagdaydayaw, ngem ti ‘panagisakripisio kadagiti nangato a disso’ agtultuloy bayat ti panagturayna ken ti panagturay dagiti sunona—da Amazias, Azarias (Ozias), ken Jotam (12:1-16; 14:1-4; 15:1-4, 32-35)
Ni Acaz nga anak ni Jotam annurotenna ti idolatria; ni Ezekias nga anak ni Acaz mangaramid kadagiti nasayaat a reporma, ngem ti sumaganad a dakes a panagturay da Manases ken Amon pagbalinenda nga awan mamaay dagita (16:1-4; 18:1-6; 21:1-22)
Ni Josias nga anak ni Amon mangisayangkat kadagiti nainget a tignay tapno maikkat ti idolatria manipud iti daga; mapapatay iti maysa a pannakibakal ken Faraon Necoh (22:1–23:30)
Saan a matalek dagiti maudi nga uppat nga ar-ari ti Juda: ni Jehoacaz nga anak ni Josias matay bayat a kautibo idiay Egipto; sumaruno nga agturay ni Jehoiaquim a kabsat ni Jehoacaz; maidestiero idiay Babilonia ni Jehoiaquin nga anak ken suno ni Jehoiaquim; ni Zedekias a kabsat ni Jehoiaquim agturay agingga a ti Jerusalem parmeken dagiti taga Babilonia ken maidestiero ti kaaduan kadagiti makalasat iti pannakaparmek (23:31–25:21)